Biblioterapia w pracy nauczyciela bibliotekarza
4. P OSTĘPOWANIE BIBLIOTERAPEUTYCZNE
Postępowanie biblioterapeutyczne dzieli się na trzy fazy: diagnozę tera-peutyczną (rozpoznanie problemu), dobór lektury odpowiedniej do przepro-wadzenia terapii, postępowanie terapeutyczne i wychowawcze (czytanie oraz refleksję, ewentualnie dyskusję i próby twórczości własnej)30.
26 D. Brett, Bajki, które leczą, Gdańsk 2006, s. 15.
27 Ibidem.
28 M. Molicka, Pojęcie biblioterapii, zadania i mechanizm oddziaływania, Biblioterapeuta 2005, nr 4, s. 2.
29 I. Borecka, Książka w życiu niepełnosprawnych czytelników, http://www.up.krakow.pl [dostęp 19.04.2011].
30 I. Borecka, Metodyka pracy z czytelnikiem chorym i niepełnosprawnym. Wstęp do biblioterapii, WSP, Olsztyn 1992.
BIBLIOTERAPIA W PRACY NAUCZYCIELA BIBLIOTEKARZA 153
Bardzo ważną rolę w prowadzeniu pracy biblioterapeutycznej odgrywa biblioterapeuta, który powinien wzbudzić zaufanie, rozumieć troski i pro-blemy uczestników terapii oraz powinien starać się pomóc zgodnie z możli-wościami jakimi dysponuje. Kierowanie procesem biblioterapii wymaga do-brego przygotowania fachowego oraz pewnych wrodzonych predyspozycji.
Prowadzący proces terapeutyczny odbierany jest jako lider zespołu. Biblio-terapeuta musi całkowicie akceptować swojego pacjenta, a on tę akceptację powinien odczuwać, aby móc otworzyć się na oddziaływania terapeutyczne.
Największym niebezpieczeństwem grożącym biblioterapeucie jest według.
I. Boreckiej rutyna w kontaktach z uczestnikiem biblioterapii. Bibliotera-peuta powinien: obserwować uczestnika i aktywizować go, w grupie stwa-rzać możliwości wypowiadania się nawet tym, którzy nie przejawiali począt-kowo większego zainteresowania literaturą, zachęcać do dyskusji wszyst-kich czytelników, dobrze znać ich poglądy na temat wpływu lektury na ich samopoczucie, uzyskać możliwie pełne rozpoznanie w postawie pacjenta wobec własnej choroby, inwalidztwa, prostować mylne, fałszywe informacje mogące wpływać na stan zdrowia pacjenta i jego przeżycia. Zadaniem bi-blioterapeuty jest prowadzenie zajęć w taki sposób, aby zainteresowany był w stanie zaakceptować własną (lub cudzą) niepełnosprawność i aby mógł nauczyć się z nią prawidłowo funkcjonować31.
Terapeuta może próbować rozwiązywać istniejące problemy emocjonal-ne przez dostarczanie podobnych doświadczeń zastępczych.
Uczestnikami biblioterapii mogą być dzieci, młodzież oraz osoby star-sze, z którymi w zależności od potrzeb organizuje się zajęcia indywidualne lub grupowe.
W proces biblioterapeutyczny mogą się włączyć:
ludzie chorzy (biblioterapia kliniczna),
ludzie zdrowi ale z problemami życiowymi takimi jak: samotność, od-rzucenie, bezdomność,
dzieci i młodzież z problemami w nauce, zachowaniu, kontaktach spo-łecznych.
Dobór grupy powinien być uzależniony od dominującego problemu i potrzeb. Zasadne jest, aby wziąć pod uwagę oczytanie uczestników ich wykształcenie, preferencje czytelnicze. W przebiegu terapii należy zwrócić uwagę na możliwości percepcyjne i fizyczne uczestników oraz ich gotowość do podjęcia współpracy. Przynależność do zespołu powinna być dobrowol-na.
W przypadku dzieci typować może wychowawca lub terapeuta. Grupy powinny liczyć do 10 osób, co zapewni lepszy kontakt terapeucie z uczest-nikiem.
Biblioterapeuta może korzystać z różnych technik wspomagających.
Atrakcyjność zajęć pomnoży efekty terapii. Muzyka, taniec, sztuka, metody aktywizujące uczestników (drama, elementy zabawy, pogadanki w czasie rysowania, inscenizacje, praca w grupach itp.) zintensyfikują oddziaływanie
31 Ibidem.
Elżbieta Boral-Wojdalska 154
i nie znużą uczestników. Zaleca się także, aby zajęcia nie trwały zbyt długo do trzydziestu minut.
Prawidłowo przebiegający proces biblioterapeutyczny składa się z na-stępujących etapów:
a. diagnoza uczestnika terapii
b. sprecyzowanie celu działań biblioterapeutycznych, c. wybór modelu postępowania biblioterapeutycznego,
d. opracowanie programu biblioterapeutycznego i scenariuszy zajęć oraz realizacja programu.
Diagnozowanie uczestnika terapii powinno odbywać się poprzez: kon-sultacje z lekarzem, pedagogiem, psychologiem szkolnym, rodzicami a także obserwacje uczestnika terapii. Pomocne mogą okazać się wytwory plastycz-ne lub literackie ucznia, poddaplastycz-ne fachowej analizie.
Cel działań biblioterapeutycznych pozostaje w relacji z potrzebami uczestników procesu terapeutycznego oraz od rodzaju potrzebnego wspar-cia. Będzie on wpływał na dobór formy działania. „W każdym modelu wy-stępują działania lub sytuacje ważne dla uczestnika biblioterapii:
zajęcia integrujące grupę,
czytanie, słuchanie lub oglądanie (indywidualne lub zbiorowe) odpo-wiednio dobranych materiałów czytelniczych lub teatralnych, filmo-wych, adaptacji utworów literackich,
identyfikacja z bohaterami lub przedstawioną sytuacją,
przeżycia negatywne lub pozytywne spowodowane kontaktem z przed-stawionymi materiałami, umożliwiające uaktywnienie lub wyciszenie czytelnika,
katharsis – doznanie ulgi, odreagowanie psychicznych napięć w trakcie zapoznawania się z materiałami lub po zakończeniu,
wgląd w samego siebie – dyskusja pod kierunkiem biblioterapeuty do-tycząca ważnych problemów osobistych,
zmiany w postawie, zachowaniu wychowanka,
ewaluacja – uświadomienie sobie przez wychowanka zmian, które w nim zaszły; stwierdzenie przez biblioterapeutę, czy założone przez niego cele zostały zrealizowane”32.
Stosowaną przez biblioterapeutę literaturę selekcjonuje się, biorąc pod uwagę potrzeby uczestników terapii. Proponuje się następujący podział, uwzględniając funkcję książki:
funkcja relaksacyjna; powieści psychologiczne, biograficzne, obyczajo-we, o tematyce religijnej,
32 D. Saniewska, Vademecum nauczyciela bibliotekarza, Warszawa 2008, s. 133.
BIBLIOTERAPIA W PRACY NAUCZYCIELA BIBLIOTEKARZA 155
funkcja uspokajająca; książki przygodowe, baśnie, literatura fantasy,
funkcja pobudzająca; książki awanturniczo-przygodowe, podróżnicze, wojenne, przygodowe,
funkcja sacrum; książki powodujące silne wzruszenie natury religijnej.
Doris Brett sugeruje, aby selekcjonując literaturę, wybierać te książki, których zakończenie jest optymistyczne. Dzięki tej cesze czytający zyskują nadzieję na pozytywne dla nich rozwiązanie problemu. Podstawowym me-chanizmem uruchamianym przez biblioterapię jest identyfikacja z głównym bohaterem i próby jego naśladowania w sferze działania czy aksjologii. Dla-tego dobierane lektury powinny naśladować prawdziwe wydarzenia z życia dzieci. Bohaterami, z którymi utożsamia się dziecko są postaci osiągające sukces.
Opowiadania stają się lustrem przeżyć, a fikcyjność fabuły zapewnia poczucie bezpieczeństwa, pomaga w przepracowaniu uciążliwego problemu, buduje też motywację do działania ponieważ daje nadzieję i pomaga w wal-ce z przeciwnościami. Fikcyjny kostium sprawia, że historia nie wywołuje lęku33.
W artykule p. Marioli Świerczyńskiej Biblioterapia. Szkolenie dla na-uczycieli34 Autorka proponuje dobór literatury dla poszczególnych uczniów dotkniętych różnym problemami.
Pesymizm, depresja
Książki prezentujące bohaterów znajdujących się w trudnym położeniu, którym udało się z niego wyjść zaleca się dzieciom dotkniętym pesymi-zmem, depresją. Na uwagę zasługują: seria F. Simon o Koszmarnym Karol-ku, Kacperiada G. Kasdepke.
Lęk przed szkołą.
Lęk przedszkolaka przed szkołą, który rozpoczyna naukę i boi się, że nie sprosta szkolnym wymaganiom można zrównoważyć przygodami Miko-łajka. Szkoła Mikołajka nie ma nic wspólnego ze stresem i ciężką nauką, a kojarzy się z miłymi wydarzeniami.
Agresja wobec otoczenia.
Lektury wyciszające polecane są dzieciom agresywnym wobec otocze-nia. Ten typ lektury ma rozbudzać empatię. Dla dzieci najmłodszych rolę tę spełnią opowiadania o przygodach zwierząt, a także Kubuś Puchatek, czy Malutka czarownica.
Niepełnosprawność, brak akceptacji dla obrazu siebie, choroba.
W tym przypadku najlepsze będą książki opisujące przygody bohate-rów, którzy nie wyglądem ale cechami charakteru zdobywają przyjaciół
33 D. Doris, Bajki, które leczą, Gdańsk 2006, s. 18-20.
34 M. Świerczyńska, Biblioterapia. Szkolenie dla nauczycieli, Biblioteka w Szkole, 2008, nr 12, s.14-15.
Elżbieta Boral-Wojdalska 156
i akceptację np. Fizia Pończoszanka, Spotkanie nad morzem. Dzieciom przewlekle chorym zaleca się lektury przygodowo-awanturnicze, podróżni-cze np. seria o wyprawach Tomka.
Zmiana środowiska
Dzieci, które musiały się przeprowadzić, wyrwane ze środowiska po-trzebują także wsparcia. Należy pokazać im, że nowa sytuacja nie szkodzi ale pomaga w zdobyciu nowych znajomości i doświadczeń np. Życie do góry nogami Jacka Kaczmarskiego.
Odtrącenie przez rodziców, samotność
Dzieci doświadczające traumy odrzucenia potrzebują literatury, której bohaterowie pochodzą z niepełnych rodzin. Dobrać należy dla nich teksty opisujące historię ludzi żyjących bez bliskich, a odnajdujących sens życia i optymizm w przyjaźni np.: Fizia Pończoszanka, baśnie Hansa Christiana Andersena, Rasmus i włóczęga.
Śmierć bliskich
Dzieci sięgające po książki traktujące o śmierci, wybierają te, które opowiadają o niej ale nie czynią z niej głównego tematu np.: Awantura o Basię, Bułeczka.
Nowy członek rodziny.
Dzieci, które obawiają się narodzin rodzeństwa należy wzmocnić książ-kami ujmującymi wymieniony problem humorystycznie np.: Ja też chcę mieć rodzeństwo, Nie będę jedynakiem.
Nieśmiałość.
Dzieci nieśmiałe, reagujące wycofaniem na kontakt z otoczeniem należy wzmocnić książkami przygodowymi, powieściami awanturniczymi, najlepiej przedstawiającymi realia odległe od tych, w których żyje dziecko np.: Przy-gody Tomka Sawyera, Winnetou, Mały Książę.
Książka dla dziecka pełni funkcję terapeutyczną, dlatego warto otaczać je tekstami kultury. Nie tylko sama lektura odgrywa istotną rolę, ważne są także ilustracje, które są źródłem przeżycia estetycznego i często kluczem do rozumienia utworu. Dzieci starsze , przeżywające jakiś problem intuicyj-nie sięgają wielokrotintuicyj-nie po tę samą pozycję, próbując go od siebie odsunąć.
Kształtujące się upodobania czytelnicze mogą być wskazówką, jaka książka terapeutyczna jest potrzebna uczniowi. Warto wykorzystać tę sytuację i polecić im odpowiednio dobrany tekst literacki.
Książki dzieciństwa mają wpływ na młodych w późniejszym wieku.
W lekkich stanach depresyjnych wskazuje się czytelnikowi, aby powrócił do ulubionej lektury z dzieciństwa. W głębokiej depresji psychiatrzy wykorzy-stują wymienione lektury do odkrycia głębokich pokładów energii. Świat dziecięcych historii związany jest z atmosferą pogodnego domu i
bezpiecz-BIBLIOTERAPIA W PRACY NAUCZYCIELA BIBLIOTEKARZA 157
nego przeżycia tamtego okresu. Należy pozwolić dziecku na czytanie naj-bardziej infantylnych książek, jeżeli wykazuje taką potrzebę. Przemawia wówczas za nimi fakt, że są one dobrze mu znane, dzięki nim może zrozu-mieć to, co się wydarzyło i przeanalizować emocje. Dzieci mogą racjonalizo-wać je i w konsekwencji obniżyć lęk.
Program działań biblioterapeutycznych musi uwzględniać potrzeby uczestników, model postępowania i możliwości realizacyjne.
Biblioterapię w szkole powinien prowadzić nauczyciel bibliotekarz, któ-ry swoim oczytaniem, osobowością i zdobytą fachową wiedzą wesprze dzia-łania wychowawcze szkoły.