Czystsza produkcja jako strategia zarządzania środowiskowego
P ROGRAM CZYSTSZEJ PRODUKCJI W P OLSCE
Polska należy do tych krajów, które uwzględniły koncepcję czystszej produkcji w przepisach prawa36. Definicję czystszej produkcji wprowadziła Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o ochronie i kształto-waniu środowiska oraz o zmianie niektórych ustaw37 nowelizująca Ustawę z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska38 (obowią-zującą do 2001 r.). Przez czystszą produkcję rozumiano sposób organizacji, techniki i technologie oraz metody produkcji, które uwzględniają koniecz-ność zapobiegania zagrożeniu lub ograniczania zagrożenia dla zdrowia ludzkiego i środowiska w procesach produkcyjnych oraz we wszystkich fa-zach istnienia gotowego produktu, w tym także po utracie jego cech użyt-kowych. Warto dodać, że na potrzebę wdrażania Programu czystszej pro-dukcji wskazuje się w Polsce (od 2000 r.) w dokumentach Polityka ekolo-giczna państwa39.
Rozwijaniem inicjatyw, postaw i działań sprzyjających wprowadzeniu idei zrównoważonego rozwoju poprzez wdrażanie i rozwijanie zasad czyst-szej produkcji w Polsce zajmuje się Stowarzyszenie „Polski Ruch Czystczyst-szej Produkcji”40.
Za początek wdrażania programu czystszej produkcji w Polsce uznaje się seminarium UNEP „Przemysł a ochrona środowiska” (Industry and Envi-ronment), zorganizowane w listopadzie 1989 r. w Warszawie. W 1991 r., po przygotowaniach organizacyjnych, rozpoczął się program sponsorowany przez rząd Norwegii i realizowany przez Stowarzyszenie Inżynierów Norwegii
35 A. Lulewicz, R. Miłaszewski, Metoda zintegrowanej oceny projektów czystszej produkcji, „Eko-nomia i Środowisko” 2007, nr 2, s. 100.
36 L. Baas, Cleaner Production and Industrial Ecology: Dynamic Aspects of the Introduction and Dissemination of New Concepts in Industrial Practice, Erasmus Universiteit Rotterdam, Delft 2005, s. 133.
37 Dz. U. z 1997 r. nr 133, poz. 885.
38 Dz. U. z 1980 r. nr 3, poz. 6 ze zm.
39 II Polityka ekologiczna państwa, Rada Ministrów, Warszawa 2000; Program wykonawczy do II polityki ekologicznej państwa na lata 2002-2010, Rada Ministrów, Warszawa 2002; Polityka ekologiczna państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010, Ra-da Ministrów, Warszawa 2002; Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspekty-wą do roku 2016, Minister Środowiska, Warszawa 2008.
40 Polski Program Czystszej Produkcji, witryna internetowa,
http://www.programcp.org.pl/polpcp.htm (stan z dnia 23.04.2011 r.).
Michał Ptak 114
NIF i federację Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT41. Kolejne projek-ty finansowano z pomocą amerykańską i duńską42.
Pierwszym etapem realizacji programu czystszej produkcji w przedsię-biorstwie mogą być szkolenia z zakresu idei czystszej produkcji43. W ra-mach szkoleń (tzw. szkół czystszej produkcji) uczestnicy wykonują prace projektowo-wdrożeniowe zgodne ze strategią czystszej produkcji. Osoby, które ukończyły szkolenia i obroniły swoje projekty (dokumentując osią-gnięte efekty ekologiczne, ekonomiczne i społeczne) otrzymują dyplom eks-perta czystszej produkcji44. Szkoły czystszej produkcji prowadzone są w Polsce od 1991 r.
Jednostki organizacyjne (przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe, samorządy terytorialne), które wdrożyły co najmniej jeden pilotażowy pro-jekt inwestycyjny lub organizacyjny z zakresu czystszej produkcji (zarówno w ramach szkół czystszej produkcji, jak i zrealizowany indywidualnie) mogą ubiegać się o przyznanie tymczasowego świadectwa czystszej produkcji. Po dwóch pełnych latach kalendarzowych jednostki te przystępują do procesu weryfikacji, składając do Centrum Czystszej Produkcji45 raport zawierający informacje o efektach działalności środowiskowej w okresie co najmniej trzech ostatnich lat oraz działaniach zaplanowanych na najbliższe lata. Do procesu weryfikacji mogą też przystąpić inne przedsiębiorstwa, które wdra-żają i stosują strategię czystszej produkcji od co najmniej 3 lat oraz spełnia-ją wszystkie wymogi prawne z zakresu ochrony środowiska.
Raporty są wstępnie oceniane przez zespół oceniający w Centrum Czystszej Produkcji. Po ewentualnym uzupełnieniu raportu przeprowadza-ny jest audit weryfikacyjprzeprowadza-ny, mający na celu m.in.: potwierdzenie realizacji strategii czystszej produkcji w organizacji zgodnie ze złożonym raportem, wdrożenia wykazanych projektów, zgodności przedłożonych danych ze sprawozdaniami itp. Auditor (licencjonowany rzeczoznawca FSN-T NOT ds.
41 R. Miłaszewski, Strategia Czystszej Produkcji w zarządzaniu środowiskowym w przedsiębior-stwie, [w:] S. Czaja (red.), Ekologizacja zarządzania firmą – zielone zarządzanie, I-Bis, Wrocław 2000, s. 87.
42 M. Szafraniec, Rezultaty i osiągnięcia Polskiego Programu Czystszej Produkcji, [w:] M. Kramer, J. Brauweiler, Z. Nowak (red.), Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem. Tom II: instrumenty i systemy zarządzania, C.H. Beck, Warszawa 2003, s. 311.
43 J. Adamczyk, T. Nitkiewicz, Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 100-103; W. Adamczyk, Ekologia wyrobów, Polskie Wydawnictwo Ekono-miczne, Warszawa 2004, s. 54.
44 Procedurę wdrażania czystszej produkcji omówiono na podstawie: Polski Program Czystszej Produkcji, witryna internetowa, http://www.programcp.org.pl/polpcp.htm (stan z dnia 23.04.2011 r.); A. Lulewicz, Wdrażanie strategii czystszej produkcji w przedsiębiorstwie przemy-słowym, [w:] A. Wasiak, G. Dobrzański (red.), Zrównoważony rozwój w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu, Politechnika Białostocka, Białystok 2005, s. 108-110.
45 Polskie Centrum Czystszej Produkcji w Katowicach zajmuje się m.in. zwiększaniem świadomo-ści w zakresie czystszej produkcji, wdrażaniem systemów zarządzania środowiskiem opartych na koncepcji czystszej produkcji, dostosowywaniem ich do wymogów normy ISO serii 14000 i rozporządzania UE EMAS, badaniami nad technologiami czystszej produkcji i systemami za-rządzania środowiskowego, pomocą techniczną dla przedsiębiorstw, pomocą i pośrednictwem pomiędzy przedsiębiorstwami i instytucjami finansowymi. Polskie Centrum Czystszej Produkcji w Katowicach, witryna internetowa, http://www.programcp.org.pl/polpcp/pccp.htm (stan z dnia 23.04.2011 r.).
CZYSTSZA PRODUKCJA JAKO STRATEGIA ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO 115
czystszej produkcji) sporządza protokół z auditu, zawierający wnioski i ewentualne niezgodności. Jednostki, które po weryfikacji uzyskają pozy-tywną ocenę ze strony Centrum Czystszej Produkcji, mogą kandydować do Polskiego Rejestru Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej Przedsiębiorczości.
Decyzję o wpisie do tego publicznie dostępnego wykazu jednostek organiza-cyjnych wyróżniających się w zakresie realizacji strategii, podejmuje kapitu-ła Polskiego Rejestru Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej Przedsiębior-czości46.
O wpis do Polskiego Rejestru Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej Przedsiębiorczości mogą ubiegać się jednostki organizacyjne, które47:
1) wdrożyły i stosują w swoich działaniach strategię czystszej produkcji;
2) wykażą systematyczne (przez okres co najmniej trzech ostatnich lat) zmniejszanie niekorzystnych oddziaływań na środowisko, wynikających z podejmowanych działań lub produkowanych wyrobów oraz przedsta-wią plany dalszych działań środowiskowych;
3) prowadzą działalność zgodnie z polskim prawem ochrony środowiska;
4) złożyły w terminie wymagane raporty ekologiczne;
5) podpisały Międzynarodową Deklarację Czystszej Produkcji UNEP. De-klaracja ta jest dobrowolnym, publicznym zobowiązaniem się do roz-powszechniania i praktykowania prewencyjnej strategii zarządzania środowiskowego wywodzącej się z filozofii czystszej produkcji48;
6) złożyły oświadczenie o poparciu dla inicjatywy „Global Compact”. Pro-gram ten, przedstawiony po raz pierwszy w 1999 r. przez ówczesnego Sekretarza Generalnego ONZ Kofi Annana, zawiera obecnie dziesięć za-sad mających prowadzić do pozytywnych zmian w sferze działalności operacyjnej firm. Zasady te podzielone są na cztery grupy: prawa czło-wieka, standardy pracy, środowisko naturalne i przeciwdziałanie ko-rupcji. W grupie odnoszącej się do ochrony środowiska znajdują się trzy zasady: prewencyjnego podejścia do środowiska naturalnego, po-dejmowania inicjatyw mających na celu promowanie postaw odpowie-dzialności ekologicznej oraz stosowania i rozpowszechniania technologii przyjaznych środowisku49.
Kapituła podejmuje również decyzję o nadaniu dyplomu uznania za wprowadzenie czystszej produkcji jako strategii systemu zarządzania śro-dowiskiem. Posiadacz tego dyplomu jest upoważniony do używania zatwier-dzonego przez UNEP polskiego logo czystszej produkcji oraz rekomendacji starań o środki finansowe na działalność proekologiczną. Każdego roku
46 J. Adamczyk, T. Nitkiewicz, Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 102.
47 Polskie Centrum Czystszej Produkcji w Katowicach, witryna internetowa, http://www.-programcp.org.pl/polpcp/pccp.htm (stan z dnia 20.04.2011 r.).
48 J. Adamczyk, T. Nitkiewicz, Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 100-103.
49 Global Compact, witryna internetowa, http://www.globalcompact.org.pl/pol/Global-Compact/10-Zasad-GC (stan z dnia 21.04.2011).
Michał Ptak 116
Kapituła Rejestru publikuje Polski Rejestr CPiOP zawierający raporty eko-logiczne wpisanych do niego jednostek organizacyjnych.
Zgodnie z danymi znajdującymi się na stronie internetowej Stowarzy-szenia „Polski Ruch Czystszej Produkcji” świadectwo czystszej produkcji, według stanu na koniec 2010 roku, przyznano 244 organizacjom. W Reje-strze CPiOP obok przedsiębiorstw znajdują się gminy (Żywiec, Ciechanów).
P
ODSUMOWANIEStrategia czystszej produkcji, oparta na zapobieganiu powstawania za-nieczyszczeń i odpadów, jest przeciwieństwem podejścia opartego na usu-waniu skutków procesów produkcyjnych. Koncepcja ta wdrożona w przed-siębiorstwie prowadzi do stworzenia korzystnego wizerunku firmy w opinii publicznej oraz konkurencyjnej przewagi na rynku.
Polski program czystszej produkcji prowadzony jest w sposób zorgani-zowany od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Program ten realizo-wany jest przez przedsiębiorstwa oraz samorządy. Jednostki te w sposób stały dążą do osiągania takich celów, jak zmniejszenie zużycia zasobów naturalnych i energii czy redukcja zanieczyszczeń.
L
ITERATURA[1] Adamczyk J., Nitkiewicz T., Programowanie zrównoważonego rozwoju przed-siębiorstw, PWE, Warszawa 2007.
[2] Adamczyk W., Ekologia wyrobów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, War-szawa 2004.
[3] Agenda 21, http://www.unep.org/ (stan z dnia 18.04.2011 r.).
[4] Altham J., Guerin T., Cleaner Production, [w:] V. Rajaram, S. Dutta, K.
Parameswaran (red.), Sustainable Mining Practices: a Global Perspective, Tay-lor and Francis Group, Great Britain 2005.
[5] Baas L., Cleaner Production and Industrial Ecology: Dynamic Aspects of the Introduction and Dissemination of New Concepts in Industrial Practice, Eras-mus Universiteit Rotterdam, Delft 2005.
[6] Borys T., Rogala P. (red.), Systemy zarządzania jakością i środowiskiem, Wy-dawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2007.
[7] Bourne B. (red.), Canadian Yearbook of International Law: 1990, UBC Press, 1991.
[8] Broniewicz E., Miłaszewski R., Godlewska J. (red.), Ekonomika i zarządzanie ochroną środowiska dla inżynierów, Oficyna Wydawnicza Politechniki Biało-stockiej, Białystok 2009.
CZYSTSZA PRODUKCJA JAKO STRATEGIA ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO 117
[9] Christianová A., Krčma M., Program Czystszej Produkcji w Republice Czeskiej i jego wyniki, [w:] M. Kramer, J. Brauweiler, Z. Nowak (red.), Międzynarodo-we zarządzanie środowiskiem. Tom II: instrumenty i systemy zarządzania, C.H. Beck, Warszawa 2003.
[10] Gajdzik B., Strategia Czystszej Produkcji w przedsiębiorstwie hutniczym,
„Problemy Ekologii” 2007, nr 4.
[11] Global Compact, witryna internetowa, http://www.globalcompact.org.pl/pol-/Global-Compact/10-Zasad-GC (stan z dnia 21.04.2011).
[12] Guides to Pollution Prevention. The Pharmaceutical Industry, U.S. Environ-mental Protection Agency, Cincinnati 1991.
[13] II Polityka ekologiczna państwa, Rada Ministrów, Warszawa 2000.
[14] Jackson T., Industrial Ecology and Cleaner Production, [w:] R. Ayres, L. Ayres (red.), A Handbook of Industrial Ecology, Edward Elgar Publishing, Chelten-ham 2001.
[15] Lulewicz A., Miłaszewski R., Metoda zintegrowanej oceny projektów czystszej produkcji, „Ekonomia i Środowisko” 2007, nr 2.
[16] Lulewicz A., Wdrażanie strategii czystszej produkcji w przedsiębiorstwie przemysłowym, [w:] A. Wasiak, G. Dobrzański (red.), Zrównoważony rozwój w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu, Politechnika Białostocka, Białystok 2005.
[17] Międzynarodowa Deklaracja Czystszej Produkcji, http://www.programcp-.org.pl/polpcp.htm, (stan z dnia 20.04.2011 r.).
[18] Millison D., Reviving the Scorched Earth?, [w:] K. Day (red.), China's Envi-ronment and the Challenge of Sustainable Development, M.E. Sharpe, 2005.
[19] Miłaszewski R., Strategia Czystszej Produkcji w zarządzaniu środowiskowym w przedsiębiorstwie, [w:] S. Czaja (red.), Ekologizacja zarządzania firmą – zie-lone zarządzanie, I-Bis, Wrocław 2000.
[20] Nelson D., International Environmental Auditing, Government Institutes Press, 1998.
[21] Nierzwicki W., Zarządzanie środowiskowe, Polskie Wydawnictwo Ekono-miczne, Warszawa 2006.
[22] Nowak Z., Czystsza Produkcja (CP) – metody – procedury – projektowanie.
Czystsza produkcja – strategia ochrony środowiska XXI wieku (cz. 2), „Pro-blemy Ekologii” 1997, nr 3.
[23] Nowak Z., Koncepcja Czystszej Produkcji w Polsce, [w:] M. Kramer, J. Bra-uweiler, Z. Nowak (red.), Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem. Tom II:
instrumenty i systemy zarządzania, C.H. Beck, Warszawa 2003.
Michał Ptak 118
[24] Ochrona środowiska 2008, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008.
[25] Polityka ekologiczna państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspek-tywy na lata 2007-2010, Rada Ministrów, Warszawa 2002.
[26] Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016, Minister Środowiska, Warszawa 2008.
[27] Polski Program Czystszej Produkcji, witryna internetowa, http://www.-programcp.org.pl/polpcp.htm (stan z dnia 23.04.2011 r.).
[28] Polskie Centrum Czystszej Produkcji w Katowicach, witryna internetowa, http://www.programcp.org.pl/polpcp/pccp.htm (stan z dnia 23.04.2011 r.).
[29] Poskrobko B. (red.), Zarządzanie środowiskiem, PWE, Warszawa 2007.
[30] Program wykonawczy do II polityki ekologicznej państwa na lata 2002-2010, Rada Ministrów, Warszawa 2002.
[31] Rouba H., Czystsza produkcja a zarządzanie środowiskiem, [w:] S. Czaja (red.), Ekologizacja zarządzania firmą – zielone zarządzanie, I-Bis, Wrocław 2000.
[32] Sidorczuk-Pietraszko E., Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju na poziomie organizacji, [w:] B. Poskrobko, Obszary badań na trwałym i zrów-noważonym rozwojem, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007.
[33] Sinha K., Ghosh A., Cleaner Production Policy and Philosophy: The Preventive Strategy of Industrial Waste Management: Some Experiences from India and Australia, [w:] J. Daven, R. Klein (ed.), Progress in Waste Management Re-search, Nova Publishers, New York 2008.
[34] Szafraniec M., Rezultaty i osiągnięcia Polskiego Programu Czystszej Produkcji, [w:] M. Kramer, J. Brauweiler, Z. Nowak (red.), Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem. Tom II: instrumenty i systemy zarządzania, C.H. Beck, War-szawa 2003.
[35] The EPA Manual for Waste Minimization Opportunity Assessments, U.S. Envi-ronmental Protection Agency, Cincinnati 1988.
[36] Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o ochronie i kształtowa-niu środowiska oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1997 r. nr 133, poz. 885).
[37] Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska (Dz. U. z 1980 r. nr 3, poz. 6 ze zm.).
[38] Wąsikiewicz-Rusnak U., Zastosowanie programu czystszej produkcji w przed-siębiorstwie branży energetycznej, [w:] A. Wasiak, G. Dobrzański (red.),
Zrów-CZYSTSZA PRODUKCJA JAKO STRATEGIA ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO 119
noważony rozwój w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu, Politechnika Białostoc-ka, Białystok 2005.
S
TRESZCZENIECzystsza produkcja jako strategia zarządzania środowiskowego
W opracowaniu omówiono istotę i genezę strategii czystszej produkcji.
Według najczęściej podawanej definicji (stosowanej przez UNEP – United Nations Environmental Programme) strategia ta polega na ciągłym, zinte-growanym, zapobiegawczym działaniu w odniesieniu do procesów, produk-tów i usług, zmierzającym do zwiększenia efektywności produkcji i usług oraz redukcji ryzyka dla ludzi i środowiska. Szczególną uwagę zwrócono na główne cechy tej strategii, takie jak systematyczność, prewencyjność i kom-pleksowość.
Dalsza część artykułu poświęcona jest problematyce wdrażania czyst-szej produkcji w przedsiębiorstwie oraz realizacji tej strategii w Polsce.
Z rozważań wynika, że polski program czystszej produkcji prowadzony jest w sposób zorganizowany od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku.
Program ten jest realizowany przez przedsiębiorstwa i samorządy.
S
UMMARYCleaner production as an environmental management strategy
The paper discusses the nature and genesis of cleaner production strategy. According to the most frequently quoted definition (used by UNEP – United Nations Environmental Programme) this strategy is a continuous application of an integrated environmental strategy to processes, products and services to increase efficiency and reduce risks to humans and the environment. Particular attention is paid to the main features of cleaner production strategy, such as regularity, prevention and complexity.
The next part of the article is devoted to the implementation of cleaner production in the enterprises and the implementation of this strategy in Poland. The Polish programme of cleaner production has been conducted in an organized way since the early 1990s. This programme is implemented by enterprises and local governments.
ZESZYTY NAUKOWE WWSZIP NR 15 (1)2011 REFLEKSJE SPOŁECZNO-GOSPODARCZE