partia jako organizacja członkowska (party on the ground)

S

woją analizę Pragnę rozpocząć od spojrzenia na partię polityczną u jej podstaw (on the ground). Kryteriami jakimi się posłużę w tej części pracy będzie przede wszystkim kryterium członkostwa oraz zmiana apelu wyborczego. Postaram się wykazać tendencje ostatnich lat oraz transformację zachowania politycznego społe-czeństw. Z politologicznego punktu widzenia jednak istotą pozostanie odpowiedź, jakie czynniki wpłynęły na owe zmiany.

W tym celu rozpocznę swoje rozważania od przybliżenia podstawowych osi podziałów socjopolitycznych⁷ zaobserwowanych we współczesnych systemach poli-tycznych. Przede wszystkim skupię się na wpływie rewolucji narodowej i przemysło-wej na charakter obserwowanych podziałów (cleavages)⁸. Pierwszym z nich jest proces powstawania państwa narodowego, który przyczynił się do uwypuklenia takich konfliktów w społeczeństwie jak: centrum – peryferie (center – perifhery), gdzie doszło do zderzenia pomiędzy dążeniami związanymi z budowaniem państwa a oporem sił peryferyjnych tj. etnicznych, językowych czy religijnych. Istotnym w procesie kształ-towania się partii politycznych okazał się konflikt pomiędzy centralizującym, stan-daryzującym się państwem narodowym a historycznie ugruntowanymi wpływami Kościoła (church – state). Rewolucja przemysłowa natomiast przyczyniła się do ujawnienia konfliktu pomiędzy interesami klasy ziemskiej a powstającej klasy prze-mysłowej (land – industry), jak również między pracodawcami a pracownikami (capitalists – workers). Te cztery główne konflikty społeczne zostały przejęte oraz zinstytucjonalizowane w konflikt polityczny przez partie w krajach Europy na prze-łomie XIX i XX wieku.

Partie typu kadrowego swój apel kierowały do ograniczonej grupy odbiorców, która posiadała prawo wyborcze (cenzus majątkowy), a więc były reprezentantami tylko wąskiej elity ekonomicznej. Charakteryzowały się zatem nieformalnymi i interperso-nalnymi kontaktami wewnątrz organizacji. To, co wydaje się istotne, to fakt, że nie tworzyły one silnego powiązania pomiędzy ugrupowaniem a członkami. Dominowało indywidualne członkostwo oparte o wpływy poszczególnych osób. W tym modelu możemy zaobserwować, iż doszło do połączenia ze sobą dwóch subsystemów, a więc

7 J. Szczupaczyński, Elity, demokracja, wybory, Warszawa 1993, s. 104.

8 L. Karvonen, S. Kuhnle, Party system and Voter Alignments Revisited, New York 2002, s. 6.

partii członkowskiej (party on the ground) z partią wypełniającą funkcje publiczne (party in public office), gdyż, jak zauważył R. Herbut,⁹ elity spełniały jednocześnie funkcję członków i sympatyków. Partie masowe natomiast były odpowiedzią na pojawiające się konflikty socjopolityczne oraz stanowiły ich odbicie w przetargach politycznych. Wniosły zupełnie nowe więzi pomiędzy społeczeństwem a ugrupowa-niem politycznym. Powszechne prawo wyborcze oraz nowopowstała grupa społeczna, jaką byli robotnicy, po rewolucji przemysłowej, przyczyniła się do ugruntowania nowego typu partii politycznej wraz z inną formą apelu wyborczego. Skierowany był do jasno określonej grupy społecznej, celem wykreowania tożsamości wyborczej oraz związania wyborcy z partią. Masowe członkostwo pozwalało na instytucjonalne przetrwanie poprzez dopływ pieniędzy ze składek. Partia jednocześnie wypełniała funkcje, które do tej pory były realizowane w bardzo ograniczonym wymiarze, a więc przede wszystkim funkcję mobilizacyjną, ale także integracyjną oraz edukacyjną.

Powiązanie to nie miało tylko wymiaru organizacyjnego, ale przede wszystkim ideo-logiczny, przyczyniając się do zamykania segmentów we współczesnych systemach politycznych. Te silne związki wyborca – partia były podyktowane dążeniem do osiąg-nięcia określonych dóbr politycznych takich jak: bezpieczeństwo ekonomiczne, wzrost edukacji, czy prawa pracownicze. Naturalną zatem wydaje się konsekwencją, iż gdy partiom udało się osiągnąć cele, a jednocześnie gdy „stare podziały socjopolityczne”

zostały zinstytucjonalizowane, zarówno społeczeństwo, jak i ugrupowania poszukiwały nowego sposobu wzmocnienia więzi z elektoratem. Nie wydaje się zamierzone ze strony samych partii dążenie do erozji podziałów; to raczej wyborca poszukiwał takiej partii, która odpowie na jego zapotrzebowania. Lata sześćdziesiąte XX wieku w Euro-pie Zachodniej to przede wszystkim pewne istotne zmiany w samych społeczeństwach.

Wzrost wykształcenia oraz klasy średniej spowodował pęknięcie w wykreowanych przez partie masowe segmentach społecznych. Okazało się także, że dotychczasowy apel wyborczy jest już niewystarczający, gdyż pojawiają się nowe kwestie społeczne, które poszukują swojej drogi do przekształcenia w przetargi polityczne. S. M. Lipset wymienia przede wszystkim takie kwestie jak ochrona środowiska, użycie broni ato-mowej, równe prawa dla kobiet i mniejszości czy jakość edukacji¹⁰. Są one konsekwen-cją trzeciej rewolucji, którą autor nazwał Rewolukonsekwen-cją Post-Industrialną (Post-Industrial Revolution). Na zmiany w samym społeczeństwie wpłynął także dynamiczny rozwój nowych technologii, w tym przede wszystkim mass mediów, które były nośnikiem informacji, a dla partii stały się łatwym instrumentem porozumiewania się nie tylko z własnym elektoratem, ale także i członkami. Dzięki temu doszło do znacznego osłabienia powiązania partii z wyborcami. Znaczenie funkcji integracyjnej oraz

9 R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznej, Wrocław 2002, s. 83.

10 L. Karvonen, S. Kuhnle, Party system and Voter Alignments Revisited, op.cit., s. 7.

lizacyjnej zostało zmniejszone, podobnie jak uległa zmianie rola członkowstwa. Ten typ partii nazwany został partią wyborczą (catch all party), oddając kwintesencję jej funkcjonowania. Apel wyborczy został skierowany do całego społeczeństwa (narodo-wego elektoratu), zatem partia przestała dążyć do segmentaryzacji poszczególnych grup, ale poszukiwała takich kwestii społecznych, które byłyby ważne dla szerszego grona odbiorców. Poprzez finansowanie z budżetu państwa rola masowego członkow-stwa została ograniczona, choć warto zaznaczyć, iż nadal pozostawała istotnym ele-mentem podczas rekrutacji elit, zwłaszcza ekspertów dysponujących profesjonalną wiedzą. Ostatnim typem partii proponowanym przez R. Katza i P. Maira jest partia kartel, która stanowi w moim odczuciu, pogłębienie pewnych tendencji w wymiarze subsytemu party on the ground, zauważonych przez O. Kirchheimer w modelu partii wyborczej. Autorzy wskazują na daleko posuniętą autonomizację członkowstwa, profesjonalizację apelu wyborczego, który przyjmuje zindywidualizowany charakter.

Partia staje się znów ugrupowaniem wąskiej elity, wspieranej przez grupy interesu o niewielkich powiązaniach na linii partia – wyborca, ale także partia – członkowie.

Podsumowując, warto zdefiniować główne tendencje, jakie w procesie ewolucyj-nych zmian udało się zaobserwować. Partia jako organizacja członkowska zdecydo-wanie przeszła znaczący rozwój.

Po pierwsze, powinniśmy uświadomić sobie, iż w wymiarze członkostwa, nie sposób nie zgodzić się z R. Katzem i P. Mairem, że dokonuje się ponownego zindy-widualizowania oraz autonomizowania członkostwa, dążąc do pogłębienia więzi pomiędzy partią a jednostką, a nie partią a grupą, jak miało to miejsce w partiach typu masowego (zobacz Wykres I).

Dla partii istotniejsza staje się „jakość członków” (profesjonalne wykształcenie, powiązanie z grupami nacisku) niż ilość członków partii. W przypadku ugrupowań masowych członkowstwo było jednym z najważniejszych elementów instytucjonal-nego przetrwania, natomiast partie typu wyborczego i kartelu funkcjonują dzięki dotacjom z państwa, a więc akcenty zostają przeniesione do innych subsystemów.

Po drugie, warto również zaobserwować przesunięcie znaczenia poszczególnych funkcji społecznych. Nie oznacza to oczywiście ich całkowitej likwidacji czy rezyg-nacji, ale wydaje mi się istotne podkreślić, iż funkcje takie jak mobilizacji, integracji, które odgrywały tak znaczącą rolę w przypadku partii masowych, w odniesieniu do partii wyborczej zmieniły swój wydźwięk i nie są przez nie tak akcentowane. W mojej opinii to w dużej mierze zasługa zmian we współczesnych społeczeństwach, które nie poszukują w partiach politycznych elementu tożsamościowego w takim wymiarze jak dawniej, ale skupiają się na kwestiach problemowych. Same partie natomiast podej-mują się redefinicji „symbolicznej integracji” ze społeczeństwem, wprowadzając nowe elementy mające na celu stworzenie więzi z grupami, które do tej pory pozostawały poza obszarem ich zainteresowania.

wykres i

POZIOM CZŁONKOSTWA W PARTIACH POLITYCZNYCH masowe członkostwo

ograniczone członkostwo

zatomizowane członkostwo indywidualne członkostwo

partia

kadrowa partia

masowa partia

wyborcza partia

kartelu

Opracowanie własne na podstawie A. Antoszewski, R. Herbut Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997, s. 84–93; K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne na świecie, Warszawa 2004, s. 28–37.

Po trzecie, zmianie uległa również forma i treść apelu wyborczego. Zaobserwować możemy przejście od klientelistycznego powiązania między partią a wyborcą w przypadku partii kadrowej, poprzez silnie ideologiczny apel skierowany do jasno zdefiniowanej grupy społecznej, aż po odwoływanie się do elektoratu narodowego, wykorzystując w tym celu liczne opinie oraz nastroje wyborców używając profesjo-nalnych środków oraz wiedzy specjalistów z zakresu marketingu politycznego.

Ewolucyjna analiza pozycji partii politycznej w subsytemie nazwanym przez R. Katza i P. Maira on the ground wskazuje na silne związki dynamiki zmian we współczesnych społeczeństwach, na kształt i rozwój ugrupowań. Nie sposób się nie zgodzić z twierdzeniem, iż partia polityczna będąca wyrazicielem dążeń swoich wyborców, musi reagować na zmiany zachodzące w jej elektoracie. Rodzi się jednak pytanie, czy zwiększająca się profesjonalizacja oraz ograniczone członkowstwo w partiach, jest wyrazem oddalenia się ugrupowań politycznych od wyborcy, czy tylko kolejnym krokiem w ewolucyjnym rozwoju. Pragnąc zrozumieć zachowanie ugrupo-wań wobec własnych członków, wyborców oraz wypełnianych funkcji, należy przede wszystkim zbadać współczesny elektorat z jego zindywidualizowanymi potrzebami oraz preferencjami. Odnosi się czasem wrażenie, iż barwność współczesnych społe-czeństw stanowi nowe wyzwanie, jak i pewne zagrożenie dla partii politycznych. Otóż

prosta segmentacja oraz podział na zwolenników i przeciwników została zamazana, a współczesny wyborca oddając głos kieruje się wieloma czynnikami i nie zawsze można je wyjaśnić tylko poprzez paradygmat racjonalnego zachowania.

W dokumencie Political Science ATHENAEUM (Stron 108-112)