1. CEL BADAŃ
Poszukiwanie zależności pomiędzy podkulturami a^przestępczością nie powinno ograniczać się do badania tych podkultur, które ściśle związane są z przestępczością (na przykład podkultura chuligańska, grup nieletnich przestępców czy tzw. drugie życie). W takim przypadku mamy do czy
nienia z sytuacją, w której badana i opisywana podkultura jest właściwa zbiorowościom składającym się z jednostek wchodzących w konflikt z pra wem. Opracowanie ich podkultury stanowi uzupełnienie charakterystyki przestępstw przez nich popełnianych poprzez opis systemu kulturowego, w którym tkwią ich sprawcy. Jednakże ustalanie zależności pomiędzy pod kulturą a przestępczością przybrać może inną postać. Może to być poszu kiwanie zależności pomiędzy dowolnie wybranymi podkulturami (czyli także właściwymi tym zbiorowościom, w których występowanie przestęp ców nie stanowi reguły) a przestępstwami popełnianymi przez członków zbiorowości, w których owe podkultury funkcjonują. Chodziłoby więc o ustalenie, czy w rozmaitych, z różnych punktów widzenia wyodrębnia nych podkulturach funkcjonują takie zestawy wartości, norm i wzorów zachowania, które mogą stymulująco działać na przestępcze zachowania osób poddanych ich wpływom. Badania takie prowadziłyby do określenia stopnia kryminogenności poszczególnych podkultur, czyli do ustaleń wy jątkowo przydatnych dla działalnościprofilaktycznej.
Zrozumiałe, że wspomniana dowolność wyboru podkultur, których ewentualna genetyczność w przestępczości ma być stwierdzona, jest ogra
52 Por. Teorie postaw..., a szczególnie znajdujące się tam opracowanie S. Miki.
37
niczona zastosowaniem kryterium zasięgu oddziaływania podkultury, i to niezależnie od siebie, w obu przyjętych znaczeniach tego terminu. Wysiłek badawczy winien być skoncentrowany na analizie tych podkultur, które albo obejmują swym zasięgiem dużą liczbę jednostek, albo też regulują zachowanie ludzkie w bardzo szerokim zakresie. Te właśnie podkultury ze względu na swoje oddziaływanie stanowić mogą poważny czynnik wpływający na kształtowanie zjawiska przestępczości. Ponadto wszelkie działania profilaktyczne w odniesieniu do wymienionych podkultur będą miały znaczenie szczególne.
Wydaje się, że przykładem podkultury o szerokim zasięgu oddziały
wania jest podkultura młodzieżowa. Prowadzenie badań celem wykrycia ewentualnych powiązań pomiędzy nią a przestępczością jest uzasadnione nie tylko dlatego, że wiąże się z centralnym problemem, jakim jest prze
stępczość nieletnich i młodocianych, lecz także ze względu na dużą podat ność młodych na działania zmierzające do zmiany ich zachowań przez mo
dyfikację wartości, norm i wzorów zachowaniana bardziej pozytywne.
Próbą takiej analizy były badania własne, którymi objęto nieletnich i młodocianych popełniających określone czyny zabronione. Grupę kon trolną stanowili ich nieprzestępczy rówieśnicy. Dążono do ustalenia podkultur właściwych tym zbiorowościom, co dawało możliwość doko nywania porównań. Przyjęto bowiem, że podkultura Zbiorowości osób popełniających przestępstwa różnić się będzie od podkultury ich nieprze-stępczych rówieśników. Wykrycie różnic wskazywałoby na to, że systemy wartości, norm i wzbrów zachowania właściwe tym grupom są odmienne, co przy przyjętym założeniu, iż systemy te mają istotne kształtujące zna
czenie dla zachowań jednostek ich wpływom poddanych, prowadziłoby do wniosku o ewentualnej kryminogenności podkultury młodzieżowej wła ściwej przestępcom nieletnim i młodocianym.
Skłanianie się ku koncepcji badań wielopłaszczyznowych nie pozwala na uznanie dokonanych ustaleń za wystarczające do wyjaśnienia przestęp czości, gdyż dokonane badania mogą być jedynie traktowane jako frag
ment postulowanych badań interdyscyplinarnych. Jeżeli jednak je prze prowadzono, to w przekonaniu, że spośród czynników w zakresie płasz
czyzn badania przyczyn przestępczości czynniki kulturowe (podkulturowe) są najbardziej podatne na wszelkiego rodzaju oddziaływania o charak terzesocjotechnicznym, a także dlatego, że dokonane ustalenia, nie wystar czające do zupełnego wyjaśnienia uwarunkowania przestępczości, stano wić mogą podstawę do dalszych analiz w celu określenia tych czynników, które sprawiają, iż przyjmowane są różne systemy podkulturowe. Czy więc z tej czy innej strony do tego zagadnienia podejdziemy, otrzymu
jemy dane mające poważne znaczenie w genetycznym wyjaśnianiu prze stępczości, a nadto przydatne w działaniach profilaktycznych.
33
2. POPULACJA BADANA
Badaniami objęto nieletnich i młodocianych przestępców płci męskiej w wieku od 15 do ukończonych 19 lat. Założono, że odpowiedzidziewcząt, stanowiących około 10% populacji przestępców53 nieletnich i młodocia nych, mogą się znacznie różnić od odpowiedzi chłopców, co uzasadnia konieczność przeprowadzenia odrębnej analizy. Określenia granic wieko wych dokonano dlatego, że w młodszym wieku nie funkcjonują jeszcze wyraźnie sprecyzowane systemy podkulturowe 54. Górna granica wiekowa uwarunkowana została tym, że znacznej części młodych ludzi nie można było poddać badaniom ze względu na odbywanie służby wojskowej.
Do badań wybierano osobników, którzy popełnili przestępstwa prze
ciwko zdrowiu oraz mieniu. Podczas selekcji kierowano się przede wszyst
kim dążnością do uzyskania jak największego podobieństwa wśród bada nych, a także częstością występowania tych przestępstw wśród nieletnich i młodocianych przestępców S5.
Populację badaną stanowiły te osoby, które popełniły dane przestęp stwaw określonymczasie, a odnotowane w repertoriach sądowych w okre
sie od 1 I 1973 do 31 III 1974 roku. Byli to wyłącznie mieszkańcy Katowic i Chorzowa.
Wyeliminowano tych nieletnich i młodocianych, wAbec których orze czono zakład poprawczy albokarę pozbawienia wolności. Przyjęto bowiem, że po pierwsze istniałyby poważne trudności z dotarciem do tych respon
dentów, po drugie — fakt przebywania w zakładzie karnym czy popraw czym nie pozostawałby bez wpływu na aktualnie uznawane wartości, nor
myczywzorypostępowania.
Wyselekcjonowana grupa liczyła 188 osób. Badania przeprowadzono ze 133 osobami (70,1% populacji przewidzianej do badań). Powodami nie-dotarcia do 52 respondentów była w 29 przypadkach niemożność nawią zania kontaktu, natomiast 19 odmówiło wzięcia udziału w badaniach56.
Porównanie populacji zbadanej z przewidzianą do badań, po uwzględnie niu danych demograficzno-społecznych, pozwala sądzić, że nie ma zasad
niczych różnic pomiędzy nimi, co upoważnia do stwierdzenia, iż nieprze-prowadzenie badań z 29,9% osób do badań przewidzianych nie miało wpływu na skład tej populacji.
Grupę kontrolną stanowili nieprzestępczy rówieśnicy nieletnich i mło
docianych przestępców. Dobierając ją, kierowano się następującymi da
nymi demograficzno-społecznymi: tożsamość wieku, pochodzenia społecz 53 Por. L. Tyszkiewicz: Badania osobopoznawcze w prawie karnym, War
szawa 1975, Wyd. Prawn., s. 114.
54 R. Łapińska, M. Zebrowska: Wiek dorastania, [w:] Psychologia roz
wojowa dzieci i młodzieży, pod red. M. Żebrowskiej, Warszawa 1966, PWN.
55 Por. M. Lipka: Przestępczość nieletnich w Polsce, Warszawa 1971, PWN.
56 Pozostali aktualnie przebywali w zakładzie poprawczym ze względu na po nownie popełniony czyn zabroniony.
nego, zaawansowanie w nauce szkolnej lub pracy, miejsce zamieszkania (w miarę możliwości także dzielnica miasta).
W zbadanej populacji 24,1% miało lat 15, 30,1% — lat 16, 17,3%
liczyło lat 17, 18,0% było w wieku 18 lat i wreszcie 10,5% — 19 lat.
90,2% badanej młodzieży przestępczej było pochodzenia robotniczego, po została część — inteligenckiego.57 Rodzice badanych najczęściej posiadali zawody górnika i hutnika (łącznie44,4%).
21,0% respondentów chodziło do szkół podstawowych, 47,2% uczę
szczało doszkół zawodowych, pozostała grupa to pracujący (od 1 do 2 lat).
Charakterystyczne jest to, że 1/4 respondentów z grupy przestępców była opóźniona w nauce przeciętnie o 1 rok 58.
Jeżeli chodzi o rodzaje popełnianych przestępstw, to ogólnie można stwierdzić, że 18,5% respondentów popełniło przestępstwo przeciwko zdro
wiu, pozostali przeciwko mieniu. 39,1% badanym udowodniono przestęp stwa popełnione przy współdziałaniu innych osób, przy czym procent ten jest wyższy w młodszych rocznikach (w grupie 15—16 lat wynosi 50,0%, aw grupie 19 lat — 28,6%).
3. TECHNIKI I PROCEDURY BADAWCZE
W badaniach zastosowano technikę wywiadu. Przeprowadzali go wy kwalifikowani ankieterzy IFiS PAN. Badania odbywały się w domach respondentów bądź w szkole, do której uczęszczali. Ankieterzy przedsta wiali się jako prowadzący badania na temat zainteresowań młodzieży, co miało szczególne zifeczenie w przypadku grupy podstawowej, gdyż dążono do stworzenia sytuacji uniemożliwiającej respondentowi łączenie faktu przeprowadzania wywiadu z wcześniejszympopełnieniem przestępstwa.
Podstawą przeprowadzenia wywiadu był kwestionariusz zawierający 23 pytania. Dotyczyły one tych kwestii, które najściślej wiążą się z usta leniem treściowej zawartości pojęcia „podkultura”. Wskazywano poprzed
nio, że odmienność wartości, norm i wzorów zachowania stanowiących podkulturę można stwierdzić w następujących płaszczyznach: korzystanie przez badanych z dóbr kulturalnych (konsumpcja kultury), stosunek do rzeczywistości społeczno-politycznej, wzory życia koleżeńskiego, moda, cele życiowe. Pytania kwestionariusza sformułowane były w taki sposób, aby uzyskać dane o podkulturach właściwych obu badanym zbiorowo-ściom w zakresie wymienionychpłaszczyzn odrębności podkultury.
Wyniki badań opracowano, opierając się na wyróżnionej systematyce płaszczyzn stwierdzania odmienności poszczególnych podkultur. Posługi
wano się zestawieniami tabelarycznymi (z uwzględnieniem tekstu x2) oraz analizą opisową uzyskanych danych. W razie potrzeby dokonywano także ich interpretacji.
57 Ustalenia te odpowiadają ustaleniom dokonywanym w trakcie innych hadań.
Por. L. Tyszkiewicz: op. cit., s. 74.
58 Jest to charakterystyczne dla nieletnich i młodocianych przestępców.
4. PREZENTACJA WYNIKÓW BADAŃ
Ze względu na ogromną liczbę informacji zebranych w toku badań 59 dotyczących podkultury danych zbiorowościoraz ograniczone ramy niniej szego opracowania prezentacja wyników nastąpi przez podanie charakte
rystycznych cech podkultury nieprzestępców i przestępców. Zbiorcze po
równanie obu podkultur pozwoli na wykazanie występujących między nimi różnic.
Wyjaśnienia wymaga jeszcze problem, czy na podstawie zebranych danych możemy mówić o podkulturze badanych populacji przestępców i nieprzestępców, a więc czy możliwe jest ich porównywanie. Postępowa
nie w toku badań było następujące: po ustaleniu populacji przeprowa dzono jej badanie, uzyskując przy tym dane dotyczące niektórych cech demograficzno-społecznych. Na tej podstawie ustalono grupę kontrolną i przeprowadzono w niej identyczne badania jak w grupie przestępców.
Otrzymano w ten sposób obraz podkulturymłodzieży z grupy kontrolnej, czyli obraz podkultury młodzieży o określonych cechach społeczno-demo
graficznych (wiek 15—19 lat, pochodzenie społeczne w 90,0% robotnicze, w pozostałej części inteligenckie, nauka w określonych klasach określo nych rodzajów szkół, podobieństwo pracy). Można więc powiedzieć, że uzyskano obraz podkultury pewnej części młodzieży polskiej. Zbiorowość ta ze względu na założenia sposobu doboru grupy kontrolnej jest iden
tyczna w zakresie przyjętych cech demograficzno-społecznych ze zbioro
wością przestępców. Natomiast cechą wyróżniającą jest fakt popełnienia przestępstwa. Można założyć, co też uczyniono, że różnice w obrazie pod
kultury tych zbiorowości łączyć się będą z faktem popełnienia przestęp stwa, czy też odwrotnie, popełnienie przestępstwa będzie bardziej praw
dopodobne ze względu na określoną podkulturę właściwą członkom tej zbiorowości. Przedstawiona argumentacja przekonuje o możliwości uzna
nia wyróżnienia podkultur za uzasadnione, co w konsekwencji pozwala na dokonanie porównań.
A. Podkultura nieprzestępców
Przedstawienie podkultury nieprzestępców nastąpi przez wykazanie jej charakterystycznych cech według układu przyjętego w badaniach.
Respondenci w dosyć dużym — choć niejednolitym — stopniu korzy
stają z dóbr kulturalnych. Prawie wszyscy (97,0%) czytają dzienniki i cza
sopisma (przeciętnie po 3 tytuły, łącznie wymieniają 46 tytułów60). 105 z nich czyta systematycznie co najmniej jedną gazetę. Większość (70,0%
59 Informacje te po odpowiednim przekształceniu zostały wpisane do właściwych tabel i następnie zinterpretowane. W opracowaniu podstawowym samych tabel jest przeszło 60.
60 Zestawienie tytułów gazet i czasopism czytanych przez nieprzestępców z ty
tułami gazet i czasopism czytanych przez przestępców wyraźnie wskazuje na szerszy wachlarz zainteresowań nieprzestępców.
respondentów) w wyborze czytanych gazet i czasopism kieruje się zainte resowaniami.
Prawie wszyscy (97,0%) badani nieprzestępcy czytają książki, choć w porównaniu z czytelnictwem gazet i czasopism stopień wykorzystywa nia tego dobra kulturalnego jest niższy. Szczególnym powodzeniem cieszy się u nich literatura przygodowa, fantastyczna i kryminalna (wymieniane są odpowiednio przez 38,0%, 28,7% i 15,5% nieprzestępców). Również w wyborze lektury ogromna większość (82,0%) kieruje się zainteresowa niami.
Wszyscy — z wyjątkiem dwóch respondentów — oglądają program telewizyjny odpowiadający ich zainteresowaniom: transmisje sportowe, filmy, programy rozrywkowe, DTV, teatr TV, programy publicystyczne oraz szkolne. Poza programami szkolnymi i publicystycznymi pozostałe są oglądane systematycznie przez co najmniej połowę badanych.
Badani nieprzestępcy słuchają radia, traktując (głównie program mu zyczny) jako „podkład dźwiękowy” do różnych czynności. Jedynymi audy cjami słuchanymi celowo są programy muzyczne emitowane na falach UKF. Przeciętnie 2 razy w miesiącu chodzą do kina, szczególnie na we sterny (38,6%), filmy fantastyczne (22,0%), kryminalne (20,5%) oraz pod
różnicze.
Spośród różnych dostępnych im imprez badani nieprzestępcy wybie
rają szczególnie chętnie imprezy sportowe, kino, teatr oraz zabawy.
Mniej więcej 1/3 respondentów należy do różnego rodzaju zespołów, z których 2/3 to zespoły sportowe. Pozostali tłumaczą się przede wszyst kim niemożliwością znalezienia takiego, który by ich zadowolił.
Stosunek badanych nieprzestępców do rzeczywistości społeczno-poli tycznej, w której żyją, jest w zasadzie pozytywny. Widzą jej pozytywne aspekty, interesują się nią (czytelnictwo gazet, oglądanie DTV). Uważają, że wszelkiego rodzaju organizacje społeczne mają ważny wpływ na swych członków.
33,8% badanych aprobuje możliwość podjęcia pracy w organach MO, uzasadniając to nie tylko ciekawością tego zawodu, lecz także jego poży
tecznością. Natomiast połowa z tych, którzy negują tę możliwość, uzasad niaswoje zdanie brakiem zainteresowań w tym kierunku.
Jeśli chodzi o stosunek do wartości chronionych przez prawo, badani nieprzestępcymają nastawienie zdecydowanie pozytywne. Potępiają wszel kie formy zachowań niezgodnych z prawem, a także mających na celu ukrycie zachowań przestępczych. Szczególnie ostro potępiają tych ludzi, którzy swym postępowaniem naruszają w sposób szczególnie drastyczny obowiązujące przypisy prawne. U innych osób cenią przede wszystkim porządną pracę, uczciwość i postawę społeczną.
Każdy badany nieprzestępca ma przeciętnie 3 kolegów, którzy mają takie zainteresowania, jakie on sam preferuje. Na spotkania z nimi po
święca 2 godziny dziennie, wypełniając ten czas przede wszystkim rozmo
wą, uczestnictwem w imprezach, uprawianiem sportu, spacerami. W cza sie spotkań posługuje się częściowo językiem młodzieżowym, literackim i gwarą śląską (mniej więcej w równych proporcjach). W wyborze spę dzania wolnego czasu kieruje się decyzją większości członków grupy ko leżeńskiej, z tym jednak, że w dużym stopniu posługuje się oceną sytua cyjną słuszności dokonanego wyboru.
Około 40% badanych nieprzestępców pije alkohol (szczególnie piwo), czyniąc to jednak raczej sporadycznie. Żaden badany nie używa środków narkotycznych, aczkolwiek 1/6 słyszała o takich wypadkach lub bezpo średnio stykałasię z osobami, które się narkotyzowały.
W zakresie mody badani nieprzestępcy wyrażają aprobatę dla wzorów młodzieżowych, lecz nie czynią z niej miernika oceny tych, którzy się jej nie podporządkowywują, bądź tych, którzy jej bezwzględnieprzestrzegają.
Spośród celów życiowych badani nieprzestępcy na pierwszym miejscu stawiają sukcesy w pracy (55,6%). W dalszej kolejności wymieniają szczę
ście rodzinne oraz majątek. Prawie wszyscy za środek prowadzący do osiągnięcia swych celów życiowych uważają uczciwą pracę, a 26,4% bada nych wymienia dodatkowo szczęście. Wybierają różne zawody, kierując się przede wszystkim zainteresowaniem lub rodzajem pracy. Dużą rolę odgrywa również tradycja. Spośród cech charakteryzujących człowieka na pierwszym miejscu stawiają inteligencję i uczciwdść (2/3 badanych), a także pracowitość.
Do wszystkich niewłaściwych zachowań w rodzinie mają stosunek ne gatywny, choć tylko 1/2 badanych jest świadkiem kłótni w swych do mach. Prawie wszyscy zgadzają się z radami życiowymi dawanymi im przez rodziców. Wśród tych wskazań główne miejsce zajmuje konieczność kontynuowania nauki, pracai uczciwość.
Porównanie podkultury badanych nieprzestępców z obrazem podkul tury młodzieżowej, uzyskanym w badaniach prowadzonych przez R. Dyo
niziaka, pozwala stwierdzić ich duże podobieństwo. Inaczej mówiąc, pod
kultura tej zbiorowości to podkultura młodzieżowa, tyle że występująca w pewnym odłamie młodzieży. Konfrontacja z zestawem wartości, norm i wzorów zachowania właściwych dorosłym wykazuje ich duże podobień
stwo. Rozbieżności dotyczą jedynie niektórych spraw (moda, wzory życia koleżeńskiego, sposoby spędzania wolnego czasu) i są następstwem różnic wiekowych.
B. Podkultura przestępców
Przedstawienie podkultury przestępców nastąpi przez podanie cech różniących ją od opisanej podkultury badanych nieprzestępców. Jest to uzasadnione nie tylko chęcią uniknięcia powtórzeń, lecz przede wszyst
kim dążeniem do wyraźnego zaakcentowania różnic, mogących stanowić podstawę dodalszych analiz.
Badani przestępcy w mniejszym stopniu niż ich nieprzestępczy rówieś
nicy korzystają z dóbr kulturalnych. Liczba czytających gazety jest pra
wie identyczna (różnica wynosi 3,0°/«). Jednak o ile badani nieprzestępcy czytają średnio po 3 dzienniki bądź czasopisma, to przeciętna w przypadku przestępców wynosi 2,5. Ponadto przestępcy w mniejszym stopniu niż nieprzestępcy (56,0% pierwszych i 70,5% drugich) w wyborze prasy kie rują się zainteresowaniami, a w większym koniecznością ich przeczytania lub przypadkowością doboru (25,6% spośród przestępców, 17,l°/o spośród nieprzestępców).
Wśród przestępców liczba czytających systematycznie książki wynosi 79,7% badanych. Test x2 wskazuje na istotną zależność pomiędzy przy
należnością do określonej populacji a czytelnictwem książek (p<0,001).
Motywuje się to brakiem przekonania o przydatności lektury. W więk szym stopniu pociągają przestępców książki kryminalne. W wyborze lite
ratury znacznie większą rolę u przestępców niż u nieprzestępców odgry wa konieczność przeczytania danej publikacji, wpływ innych (często przy
godnych) osób, przypadkowość, a w mniejszym — zainteresowania. Na te ostatnie wskazuje 54,7% badanych przestępców, zaś odpowiednia cyfra dla nieprzestępców wynosi 82,9%. Stwierdzenia te znajdują uzasadnienie wteście z2, gdyż p < 0,001.
Badani przestępcy na oglądanie telewizji poświęcają więcej czasu niż ich rówieśnicy nieprzestępczy (przeciętnie o 40 minut dziennie). Preferują programy sportowe, rozrywkowe, filmy, rzadziej natomiast programy pu blicystyczne, DTY^oraz teatr TV. O wyborze danej audycji decyduje naj częściej przypadek.
Przestępcy korzystają z radia w identyczny sposób jak ich rówieśnicy z grupy kontrolnej, z tym tylko, że poświęcają na to nieco więcej czasu (przeciętnie o 20 minut dziennie). Chodzą do kina prawie dwukrotnie częściej niż badani z grupy kontrolnej: lubią westerny (tak jak i nieprze
stępcy), lecz częściej od nich wybierają filmy kryminalne (40,2%). W przy
padku grupy kontrolnej liczba ta wynosi 20,5%. Ich stosunek do muzyki jest identyczny jak ich rówieśników zgrupykontrolnej.
Spośród wszelkich imprez przestępcy najchętniej wybierają imprezy sportowe oraz zabawy, przewyższając tymi zainteresowaniami responden
tów z grupy kontrolnej. O 1/3 mniej od nieprzestępców uczestniczą w działalności różnych zespołów. Należą głównie do zespołów sportowych.
Ci, którzy nie biorą udziału w pracach jakichkolwiek zespołów, częściej niż nieprzestępcy tłumaczą tobrakiem czasui zainteresowań.
Stosunek przestępców do otaczającej ich rzeczywistości społeczno-poli tycznej jest mniej pozytywny niż w przypadku nieprzestępców. Mniej tą rzeczywistością się interesują. Bardziej negatywnie nastawieni są do wszelkich organizacji społecznych, głównie młodzieżowych.
O 1/3 rzadziej deklarują chęć pracy w organach MO. Ci, którzy taką pracę skłonni są podjąć, uzasadniają to jej ciekawością, a szczególniemoż
liwością pracy w dziale kryminalnym. Odrzucający taką możliwość w większym stopniu niż nieprzestępcy uzasadniają to brakiem społecz nego uznania dla zawodu milicjanta (43,8% przestępców przy 37,0% nie- przestępców)61. Test x2 wskazuje na istotną zależność pomiędzy przyna leżnością do określonej populacji a powodami odrzucenia możliwości pra cy w organach MO (0,05> p > 0,02).
Jeśli chodzi o stosunek do wartości chronionych przez prawo, są mniej pozytywnie nastawieni niż ich rówieśnicy z grupy kontrolnej. W reak
cjach na przełamanie prawa są bardziej liberalni, w większym stopniu akceptują, a nawet pochwalają zachowania oczywiście niezgodne z prze pisami prawa (na przykład szantaż, który jest aprobowany przez 27,8%
przestępców, odpowiednia liczba dla grupy nieprzestępców wynosi 7,5%)62. Ich stosunek do ludzi pozytywnie, a także negatywnie ocenianych jest podobny jak u nieprzestępców.
Przeciętnie każdy przestępca ma 1 kolegę więcej niż jego rówieśnik z grupy kontrolnej. W doborze przyjaciół w mniejszym stopniu odgry
wają rolę wspólne zainteresowania, natomiast duże znaczenie ma razem przeżyte dzieciństwo, przyzwyczajenia oraz sąsiedztwo. Na spotkania
wają rolę wspólne zainteresowania, natomiast duże znaczenie ma razem przeżyte dzieciństwo, przyzwyczajenia oraz sąsiedztwo. Na spotkania