1. KRYTERIA WYRÓŻNIANIA PODKULTUR
W przytoczonych definicjach podkultury zwracano uwagę, że system podkulturowy właściwy jest pewnej części społeczeństwa. Wyróżnianie go może następować przez zastosowanie rozmaitychkryteriów (wieku, pocho dzenia społecznego, wykonywanego zawodu itp.) w zależności od potrzeb (na przykład statystycznych, opisowych itp.)41.
W pewnych jednak przypadkach wspomnianego wyróżnienia możemy dokonywać ze względu na odmienny system kulturowy funkcjonujący w jakiejś części szerszej zbiorowości. Wyodrębnienia tego można dokonać dwojako: biorąc pod uwagę zauważone różnice w kulturowym systemie właściwym określonej części społeczeństwa, poszukiwać odrębności ze względu na jakąś inną cechę (na przykład wiek czy zawód), albo po wcześniejszym ustaleniu kryteriów podziału szerokiej społeczności na po
szczególne mniejsze zbiorowości znaleźć ewentualne odmienności pomię dzy występującymi w tych częściach społeczności systemami kulturowymi.
Pierwsza droga prowadzi szybciej do celu, czyli do opisu podkultury, dru ga jest dłuższa, pozwala jednak — dzięki większej systematyczności ba
dań — osiągnąć lepsze rezultaty.
W różnego rodzaju badaniach socjologicznych i kryminologicznych wy różnia się rozmaite podkultury. Powstaje pytanie o podstawę dokonywa
nych wyróżnień, a1stwierdzenie, że są one przeprowadzone ze względu na zauważalne różnice w systemach kulturowych w nich funkcjonujących przesuwa jedynie problem oraz możliwość znalezienia rozstrzygnięcia na inną płaszczyznę. Celem uzasadnienia dokonywanych wyróżnień podkultur (czy też zbiorowości, w których te podkultury funkcjonują) wprowadzić należy pojęcie potrzeby jako wspomnianego czynnika genetycznego po
wstawania podkultur.
Mówić możemy o szczególnych potrzebach młodzieży, pewnych kate gorii zawodowych, a także przestępców. Członkowie tych zbiorowości są do siebie podobni ze względu na właściwości, na podstawie których na stępuje wyróżnienie części z szerszej zbiorowości. Jednocześnie posiadają oni identyczne lub co najmniej podobne potrzeby. W konsekwencji poszu
kują zbliżonych lub takich samych sposobów i środków ich zaspokajania.
Ponieważ zestawy tych potrzeb właściwe są jedynie tym zbiorowościom, więc i środki służące ich zaspokojeniu stanowią im tylko właściwe zbiory.
Nazywamy je podkulturowymi systemami wartości, norm i wzorów za
chowania, czyli krócej — podkulturami.
41 Zależnie od konkretnych potrzeb ustala się zakres badanej podkultury (na
stępuje to przez określenie zakresu zbiorowości, w której badamy system podkul
turowy). Dlatego też w badaniach wyrywkowych nie możemy uzyskać pełnego obrazu danej podkultury.
Należy zaznaczyć, że identyczność potrzeb niekoniecznie musi powo
dować korzystanie z tych samych podkultur. Jest bowiem możliwe42, iż różni ludzie, dążąc do zaspokojenia tych samych potrzeb, będą stosowali odmienne środki. Ich zakres i preferencja wyrażać mogą uwarunkowanie sposobu zaspokojenia potrzeb czynnikami na przykład psychicznymi czy ekonomicznymi. Dowodzi to uwikłania dróg prowadzących do podkultur w całokształcie warunków życia człowieka. Wskazuje też na ważkość pro blematyki podkulturowej jako jednego ze składników tych uwarunkowań.
Uwzględniając podkreślone uwarunkowanie tworzenia podkultur, mo
żna wskazać na odmienność potrzeb lub środków służących ich zaspoko jeniu jako na zasadnicze kryteria wyodrębniania rozmaitych podkultur.
Na podstawie tego kryterium (nie zawsze przez autorów wyraźnie stwierdzanego) dokonano wyróżnienia podkultur stanowiących przedmiot polskich badań socjologicznych i kryminologicznych. Analizowano podkul
tury zarówno związane ze środowiskami przestępczymi, jak i nieprzestęp-czymi. Wśród pierwszych wymienić należy podkultury: chuligańską43, grup nieletnich przestępców 44, złodziejską 45 oraz właściwą zbiorowościom prze
bywającym w zamkniętych zakładach karnych46. Wyróżnione podkultury nie związane bezpośrednio ze środowiskami przestępczymi to podkultura środowisk artystycznych 47 oraz młodzieżowa 48. x
Geneza i cel badań wymienionych podkultur nie były jednorodne.
Wśród podanych rodzajów podkultur mamy takie, których badanie i opis stanowiły cel działalności autorów (podkultura młodzieżowa, tzw. drugie życie w zakładzie karnym), a także i te, których opracowanie jest tylko fragmentem szerszych badań, w ramach których problematyce podkul turowej poświęcano również uwagę (podkultura złodziejska, grup nielet nich przestępców, a także świata artystycznego). Nie pozostawało to bez wpływu na szczegółowość dokonywanych analiz i w następstwie na za
kres opisów.
Warto zwrócić uwagę, że mimo iż tylko część z prowadzonych badań podejmowana była ze względu na potrzebę poznania określonych podkul
42 Potwierdza to obserwacja codziennego życia, dostarczająca wielu dowodów na odmienność sposobów zaspokajania tych samych potrzeb. Warto w tym miejscu podkreślić, że odrębność ta może być zauważalna tylko wówczas, gdy będziemy brać pod uwagę wyodrębnione potrzeby. Natomiast gdy porównywać będziemy takie same lub podobne kompleksy potrzeb, uwzględniając ponadto tożsamość sytuacji, charak
terystykę społeczno-demograficzną osób, którym te kompleksy potrzeb są właściwe, to okaże się, że i środki służące zaspokojeniu tych potrzeb są identyczne lub prawie identyczne.
43 Przede wszystkim cytowane opracowanie Cz. Czapowa oraz Cz. C za p ó w, S. M a n t u rzews k i: Niebezpieczne ulice, Warszawa 1960, „Iskry”.
44 A. Pawełczyńska: Przestępczość grup nieletnich, Warszawa 1964, KiW.
45 Z. Bożyczko: op. cit.
46 Szczególnie opracowania zawarte w „Etyce” 1972 nr 7, stanowiące efekt kom
pleksowych badań.
47 A. Wallis: Artyści plastycy. Zawód i środowisko, Warszawa 1964, PWN.
48 R. Dyoniziak: op. cit.
tur, to jednak w większości prac kryminologicznych spotykamy się z pro
blematyką podkulturową, choć nie zawsze wyraźnie tak nazywaną 49.
Zakres opracowania nie pozwala na przedstawienie charakterystycz nych cech wymienionych podkultur. Istotnym stwierdzeniem jest jednak, że analiza opisówtych podkultur w połączeniu z kryteriami ich wyróżnie nia prowadzi do wniosku o identyczności genezy powstawania systemów podkulturowych 50 oraz ich jednolitym funkcjonalnym znaczeniu dla osób wpływom tych podkultur poddanych.
2. ZAKRES REGULACYJNEGO ODDZIAŁYWANIA BADANYCH PODKULTUR
W problematyce powiązań przestępczości z podkulturą (podkulturami) duże znaczenie ma zagadnienie zakresu oddziaływania wyróżnianych pod
kultur.
Zasięg oddziaływania podkultury może być rozumiany dwojako: 1) ile jednostek podlega wpływowi danej podkultury, 2) w jakim zakresie dana podkultura reguluje zachowanie ludzi ulegających jej wpływom.
Już samo to uszczegółowienie sugeruje, że zasięg ten nie jest jedna
kowy dla różnych podkultur. Jeżeli chodzi o pierwsze z podanych zna czeń sprawa jest oczywista. Jednakże precyzyjne ustalenie liczby osób poddanych wpływowi określonej podkultury nie jest łatwe przede wszyst
kim dlatego, że nie każda zbiorowość, w której podkultura zostaje wy różniona, może być dokładnie określona liczbowo. Możliwe to jest w sto sunku do młodzieży (choć powstaje tu kwestia sprecyzowania słowa ,,mło
dzież”) bądź zbiorowości w zakładach zamkniętych, lecz utrudnione w sto
sunku do chuliganów czy złodziei. Ponadto znacznie bardziej istotne jest to, ile osób ulega wpływowi określonej podkultury, niż jak liczna jest zbiorowość, której ta podkultura jest właściwa. Wiąże się to z omawianym poprzednio problemem rozprzestrzeniania się podkultury.
Drugie z podanych znaczeń zasięgu oddziaływania podkultur łączy się z zawartością treściową poszczególnych podkultur. Niejednolita zawartość treściowa wymienionych podkultur sprawia, że ich oddziaływanie regu lacyjne również nie jest jednakowe. I tak na przykład normy, wartości, wzory zachowania właściwe podkulturze złodziejskiej dotyczą zasadniczo
„zawodowej” działalności złodziei (język, solidarność złodziejska, stosunek do przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości, pseudonimy itp.). W zakre
49 Np. H. Janowska: Zabójstwa i ich sprawcy. Analiza socjologiczna, War
szawa 1974, PWN. Autorka podaje, że nasilenie zabójstw w poszczególnych woje
wództwach jest proporcjonalne do odsetka ludności pochodzącej z terenów odzna
czających się w okresie przedwojennym szczególnym nasileniem zabójstw. Jest to właśnie zwrócenie uwagi na aspekt kulturowy (podkulturowy) zabójstw. Autorka nie bada jednak właściwości systemów wartości, norm, wzorów zachowania charakte
ryzujących sprawców tych czynów.
00 Ż jednej strony są to konkretne potrzeby, z drugiej — realne możliwości zna lezienia czy też stworzenia środków zdolnych do zaspokojenia tych potrzeb.
sie pozostałych zachowań członkowie tej zbiorowości o wyraźnie wyod rębnionej podkulturze nie różnią się zbytnio od osób z innych grup, a za
uważalne różnice nie są znaczne. Natomiast podkultura chuligańska nie ogranicza się wyłącznie do wartości, norm i wzorów zachowania związa
nych z uprawianym procederem, lecz sięga także do sfer zachowania chu
liganów, które bezpośrednio nie wiążą się z popełnianiem przestępstwa (na przykład sposób ubierania się, język, stosunek do spraw seksualnych itp.). Wynika to także z faktu, że o ile osoba uprawiająca kradzież „aktu
alizuje się” jako złodziej w momencie pełnienia czynu, to młody człowiek poddany wpływom podkultury chuligańskiej winien być chuliganem zaw sze, przez co rozumieć należy dążność do realizacji wzorca chuligańskiego zachowania.
Prowadzi to do wniosku, iżjedne podkultury stanowią zestaw wartości, norm i wzorów zachowania o takim zakresie, że mogą regulować dużą liczbę zachowań osób wchodzących w skład zbiorowości, w których te podkultury funkcjonują, zaś zasięg odziaływania innych podkultur ogra nicza się wyłącznie do pewnych sfer zachowań osób wpływom tych pod kultur poddanych. Wiąże się to niewątpliwie nie tylko ze ściśle rozumianą zawartością treściową określonej podkultury, lecz także ze wspomnianą poprzednio dążnością do ukrywania właściwej sobie podkultury (na przy
kład złodzieje w zakresie norm regulujących ich przestępczy proceder) lub jej demonstrowaniem (na przykład chuligani lub osoby poddane wpływowi tzw. drugiego życia — w tym drugim przypadku tylko w zakresie społecz ności więźniów, lecz nie w stosunku do personelu zakładów karnych).
Ta krótka analiza zawartości treściowej oraz zasięgu oddziaływania wymienionych podkultur przy uwzględnieniu regulacyjnego oddziaływa
nia systemu uznawanych wartości, norm i wzorów zachowania na sposób postępowania wskazuje na słuszność poprzednio podnoszonego twierdzenia o konieczności prowadzenia badań nad podkulturami. Subtelna analiza badawcza oparta na wzorcu mechanizmu kształtowania postaw (wartości) pozwala wykryć zależności między podkulturami a zachowaniami (w tym także przestępczymi) nie tylko w stosunku do podkultury przestępczej, lecz także tych podkultur, które — jak się w pierwszej chwili wydaje — nie mają związku z przestępczością51. Możliwość takich ustaleń nie pozo-staje w badaniach kryminologicznych bez znaczenia.
3. TECHNIKI BADAWCZE STOSOWANE W BADANIACH PODKULTUR
Przydatność analizy przedstawionych rodzajów podkultur potwierdza się także w możliwości ustalenia najbardziej przydatnych technik badaw
czych.
51 I w takich podkulturach funkcjonować mogą wartości, normy czy wzory po stępowania, które oddziaływają kryminogennie.
W wymienionych pracach stosowano rozmaite techniki, najczęściej w zależności od zasadniczego celu badawczego. Utrudnia to ich ocenę, gdyż można przypuszczać, że gdyby głównym celem badawczym było ustalenie treściowej zawartości podkultury danej zbiorowości, to badanie prowa
dzono by z wykorzystaniem innych technik badawczych.
Nie wdając się w szczegółowe omówienie poszczególnych technik sto
sowanych we wspomnianych badaniach, trzeba stwierdzić, że najczęściej posługiwano się wywiadem (w przypadku podkultur: złodziejskiej, chuli
gańskiej, grup nieletnich przestępców, a także właściwej zbiorowościom w zakładach zamkniętych) oraz obserwacją (podkultura złodziejska, chu ligańska oraz właściwa zbiorowościom w zakładach zamkniętych).
Wywiad przeprowadzano zarówno z członkami zbiorowości, w której stwierdzano funkcjonowanie podkultury, jak i z osobami, które same do
tych zbiorowości nie należąc stykają się z nimi i mają o nich wiadomości wystarczające do uzyskania wiarogodnych danych. Zastępczo wykorzysty wano ankietę rozsyłaną, lecz stosowanie tej techniki badawczej budzi wąt pliwości z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze nie jest to właściwy sposób prowadzenia badań w zakresie problemów, których rzetelne wy jaśnienie może wymagać dodatkowych pytań, ich ukierunkowania, pogłę bienia itp. Po drugie — wykorzystywanie ankiety rozsyłanej ograniczone jest do pewnych środowisk. Na pewno nie są to te, w których funkcjonują podkultury w ścisłym związku z przestępczością, ponieważ istnieje wów
czas możliwość nie tylko celowego fałszowania danych, lecz także realne niebezpieczeństwo wpływania ze strony otoczenia respondenta na sposób jego odpowiedzi.
Samo stwierdzenie częstości stosowania tych technik badawczych nie oznacza jeszcze ich niezawodności. Ponieważ jednak we wspomnianych badaniach wykorzystano także inne, istnieje możliwość porównywania danych uzyskanych za pośrednictwem poszczególnych technik badaw
czych. Konfrontacja prowadzi do wniosku o prawidłowości informacji uzyskanych dzięki użyciu tych dwóch metod. Wybór jednej z nich czy też ich kumulatywne stosowanie zależeć będzie od możliwości dotarcia do zbiorowości, której podkultura ma być badana, a także od wcześniej zgromadzonych informacji dotyczących danej podkultury. Obserwacja może być wykorzystana wówczas, jeżeli możliwe jest wejście w okre
śloną zbiorowość lub też znalezienie się w jej pobliżu. Gdy takiej okazji nie ma (niekoniecznie z winy badacza), pozostaje stosowanie wywiadu uzupełnionego ewentualnie bardziej szczegółowymi lub ukierunkowanymi badaniami dodatkowymi.
Przyjąć więc można, że wywiad jest najbardziej przydatną techniką badań nad podkulturą. Bardzo cenna jest również metoda obserwacji, ma ona jednak ograniczony zasięg stosowania. Ze względu na badaną proble matykę aparat badawczy winien być przygotowany szczególnie starannie.
Nieodzownym wymogiem technicznym jest odpowiednie przeszkolenie ankieterów.
Ze stosowaniem wywiadu jako techniki odpowiedniej do badania pod
kultury wiąże się wątpliwość, czy na jej podstawie uzyskuje się dane o podkulturze czy też o postawach. Zastrzeżenie to nie jest uzasadnione, gdyż w deklarowanychpostawach przejawia się określona hierarchia war
tości. Na przykład postawa akceptacji wytworzyć się może tylko w sto
sunku do tego, co dla danej osoby stanowi wartość ocenianą dodatnio.
W psychologiispołecznej przyjmuje się 52, że internalizacja wartości przed
stawia się jako internalizacja postaw. Wobec tego ustalenie określonych postaw względem pewnych przedmiotów jest jednocześnie ustaleniem tego, co dla danej osoby stanowi wartość. Zestawy wartości są istotą pod
kultur.
IV. PODKULTURA MŁODZIEŻOWA A PRZESTĘPCZOŚĆ