PODSTAWY ANATOMII ORAZ FIZJOLOGII GŁOSU I MOWY

Proces komunikatywny człowieka to dwa podstawowe kanały – tak zwany wejściowy, to jest układ słuchowy jako źródło informacji oraz tak zwany wyj-ściowy, czyli głos, mowa i język jako odpowiedź na przekazane drogą słu-chową informacje. Zaburzenia bądź brak prawidłowego funkcjonowania układu słuchowego musi odbijać się na funkcji układu wyjściowego, a więc głosu, mowy i języka. Jednocześnie sprawność prawidłowego funkcjonowa-nia słuchu, zwłaszcza u dzieci, jest ocefunkcjonowa-niana między innymi na podstawie postępów w rozwoju mowy, prawidłowości artykulacji, barwy głosu. Stąd znajomość w praktyce protetyka słuchu prawidłowego rozwoju mowy i jej zaburzeń spowodowanych niedosłuchem, jak i zmiany w głosie wynikające z ubytku słuchu wydają się niezbędne.

Tworzenie głosu i dźwięcznej mowy zawdzięczamy prawidłowo funk-cjonującemu mechanizmowi drgającemu w krtani – fałdom głosowym. Na-tomiast powstanie prawidłowego głosu to nie tylko czynność fonacyjna krtani, ale również sprawne drogi oddechowe zapewniające odpowiednie ciśnienie podgłośniowe oraz właściwie funkcjonujący układ rezonansowy.

Układ oddechowy – tchawica, oskrzela i płuca – jako podgłośniowy zbiornik powietrza wydechowego wytwarza podmuch powietrza o wysokim ciśnie-niu, który wymusza na zwartych fałdach głosowych ich rozwieranie się.

W wyniku rozwarcia fałdów głosowych pewna ilość powietrza ucieka przez powstałą szparę i ciśnienie podgłośniowe spada. Na skutek działania bier-nych sił elastyczbier-nych i siły ssania brzegi fałdów głosowych ponownie zbli-żają się do siebie. Tego typu ruchy rytmicznie powtarzają się i dochodzi na przemian do rozrzedzania i zagęszczania powietrza. Można więc pokusić się

o twierdzenie, że dźwięk powstaje w wyniku zmian ciśnienia wytworzone-go przez powietrze przeciskające się przez drgające fałdy głosowe. Częstość rozrzedzania i zagęszczania powietrza określa wysokość tonu krtaniowego.

Z kolei działanie układu rezonansowego polega na wprawianiu w drga-nia pod wpływem powstałej w krtani fali akustycznej przestrzeni rezonacyj-nych. Komory rezonacyjne, tak zwane rezonatory są to ograniczone ściana-mi przestrzenie powietrzne, na które składają się rezonatory piersiowe, czyli dolne (okolica podgłośniowa, tchawica, oskrzela, klatka piersiowa) oraz rezonatory głowowe, tak zwana nasada, czyli rezonatory górne (kieszonki krtaniowe, gardło, jama ustna, jama nosowa, zatoki boczne nosa). Czynność rezonatorów to nie tylko charakterystyczna barwa głosu, ale i miejsce po-wstania głosek mowy. Ton podstawowy powstający w krtani jest słaby i bezbarwny, odpowiednią siłę i barwę uzyskuje właśnie dopiero dzięki re-zonansowi.

Mechanizm drgający w krtani (fałdy głosowe), której szkielet chrzęstny tworzą głównie chrząstki szkliste tarczowata, pierścieniowata i nalewkowa-ta oraz chrząstka włóknisnalewkowa-ta – nagłośnia, mieści się w piętrze środkowym krtani. Jama krtani to trzy piętra: piętro górne określane jako przestrzeń nadgłośniowa, piętro środkowe – głośnia zawierająca fałdy głosowe oraz piętro dolne, tak zwana okolica podgłośniowa. Sposób drgań fałdu głosowego w czasie fonacji tłumaczy struktura fałdu głosowego; jest on zbudowany z nabłonka, trójwarstwowej blaszki właściwej błony śluzowej (warstwa głę-boka, pośrednia, powierzchowna, tzw. przestrzeń Reinkego) i mięśnia głoso-wego. Mechanizm drgań fałdów głosowych natomiast to, obok zmian ciśnie-nia podgłośniowego, działaciśnie-nia biernych sił elastycznych i siły ssaciśnie-nia, również działanie mięśni wewnętrznych krtani (tarczowo-nalewkowego, pierścien-no-nalewkowego bocznego, nalewkowego poprzecznego). Dzięki ich dzia-łaniu podczas przywodzenia fałdów głosowych do pozycji fonacyjnej do-chodzi do trojakiego rodzaju ruchów w stawach nalewkowo-nagłośniowych (śrubowych, zawiasowych i ślizgowych). Długość, napięcie fałdów głoso-wych oraz ich masa i kształt odgrywają istotną rolę również w kształtowa-niu się wysokości tonu krtaniowego. Fałdy głosowe szerokie i słabo napięte widoczne są podczas fonacji tonów niskich, natomiast podczas fonacji wy-sokich częstotliwości głosu fałdy stają się cienkie, napięte i wykazują drga-nia głównie w odcinku brzeżnym.

Z punktu widzenia zaburzeń słuchu ważną częścią parametrów określa-jących wydolność fonacyjną krtani są cechy fizyczne głosu, takie jak często-tliwość, natężenie, zależne w sposób istotny od samokontroli słuchowej fo-nacji. Zaburzenia w napięciu mięśni krtani z powodu braku samokontroli

słuchowej są powodem zmiennego natężenia głosu. W warunkach prawi-dłowych głos powinien być tworzony swobodnie, bez nadmiernego napięcia mięśni, z odpowiednią do wieku i płci wysokością utrzymującą się na sta-łym poziomie. Średnia wysokość głosu mówionego dla kobiet powinna wy-nosić 256 Hz, a dla mężczyzn 128 Hz, natomiast przeciętny zakres głosu to 1,5 do 2 oktaw. Maksymalny czas fonacji, to jest zdolność wymawiania sa-mogłoski „a” podczas pełnego jednego wydechu, powinien wahać się od 20 do 25 s. Głos noworodka, którym po urodzeniu jest pierwszy krzyk, jak i głos małego dziecka jest wysoki – o częstotliwości od 400 do 600 Hz, prze-nikliwy, monotonny i pozbawiony modulacji. U starszych niemowląt, po szóstym–siódmym miesiącu życia, u dzieci z prawidłowym słuchem głos nabiera melodyki, pojawiają się rytm i dynamika, a w miarę wzrastania dziecka stopniowo obniża się i poszerza swój zakres, skalę.

Fizjologiczne zmiany czynności fonacyjnej krtani, wyrażające się zmianą barwy głosu, zależą również od czynności gruczołów endokrynnych, po-nieważ krtań i głos – według Schoenhaerla – są drugorzędową cechą płcio-wą. W okresie dojrzewania, w naszym klimacie w wieku około 12–14 lat, w czasie mutacji głos chłopca obniża się o jedną oktawę, inaczej niż u dziew-czynek (¹/3 oktawy). Fizjologiczny przebieg mutacji może być zaburzony również z powodu braku samokontroli słuchowej, zwykle wydłuża się i opóźnia.

Jak wspomniano, w jamach rezonacyjnych, szczególnie w jamie ustnej z udziałem warg, języka, zębów i podniebienia, powstają głoski mowy. Do-chodzi wówczas, z udziałem mięśni artykulacyjnych i ich zdolności do wy-konywania precyzyjnych ruchów artykulacyjnych, do zamiany tonu pod-stawowego powstałego w krtani – głosu na dźwięk artykulacyjny – dźwięk mowy. Dźwięki artykulacyjne dzieli się na samogłoski i spółgłoski. Samo-głoski powstają głównie w krtani, ale właściwej barwy nabierają w jamach rezonacyjnych nasady. Spółgłoski natomiast powstają w jamie ustnej, także dzięki czynności mięśni artykulacyjnych. Są to między innymi głoski zwarte i zwarto-szczelinowe – skutek zwarcia odpowiednich miejsc artykulacyj-nych lub trące – zbliżanie tych miejsc. Również z udziałem mięśni artyku-lacyjnych, ich napięcia, czasu trwania skurczu, kształtują się akcenty mowy określane jako czynniki prozodyczne (melodyczny, rytmiczny i dy-namiczny).

Działanie mięśni artykulacyjnych, oddechowych i krtani wymaga oczy-wiście koordynowania i współdziałania ośrodkowego układu nerwowego.

Związane jest to z zespołem odruchów warunkowych od receptorów obwo-dowych do kory mózgowej jako droga aferentna i od kory mózgowej do obwodowych efektorów mowy jako droga eferentna.

Istotną rolę w wykształceniu prawidłowej mowy odgrywa również mięś-niowy pierścień zwierający gardła, utworzony głównie przez mięśnie pod-niebienia miękkiego. Oddziela on przestrzeń między gardłem środkowym oraz nosogardłem i tą drogą odgrywa istotną rolę w czynności rezonacyjnej gardła górnego i jamy nosowej. W języku polskim tylko podczas fonacji gło-sek „ą”, „ę”, „m”, „n”, „ń”, tak zwanych nosowych, funkcja tego pierścienia jest fizjologicznie niepełna i powietrze dostaje się do nosa, dając rezonans nosowy. Prawidłowo tworzone głoski „ustne” takiego rezonansu nie mają dzięki temu, że pierścień zwierający gardła zamyka przestrzeń między gard-łem a nosogardgard-łem i jamą nosową, zapobiegając przedostawaniu się stru-mienia powietrza do nosa. Kiedy podczas fonacji głosek ustnych funkcja tego pierścienia jest niedostateczna, nabierają one nieprawidłowego rezo-nansu nosowego i mówimy wówczas o nosowaniu otwartym. Odwrotnym zjawiskiem, również patologicznym, jest nosowanie zamknięte. Powstaje ono wówczas, kiedy przestrzeń rezonacyjna w jamie nosowej, będąca komo-rą o stałej i niezmiennej pojemności, jest niepełna, najczęściej na skutek obrzęku błony śluzowej lub przerostu migdałka gardłowego. Funkcja tego mięśniowego pierścienia jest również zależna od samokontroli słuchowej i przy jej braku u niedosłyszących może dochodzić do występowania nie-prawidłowego rezonansu głosek mowy.