Jak wspomniano we wcześniejszych częściach pracy, polski sektor elektroenergetyczny staje w obecnej dobie w obliczu szeregu istotnych wyzwań, które z jednej strony są warunkowane zmieniającą się dynamicznie sytuacją w światowej – zwłaszcza europejskiej – gospodarce, panującymi tendencjami w zakresie stopniowego i ciągłego zmniejszania uciążliwości środowiskowej prowadzonych procesów, a z drugiej – koniecznością restrukturyzacji i modernizacji polskich przedsiębiorstw. Sprostanie tym wyzwaniom będzie w najbliższych latach stanowić priorytet dla wszystkich działających w kraju przedsiębiorstw wytwarzających energię elektryczną i ciepło, zaś w powiązaniu z coraz bardziej rygorystycznymi standardami dotyczącymi emisji do środowiska substancji potencjalnie niebezpiecznych określi byt tych przedsiębiorstw na najbliższe dziesięciolecia.
W wielu publikacjach z ostatnich lat, dotyczących polskiego sektora elektroenergetycznego [por. m.in. 19, 20, 70, 89, 90, 95] podkreśla się szczególnie niedoskonałości i zaniechania w prowadzeniu procesów modernizacyjnych w polskich przedsiębiorstwach. W związku z tym konieczność dostosowania specyfiki prowadzonych procesów wytwórczych w zakresie produkcji energii elektrycznej i ciepła do zmieniających się realiów nabiera kluczowego znaczenia. Tylko długofalowa i szeroko zakrojona wizja rozwoju tych podmiotów, pozwoli im na stabilne funkcjonowanie w warunkach zaostrzającej się konkurencji. Jednym z kluczowych elementów owej wizji jest opanowanie zagadnień związanych z uciążliwością środowiskową prowadzonych działań. Próbę zaproponowania rozwiązań metodycznych, zmierzających do stopniowej identyfikacji, ewaluacji i eliminacji zagrożeń dla środowiska w procesach produkcji energii elektrycznej i ciepła, stanowi niniejsza praca.
Cel główny pracy został osiągnięty dzięki opracowaniu oraz walidacji w warunkach praktycznego zastosowania autorskiej metodyki identyfikacji i oceny aspektów ekologicznych w działalności przedsiębiorstwa energetycznego. W zaproponowanym rozwiązaniu metodycznym prace nad określeniem szczególnie istotnych dla przedsiębiorstwa interakcji ze środowiskiem przebiegają dwuetapowo: po pierwsze – sporządza się listę wszystkich interakcji ze środowiskiem w całym obszarze działalności zakładu, a po drugie – dokonuje się ewaluacji ich istotności w skali punktowej ze względu na przyjęte kryteria oceny (ważność, wrażliwość, prawdopodobieństwo wystąpienia),
warunków operacyjnych pogorszonych lub awaryjnych (wynikających z nieprawidłowego funkcjonowania instalacji w zakładzie lub wystąpienia czynników losowych, istotnie zwiększających ryzyko szkód środowiskowych).
Dla osiągnięcia zasadniczego celu pracy wykonano szereg zadań szczegółowych, w tym:
1) Wykonano analizę czynników kształtujących aspekty ekologiczne w sektorze energetycznym. Na podstawie weryfikacji dostępnych opracowań sektorowych [m.in. 1, 4, 10, 11, 43, 68, 73] oraz materiałów pochodzących z polskich przedsiębiorstw energetycznych o różnej wielkości, strukturze własnościowej i specyfice prowadzonych procesów (np. ze względu na rodzaj stosowanego paliwa) stwierdzono, że wśród głównych znaczących aspektów środowiskowych można wymienić:
emisję zanieczyszczeń atmosferycznych (z procesów spalania paliw i procesów towarzyszących),
zużycie wody i wytwarzanie ścieków (przemysłowych, komunalnych),
zużycie paliw kopalnych,
wytwarzanie odpadów (w tym niebezpiecznych),
emisję hałasu,
straty ciepła wynikające z przesyłu.
2) Dokonano przeglądu wymagań formalno-prawnych dotyczących pojęcia, identyfikacji, oceny i monitorowania aspektów ekologicznych. Szczegółowo przeanalizowano dotyczące tych zagadnień akty prawne różnych szczebli:
przepisy Unii Europejskiej – m.in. traktat o funkcjonowaniu, programy ramowe, uwarunkowania unijnego handlu emisjami, zielone księgi, strategie, dyrektywy, decyzje i komunikaty,
wybrane polskie przepisy prawne – m.in. konstytucję RP, ustawy („Prawo energetyczne”, „Prawo ochrony środowiska”, o ochronie przyrody i inne),
decyzje administracyjne – pozwolenia zintegrowane, koncesje,
inne uregulowania formalno-prawne – normy ISO serii 14000 oraz EMAS.
Przybliżono również pojęcie aspektu ekologicznego (zwanego również aspektem środowiskowym), najpierw w ujęciu normatywnym [84, 112], a także w specyficznym rozumieniu w produkcji ciepła.
3) Ukazano przykłady określania znaczących aspektów ekologicznych w wybranych przedsiębiorstwach energetycznych w Polsce, dokonując wyboru z uwzględnieniem cech przedsiębiorstw, warunkujących różnorodność sektora (do którego w 2013 r. należało ponad 450 podmiotów) co do:
wielkości przedsiębiorstwa (największe, duże, średnie, małe),
struktury własności (kapitał obcy i polski),
specyfika prowadzonych procesów (produkcja ciepła),
rodzaj zasilania (stosowanego paliwa).
Analizy te zostały poprzedzone szczegółową charakterystyką sektora energetycznego w Polsce. Ponadto spośród podmiotów działających w tym sektorze wyodrębniono przedsiębiorstwo, które posłużyło jako obiekt wdrożenia zaproponowanych rozwiązań metodycznych. W pracy szczegółowo opisano rodzaj prowadzonej przez wybrane przedsiębiorstwo działalności, specyfikę procesów wytwórczych, podstawowe wielkości charakteryzujące produkcję ciepła, elementy instalacji elektrociepłowniczej, jak również parametry pracy w warunkach normalnych oraz awaryjnych.
4) Zaproponowano autorską metodykę identyfikacji i oceny aspektów ekologicznych w działalności przedsiębiorstwa energetycznego, do realizacji w dwóch etapach, w tym:
zebranie informacji o wszystkich interakcjach ze środowiskiem w ramach każdego rodzaju prowadzonej działalności i na tej podstawie sporządzenie kompletnej listy aspektów ekologicznych,
ewaluację poziomu krytyczności wszystkich wyodrębnionych aspektów ekologicznych w ramach trzech głównych kryteriów oceny, obejmujących ważność (istotność występowania), wrażliwość (zdolność reagowania otoczenia na wystąpienie aspektu) i prawdopodobieństwo (częstotliwość występowania).
W ramach zaproponowanej metody skonstruowano charakterystyki aspektów ekologicznych ze względu na główne kryteria oceny oraz podano sposób wyliczania poziomu krytyczności. Założono również – wykorzystując wieloletnie doświadczenie autora pracy w planowaniu, wdrażaniu i zarządzaniu systemami zarządzania środowiskowego – poziom krytyczności aspektów ekologicznych,
narzędzi wspomagających pozyskiwanie, gromadzenie i przetwarzanie informacji związanych z aspektami ekologicznymi. Dla sytuacji awaryjnych przyjęto formułę określania stopnia panowania nad ryzykiem (działań prewencyjnych oraz reakcji na wystąpienie ryzyka).
5) Dokonano wdrożenia zaproponowanych rozwiązań metodycznych w zakresie identyfikacji i oceny aspektów ekologicznych w wybranym i opisanym przedsiębiorstwie energetycznym. Pierwszą ewaluację wykonano w roku 2014, kiedy to sporządzono listę 41 aspektów ekologicznych występujących we wszystkich działaniach przedsiębiorstwa, następnie poddano je ocenie z uwzględnieniem zaproponowanych kryteriów oceny i zgodnie z zaproponowanymi wymogami metodycznymi wyodrębniono grupę 14 aspektów ekologicznych, które uznano za krytyczne. Określono również potencjalny sposób oddziaływania na środowisko związany z wystąpieniem poszczególnych znaczących aspektów ekologicznych, a także podano oczekiwany wynik po wdrożeniu działań naprawczych. Zestawiono również obecnie dostępne oraz planowane do wdrożenia narzędzia służące do zmniejszania uciążliwości środowiskowej aspektów, których wykorzystanie będzie skutkować zmniejszeniem uciążliwości występowania zidentyfikowanych znaczących aspektów ekologicznych.
Skuteczność zaproponowanej metody identyfikacji i oceny aspektów ekologicznych jest warunkowana jej poprawnym wdrożeniem w omawianym przedsiębiorstwie energetycznym, w którym w wyniku jej właściwego zastosowania podjęto szereg działań o różnym charakterze, zmierzających do zmniejszenia powodowanej przez nie uciążliwości środowiskowej. Są to przede wszystkim:
wprowadzenie systemu monitorowania emisji do powietrza,
obniżenie się wskaźników emisji podstawowych zanieczyszczeń do powietrza,
sukcesywne zmniejszanie się ilości wykorzystywanej wody i odprowadzanych ścieków,
obniżanie się całkowitych kosztów związanych z odprowadzanymi opłatami środowiskowymi,
zmniejszenie się ilości generowanych odpadów środowiskowych,
sukcesywne tworzenie i realizacja programu środowiskowego na poszczególne lata.
Jakkolwiek zaproponowana w pracy metoda identyfikacji i oceny aspektów ekologicznych została wdrożona do praktyki w omawianym przedsiębiorstwie energetycznym, zaś jej skuteczność jest sukcesywnie potwierdzana efektami działań zmierzających do zmniejszenia uciążliwości środowiskowej prowadzonych procesów produkcji energii elektrycznej i ciepła, może i powinna ona być sukcesywnie rozwijana i doskonalona. Dalsze prace w zakresie rozwoju rozwiązań metodycznych powinny być – zdaniem autora pracy – nakierowane na:
doskonalenie sposobów identyfikacji aspektów ekologicznych w działalności przedsiębiorstw energetycznych, wynikających z ich specyficznych uwarunkowań (wielkość, struktura własnościowa, rodzaj prowadzonych procesów, struktura wykorzystywanych paliw),
obiektywizację procesów oceny istotności (poziomu krytyczności) zidentyfikowanych aspektów ekologicznych – całkowite uniezależnienie sposobu i stopnia ewaluacji od subiektywnych ocen członków zespołu ds. identyfikacji aspektów ekologicznych,
informatyzację procesów identyfikacji i oceny aspektów ekologicznych – stopniowe zastępowanie zsubiektywizowanych ewaluacji interakcji środowiskowych w działaniach przedsiębiorstwa energetycznego, opartych na doświadczeniu odpowiedzialnych za nie pracowników elementami zintegrowanego systemu informatycznego,
rozwój zaproponowanych rozwiązań metodycznych w kierunku uniwersalizacji spektrum zastosowań o inne rodzaje organizacji (przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe innych branż, organizacje administracyjne, inne podmioty).
Rozwiązania metodyczne zaproponowane w pracy stanowią próbę uporządkowania i usystematyzowania podejścia do określania i oceny interakcji ze środowiskiem w działalności przedsiębiorstw energetycznych. Przygotowany sposób oceny aspektów ekologicznych – po zastosowaniu w praktyce procesów wytwórczych organizacji – powinien się przyczyniać do zwiększenia skuteczności działań podejmowanych przez przedsiębiorstwa w zakresie ochrony środowiska.