Podział obowiązków prawa

Por. I. Kant, Metafizyczne podstawy nauki prawa, s. 37 i 49 [Kants Werke, Ak. Ausg., Bd. VI (MdS/ 189

RL), s.].

Por. Tamże, s. 54. 190

Otóż znając już podstawy oraz przedmiot i treść podziału nauki prawa, możemy w końcu przejść do szczegółowego przedstawienia i omówienia obowiązków prawa, które się ściśle z owym podziałem wiążą. Gdy mówimy bowiem o obowiązkach, w myśl Kantowskiej filozofii, zawsze odnosimy je do człowieka rozumianego jako homo noumenon, a zatem posiadającego predyspozycje do wolności. W perspektywie prawnej będziemy natomiast ową zdolność do wolności rozumieli jako taką, dzięki której danym obowiązkom odpowiadają określone prawa.

Wśród obowiązków prawa możemy wyróżnić obowiązki wewnętrzne, zewnętrzne oraz szczególny rodzaj obowiązków zewnętrznych, które są na drodze subsumpcji wyprowadzane z obowiązków wewnętrznych . Samą treść powyższych obowiązków prawa, Kant 191

wyprowadzał nadając odpowiedni (w jego rozumieniu) sens klasycznym formułom Ulpiana. Tym sposobem obowiązki prawa możemy przedstawić w następujący sposób:

a) wewnętrzny obowiązek prawa brzmi: „Nie czyń z siebie jedynie środka innych ludzi, lecz bądź dla nich zarazem celem” . Zobowiązanie, które wiąże się z tym obow192 -iązkiem wynika z prawa człowieczeństwa w naszej własnej osobie, stąd możemy

Zwracam uwagę na błąd, który wkradł się do polskiego przekładu Metafizycznych podstaw nauki 191

prawa we fragmencie dotyczącym podziału obowiązków prawa: „Tak więc trzy podane wyżej klasyczne formuły stanowią równocześnie zasady podziału systemu obowiązków prawa na obowiązki zewnętrzne, obowiązki wewnętrzne oraz obowiązki, w wypadku których obowiązki wewnętrzne wyprowadza się z pryncypium obowiązków zewnętrznych na drodze subsumpcji”, Tamże, s. 49. W powyższym fragmencie odnajdujemy wskazówkę, że obowiązki wewnętrzne mogą być wywiedzione na drodze subsumpcji z obowiązków zewnętrznych. Takie rozumienie prowadzi do zgoła odmiennego podziału od tego, który sugeruje Kant. Wyklucza on bowiem wywodzenie obowiązków wewnętrznych z obowiązków zewnętrznych, co nie może dziwić biorąc pod uwagę wielokrotnie powtarzaną przez filozofa zasadę, że sfera wewnętrzna jest sferą, na którą zewnętrzne normodawstwo nie powinno i nie może mieć wpływu. Z kolei wyprowadzenie obowiązków zewnętrznych na drodze subsumpcji z obowiązków wewnętrznych, co opisuję w tekście głównym, jest całkowicie zasadne i zgodne z intencjami Kanta, a także interpretacją tychże części Nauki prawa, którą dokonał P. Guyer sugerując, że bardziej szczegółowe pryncypia prawa są wyprowadzane z pryncypiów, których fundamentalną zasadą jest wolność, a więc wrodzone prawo człowieka. Było o tym mówione już we wcześniejszych fragmentach niniejszej pracy.

I. Kant, Metafizyczne podstawy nauki prawa, dz. cyt., s. 49. Kant zwraca tu uwagę na godność 192

człowieka, która winna być wartością, której należy się szczególna atencja ze strony podmiotu, jako tego, który powinien zachowywać godność w obliczu prawa (honestas iuridica), a to z kolei wymaga tego, aby zachowywać swoją wartość bycia człowiekiem także względem innych. Filozof zamyka to w formule honeste vive, czyli nakazie „bądź człowiekiem prawym”. Por. A. W. Wood, Kant, Malden 2005, s. 173-174.

mówić, iż jest to obowiązek jaki w obliczu prawa mamy wobec samych siebie. Jak łatwo można zauważyć, formuła owego obowiązku, niemalże w całości przypomina obowiązek cnoty, który każe mi czynić swoim celem stawanie się godnym człowieczeństwa w mojej własnej osobie. Na czym polega jednak zasadnicza różnica? Otóż obowiązki cnoty mówią nam o naszych moralnych celach, które są w zasadzie tożsame z tymi obowiązkami. Natomiast obowiązki prawa wyprowadzają z tych pier-wszych zobowiązania, które możemy nakładać na innych (bez konieczności traktowa-nia samych obowiązków jako celu samego w sobie). Jak już było bowiem wspominane wcześniej, Nauka prawa nie różni się od Nauki cnoty rodzajem obowiązków, lecz rodzajem zobowiązań. Wewnętrzny obowiązek prawa, który jest obowiązkiem jaki mamy wobec siebie samych, wskazuje nam zatem na nasze uprawnienie do obrony swojej wewnętrznej własności, jaką jest wolność. Jest on więc obowiązkiem, który w bezpośredni sposób odwołuje się do naszego wrodzonego prawa wolności, a co za tym idzie również do części Nauki prawa, która ma za swój przedmiot owo wrodzone prawo. Stąd też wewnętrznym obowiązkiem prawa nie będziemy się zajmować w niniejszej pracy, jako że nie dotyczy on prawa nabytego.

b) zewnętrzny obowiązek prawa brzmi: „Nie czyń nikomu krzywdy (neminem laede), chociażbyś [w celu jej uniknięcia] musiał zerwać stosunki z innymi i unikać wszelkiego towarzystwa (lex iuridica)” . Obowiązek ten jest, jak widać, obow193 -iązkiem wobec innych istot ludzkich i daje mi uprawnienie do zastosowania powszechnego przymusu w razie, gdyby jakiś podmiot działał wbrew temu, co nakazu-je ów obowiązek. Jako że zewnętrzny obowiązek prawa odnosi się bezpośrednio do relacji z innymi ludźmi, a zatem również do będącego ich podstawą, zewnętrznego używania zdolności wyboru, jest on obowiązkiem, do którego odwołuje się prawo nabyte, czyli prawo w ścisłym sensie. Temu obowiązkowi poświęcimy zatem więcej miejsca w dalszej części pracy, jako że w sposób ścisły wiąże się on z zagadnieniami własności zewnętrznej, będącej przedmiotem niniejszej rozprawy.

I. Kant, Metafizyczne podstawy nauki prawa, dz. cyt., s. 49 [Kants Werke, Ak. Ausg., Bd. VI (MdS/ 193

c) zewnętrzny obowiązek prawa wyprowadzony na drodze subsumpcji z wewnętrznego obowiązku brzmi: „Zaprowadź taki stan, w którym własność każdego człowieka może być zabezpieczona przed każdym innym” (suum cuique tribue) . Temat ten będę 194 195

rozwijał szerzej w ostatnim rozdziale niniejszej pracy, gdy będzie mowa o koniecznoś-ci przejśkoniecznoś-cia od stanu natury do stanu prawno-obywatelskiego.