Z drugiej strony w obliczu kazuistycznych, nazbyt szczegółowych unormowań z powyższego zadania trudno jest wywiązać się nawet reprezentatywnym ponadzakładowym organizacjom związkowym. Spośród układów ponadzakładowych jedynie kilka ma charakter sektorowy (branżowy), zdecydowana większość to układy gminne zawierane dla samorządowych pracowników oświaty niebędących nauczycielami lub samorządowych pracowników gospodarki komunalnej oraz układy obejmujące przedsiębiorstwa wielozakładowe146
.
2. Pojęcie ponadzakładowej organizacji związkowej a pojęcie związku zawodowego, federacji związkowej lub konfederacji związkowej
Polski ruch związkowy zorganizowany został na zasadzie federacyjnej, nie zaś na zasadzie unitarnej. Zgodnie z tym związki zawodowe na mocy ustawy o związkach zawodowych z 1991 roku oraz swoich statutów tworzą różne struktury organizacyjne, przeważnie wyposażone w osobowość prawną, określane szerokim mianem organizacji związkowych. Organizacje związkowe mogą być albo jednostkami organizacyjnymi jakiegoś
145
Z. Hajn, jw., s. 439.
związku zawodowego, albo mogą też tworzyć struktury związkowe (federacje i konfederacje) grupujące na zasadzie federacyjnej różne odrębne związki zawodowe jako osoby prawne. Wreszcie organizacja związkowa bywa często utożsamiana z samym związkiem zawodowym. Dodatkowo na potrzeby rokowań układowych ustawodawca wprowadza pojęcie ponadzakładowej organizacji związkowej. Należałoby zatem usystematyzować terminologię, jaką posługuje się polski prawodawca. Pozwoli to wskazać, które ze struktur związkowych objęte są zakresem nazwy ponadzakładowej organizacji związkowej na tle przekroju całego ruchu związkowego.
Istnieje tendencja do wykładni rozszerzającej pojęcie związku zawodowego na zasadzie pewnego skrótu myślowego zastosowanego przez ustawodawcę w definicji legalnej związku zawodowego. Zgodnie z art. 1 ust. 1 w związku z art. 12 ust. 1 obowiązującej ustawy związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powstałą mocy uchwały o jego utworzeniu, podjętej przez co najmniej 10 osób uprawnionych do tworzenia związków zawodowych, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw oraz interesów zawodowych i socjalnych. Definicja ustawowa ustala zatem dla pojęcia związku zawodowego szeroki zakres podmiotowy, skłaniając nawet prawników do skrótowego, aczkolwiek niekiedy mylącego, używania tej nazwy w stosunku do każdego szczebla struktury organizacyjnej polskiego ruchu związkowego, co nie jest nieprawidłowe (nieprawdziwe), niemniej jednak bywa często nieprecyzyjne w kontekście kompetencji i uprawnień przyznanych przez prawo tylko poszczególnym strukturom związkowym.
Skrótowość pojęcia związku zawodowego również jest akceptowana w nauce prawa pracy147. Należy do tej tendencji odnieść się ze zrozumieniem, bowiem złożoność polskiego ruchu związkowego skupionego na zasadzie federacyjnej (zrzeszeniowej) skłania wręcz do tego, by w języku prawniczym każdą organizację związkową nazywać lakonicznie związkiem zawodowym. Z wykładni literalnej przepisu art. 1 ust. 1 u.z.z. zaś wynikałoby, że związkiem zawodowym jest wyłącznie taka organizacja, której członkami są ludzie pracy, czyli osoby fizyczne – pracownicy oraz inne osoby uprawnione do tworzenia lub przystępowania do związków zawodowych, nie zaś osoby prawne bądź jednostki organizacyjne, czy nawet
147 Zob. np. G. Goździewicz, jw., s. 103. Zdaniem autora związek zawodowy posiada mniej lub bardziej sformalizowaną strukturę, jest partnerem społecznym na różnych szczeblach organizacyjnych i podejmuje działania zbiorowe z pracodawcami oraz ich organizacjami, a także organami państwa. Wynika z tego, że miano związku zawodowego przysługuje zarówno małym zakładowym organizacjom związkowym (co najmniej 10 członków), jak i dużym liczebnie centralom związkowym, co wydaje się zbytnim skrótem myślowym, niemniej jednak zgodne jest z intencją ustawodawcy (art. 1 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych).
poszczególne organizacje związkowe148
. W polskich warunkach w istocie chodzi o szerzej pojmowaną kategorię organizacji związkowych, gdyż w obrocie prawnym funkcje reprezentacyjne wykonują nie tylko związki zawodowe w ścisłym znaczeniu tego terminu (a więc organizacje zarejestrowane w KRS jako związki zawodowe), ale także inne podmioty wchodzące w skład związków zawodowych (np. zakładowe organizacje związkowe będące częściami struktur ponadzakładowych) albo zrzeszenia związków zawodowych (np. federacje i konfederacje związków zawodowych)149. Ze względu na to, że wszystkie struktury organizacyjne powołane są do reprezentowania oraz obrony praw i interesów pracowników, w konsekwencji nieraz dotyczących ogółu zatrudnionych, utrwaliła się tendencja do ekstensywnej interpretacji pojęcia związku zawodowego na zasadzie, że ustawodawca powiedział mniej aniżeli chciał powiedzieć.
Do zawarcia układu zbiorowego na poziomie ponadzakładowym uprawnione są ponadzakładowe organizacje związkowe. Pojęcie ponadzakładowej organizacji związkowej ustawodawca definiuje w art. 238 § 1 pkt 1 k.p. przez wyliczenie struktur związkowych, którym będzie przysługiwała ta nazwa. Zatem ilekroć w przepisach jest mowa o ponadzakładowej organizacji związkowej – należy przez to rozumieć organizację związkową będącą ogólnokrajowym związkiem zawodowym, zrzeszeniem (federacją) związków zawodowych lub ogólnokrajową organizacją międzyzwiązkową (konfederacją). Wyliczenie związkowych organizacji ponadzakładowych w art. 238 § 1 pkt 1 k.p. ma charakter wyczerpujący, a więc statusu związkowej organizacji ponadzakładowej na użytek zawierania układów zbiorowych pracy nie mają inne struktury niewymienione w tym przepisie150. Jeżeli zatem skrótowo mówi się, że układ ponadzakładowy zawierają określone związki zawodowe, należy mieć na uwadze, iż są to wyższe struktury organizacji ruchu związkowego – ogólnopolskie związki zawodowe jako integralna całość, zrzeszenia autonomicznych (niezależnych i samorządnych) związków zawodowych (federacje), a także zrzeszenia poszczególnych ogólnopolskich związków zawodowych oraz zrzeszeń związków
148 Zob. szerzej i por. W. Sanetra [w:] J. Iwulski, W. Sanetra, Komentarz do Kodeksu pracy, Warszawa 2009, s. 1103. Zdaniem autora pracownik bezpośrednio jest członkiem związku zawodowego jako osoby prawnej obejmującej swym zasięgiem cały kraj, region czy inny wybrany obszar kraju lub zakład pracy, pośrednio zaś zrzeszony jest w federacji lub konfederacji związkowej, której członkiem jest nie on sam, a związek, do którego należy. Pojęcie zrzeszania pracownika w organizacji związkowej obejmuje więc zarówno przypadek przynależności do określonego związku zawodowego (członkowstwo w związku zawodowym), jak i przynależność do struktur związkowych, których członkiem (bezpośrednio – w przypadku federacji, bądź pośrednio – w przypadku konfederacji) jest jego związek zawodowy.
149 J. Stelina: Związki zawodowe w systemie zbiorowej reprezentacji zatrudnionych – stan obecny i kierunki zmian [w:] Zbiorowe prawo pracy w XXI wieku. Praca zbiorowa pod red. A. Wypych – Żywickiej, M. Tomaszewskiej i J. Steliny, Gdańsk 2010, s. 156.
zawodowych jako odrębna całość (konfederacje). Organizacje związkowe o charakterze regionalnym czy inne organizacje międzyzakładowe, które stanowią poziomą strukturę związku zawodowego, nie będą organizacjami ponadzakładowymi w rozumieniu art. 238 § 1 k.p. Stanowi to ograniczenie nie tylko prawa zawierania układów zbiorowych przez tak rozumiane struktury związkowe, ale również ograniczenie swobody układowej po stronie związkowej151
.
Z drugiej jednak strony w przekroju struktur pionowych ruchu związkowego na poziomie federacji związkowych ustawodawca nie ingeruje w swobodę układową, przyznając zdolność układową wszystkim zrzeszeniom związków zawodowych niezależnie od tego, czy są to zrzeszenia w skali regionu, branży, zawodu, czy w skali całego kraju. Oznacza to, że – inaczej niż w wypadku związków zawodowych i organizacji międzyzwiązkowych – ponadzakładowymi organizacjami związkowymi są w rozumieniu przepisów działu jedenastego wszystkie, a nie tylko ogólnokrajowe zrzeszenia (federacje) związków zawodowych152.
W pewnym uproszczeniu można skonstatować, iż w ujęciu organizacyjno – strukturalnym federacja jest zrzeszeniem związków, a konfederacja zrzeszeniem zrzeszeń związków. Między sobą różnią się one głównie charakterem powiązań organizacyjnych. Z reguły w ramach federacji współpraca pomiędzy poszczególnymi związkami jest skoordynowana ściślej niż w przypadku konfederacji153.
W kontekście powyższych rozważań warto mieć zarazem na uwadze uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1992 r.154, w której Sąd Najwyższy stwierdza, że dopuszczalna jest rejestracja innych – niż wymienione w art. 11 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych – zrzeszeń tworzonych przez związki zawodowe, np. terenowych przedstawicielstw związków zawodowych danego regionu. W uzasadnieniu natomiast Sąd Najwyższy argumentuje, że za oddaleniem wniosku o rejestrację Terenowego Przedstawicielstwa Związków Zawodowych przemawiałby tylko wniosek a contrario z literalnej wykładni art. 11 ustawy o związkach zawodowych. Wniosek ten pozostawałby jednak w oczywistej sprzeczności z zasadami wykładni systemowej i celowościowej. Ustawa bowiem nie zawiera expressis verbis zakazu tworzenia struktur organizacyjnych nie przewidzianych bezpośrednio w jej przepisach. Treść art. 11 tej ustawy wskazuje raczej na to, że głównym celem normy jest ustawodawcza akceptacja tych form organizacyjnych ruchu
151 G. Goździewicz: Kodeks pracy. Komentarz pod red. W. Muszalskiego, Warszawa 2007, s. 991.
152 W. Sanetra, jw., s. 1102.
153
K. W. Baran: Zbiorowe prawo pracy…, s. 176.
zawodowego, które ukształtowały się w praktyce do dnia wejścia w życie tej ustawy. Innymi słowy, pomimo tego, że art. 11 ust. 1 przywołanej ustawy przyznaje związkom zawodowym prawo do tworzenia tylko ogólnokrajowych zrzeszeń (federacji) związków zawodowych, zakres tego prawa należy interpretować szerzej. Skoro związki zawodowe mogą więcej, to mogą również mniej, a zatem mają prawo do tworzenia także takich zrzeszeń (federacji), które nie mają charakteru ogólnokrajowego i ograniczają się tylko do określonego regionu, terytorium, czy też branży skupionej na danym obszarze kraju. W tym przypadku zastosowanie ma wnioskowanie a fortiori (a maiori ad minus).
Z powyższego orzeczenia SN wynika ponadto, że ponadzakładowa organizacja związkowa nie musi mieć w swojej nazwie rzeczownika: „zrzeszenie” lub „federacja”. Organizacja taka może przykładowo nosić miano wspomnianego wyżej terenowego przedstawicielstwa związków zawodowych, bądź wojewódzkiej izby związkowej lub północno – wschodniego klubu pracowników rolniczych spółdzielni produkcyjnych. Pośrednio mogłoby to podkreślać specyfikę działalności takich organizacji ponadzakładowych na szczeblu lokalnym oraz wyznaczać kierunek definiowania celów i zadań na danym tylko obszarze, ograniczonym do konkretnego miejsca (terytorium).
Ponadto wydaje się, że wykładnia celowościowa przepisu art. 238 § 1 k.p. nakazuje interpretować pojęcie zrzeszenia (federacji) związków zawodowych w takim kierunku, zgodnie z którym już co najmniej dwa związki zawodowe (organizacje związkowe), nawet małe zakładowe związki zawodowe, są w stanie utworzyć zrzeszenie (federację), posiadającą konkretną zdolność układową na poziomie ponadzakładowym (zdolność do wystąpienia z inicjatywą zawarcia układu oraz do uczestniczenia w negocjacjach układowych). Takie rozumowanie stanowiłoby realizację prawnosocjologicznej dyrektywy poszerzania praktyki zawierania układów zbiorowych pracy.
W świetle wykładni gramatycznej i systematycznej art. 238 i 24114a
§ 1 i 2 k.p. zdolności układowej pozbawione są natomiast całkowicie ponadzakładowe związki zawodowe o charakterze regionalnym (np. związek zawodowy sprzedawców danego województwa) oraz konfederacje o charakterze regionalnym155
.
Pojęcie ponadzakładowej organizacji związkowej należy interpretować rozszerzająco w przypadku zrzeszeń związków zawodowych zarówno wtedy, gdy są to klasyczne federacje oparte na formule członkowstwa (przynależności) związków zawodowych stowarzyszonych na zasadzie branżowej lub terytorialnej, a rzadziej skupiających przedstawicieli danego zawodu, jak również wtedy, kiedy są to zrzeszenia związkowe sui generis, w których
stowarzyszone zostały związki na innych zasadach (np. chrześcijańskie związki zawodowe) oraz niezależnie od tego, czy są to zrzeszenia ogólnokrajowe, czy też zasięgiem swym obejmują tylko wybrany obszar (region, terytorium) kraju. Taka wykładnia terminu ponadzakładowej organizacji w stosunku do zrzeszeń związków zgodna jest z intencją ustawodawcy, pod warunkiem, że w skład takiego zrzeszenia wchodzą związki zakładowe bądź międzyzakładowe lub co najwyżej ponadzakładowe związki zawodowe jedynie o charakterze regionalnym. Płynie stąd wniosek, iż ustawodawca nazbyt restrykcyjnie nie ogranicza swobody układowej na poziomie ponadzakładowym. Zakładowe bądź międzyzakładowe organizacje związkowe lub regionalne organizacje ponadzakładowe, tworząc zrzeszenie (federację), pośrednio łącznie nabywają zdolność do zawarcia układu ponadzakładowego, zaś utworzona przez nie struktura – zrzeszenie (federacja) – może nawet uzyskać cechę reprezentatywności na szczeblu ponadzakładowym.
Z drugiej jednak strony ustawodawca zawęził156
pojęcie ponadzakładowej organizacji związkowej odnośnie zrzeszenia (federacji) związków zawodowych lub ogólnokrajowej organizacji międzyzwiązkowej (konfederacji) w przypadku, gdy zainteresowana zawarciem układu jest ponadzakładowa organizacja związkowa, przynależąca do wyżej wspomnianych struktur ruchu związkowego. Przepis art. 238 § 1 pkt 1 k.p. powinien bowiem w myśl zasady szczegółowości być interpretowany poprzez pryzmat dyspozycji art. 24114a
§ 1 k.p, zgodnie z którym w sytuacji, gdyponadzakładowa organizacja związkowa reprezentująca pracowników, dla których ma być zawarty układ ponadzakładowy, wchodzi w skład zrzeszenia (federacji) związków zawodowych lub ogólnokrajowej organizacji międzyzwiązkowej (konfederacji), do zawarcia układu jest upoważniona wyłącznie ta ponadzakładowa organizacja związkowa. W rezultacie bezwarunkowo przymiot ponadzakładowej organizacji związkowej traci zrzeszenie (federacja) na rzecz pozostającego w jego strukturze ogólnokrajowego związku zawodowego jak samodzielnego podmiotu zbiorowych stosunków pracy. Natomiast ogólnokrajowa konfederacja tylko warunkowo, do czasu podjęcia decyzji o ewentualnym przystąpieniu całej struktury do rokowań (art. 24114a
§ 2 k.p.) w miejsce reprezentatywnych organizacji członkowskich, staje się pozbawiona cechy ponadzakładowej organizacji związkowej na rzecz ogólnokrajowego związku zawodowego lub zrzeszenia zakładowych (międzyzakładowych) bądź regionalnych związków zawodowych. W rezultacie zdolność układową posiada generalnie tylko ta ponadzakładowa organizacja związkowa, która jest
najbliżej usytuowana względem potencjalnych rokowań dotyczących zawarcia układu (wg formuły zrzeszania i reprezentowania pracowników, dla których układ jest zawierany)157
. Niemniej jednak omówione wyżej kategorie ponadzakładowej organizacji związkowej, jeśli są niereprezentatywne, legitymują się zdolnością układową jedynie w ograniczonym zakresie. Pełnię zdolności układowej w trakcie rokowań, wyrażającą się w prawie do zawarcia (podpisania) układu zbiorowego w sytuacjach ściśle określonych przepisami prawa wobec braku lub wbrew stanowisku pozostałych organizacji związkowych, mają bowiem wyłącznie reprezentatywne ponadzakładowe organizacje związkowe.