Edukacja kulturalna została w prawodawstwie polskim wpisana do Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, przekazując ją pod opiekę ministra właściwego ds. kultury. Stosowny zapis pojawia się już na początku tego aktu prawnego:
Państwo sprawuje mecenat nad działalnością kulturalną polegający na wspieraniu i promocji twórczości, edukacji i oświaty kulturalnej, działań i inicjatyw kulturalnych oraz opieki nad zabytkami7.
Także jednostki publiczne (domy, ośrodki i centra kultury), z założenia zajmujące się edukacją kulturalną, zostały wpisane w zakres działalności tego
5 Work Plan for Culture 2008—2010; http://europa.eu/legislation_summaries/culture/cu0001 _en.htm (dokument elektroniczny, dostęp: 15.03.2013).
6 Zob. http://ec.europa.eu/culture/our-policy-development/skills-and-mobility/synergies-with-education_en.htm.
7 Rozdział I, art. 1, pkt. 2. Ustawy z dnia 25 października 1991 roku o organizowaniu i pro-wadzeniu działalności kulturalnej, Dz.U. 1991, nr 114, poz. 493 (tekst jednolity dostępny na http://isap.sejm.gov.pl) (dostęp: 25.02.2013).
samego ministerstwa. Ustawa nie wskazuje statusu prawnego podmiotów reali-zujących zadania z zakresu kultury, takich jak powyżej wskazane, a zatem możliwe są różne warianty. Zgodnie również ze wskazanym powyżej zapisem ustawy może to być np. instytucja kultury, powołana przez publicznego orga-nizatora aktem o utworzeniu instytucji kultury, który określa jej nazwę, siedzi-bę i przedmiot działania8. Spośród podanych wariantów wyłącznie instytucje kultury posiadają osobowość prawną. Pozostałe dwie to jednostki budżetowe, które nie mają osobowości prawnej — ma to bezpośrednie przełożenie na zarządzanie placówką, możliwości samodzielnego podejmowania decyzji stra-tegicznych, wyznaczanie kierunków rozwoju.
Wspomniane jednostki budżetowe w ramach obowiązującego ustawodaw-stwa funkcjonują pod auspicjami gminy. Prawo dopuszcza tu możliwość, że gmina nie tworzy instytucji kultury jako odrębnego podmiotu, a realizacją działalności kulturalnej zajmuje się wydział kultury w strukturze urzędu gminy
— ośrodek kultury może funkcjonować jako samorządowa jednostka organiza-cyjna nieposiadająca osobowości prawnej, w myśl ustawy o samorządzie gmin9. Trzecim z wariantów jest funkcjonowanie ośrodka na podstawie ustawy o syste-mie oświaty — uzyskuje wtedy status placówki oświatowo-wychowawczej jako tej, która umożliwia rozwijanie zainteresowań i uzdolnień oraz korzystanie z różnych form wypoczynku i organizacji czasu wolnego10. Powyższe zależno-ści ilustruje tabela 1.
Tabela 1.Organizacja działalności domów/ośrodków kultury
Podstawa prawna
Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności
kulturalnej
Ustawa o samorządzie
gminnym Ustawa o systemie oświaty Organizator publiczny wydział właściwy ds.
kultury w strukturze urzędu
wydział właściwy ds.
kultury w strukturze urzędu
Status instytucja kultury samorządowa jednostka organizacyjna
placówka oświato-wo-wychowawcza Gospodarka
finansowa
osoba prawna jednostka budżetowa jednostka budżetowa Pracownicy Kodeks pracy oraz
8Rozdział I, art. 11, pkt. 1. Ustawy…
9Art. 9 Ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym, Dz.U. 1990, nr 16, poz. 95 (tekst jednolity dostępny na http://isap.sejm.gov.pl), (dostęp: 25.02.2013).
10 Art. 3, pkt 3. Ustawy z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty, Dz.U. 1991, nr 95, poz. 425 (tekst jednolity dostępny na http://isap.sejm.gov.pl), (dostęp: 25.02.2013).
Każdy z wariantów ma swoje dalsze konsekwencje, związane z zasadami funkcjonowania, gospodarką finansową, możliwościami zatrudniania i statusem prawnym zatrudnianej kadry, w tym edukatorów. Zwłaszcza ten ostatni element jest tu istotny, gdyż kadra w instytucjach kultury jest zatrudniana na podstawie Kodeksu pracy, z niewielkimi zmianami wynikającymi z ustawy, podczas gdy w przypadku jednostek samorządowych podstawą zatrudnienia jest Ustawa o pracownikach samorządowych11, a w przypadku placówki oświatowo-wycho-wawczej oprócz Ustawy o pracownikach samorządowych pracę instruktorów re-gulują zapisy Karty Nauczyciela12. Zgodnie z ustawą stanowisko nauczyciela w takiej placówce może zajmować osoba, która „posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli i podejmuje pracę na stanowisku, do którego są to wy-starczające kwalifikacje”13.
Ten ostatni element stał się zresztą niedawno przedmiotem większego za-interesowania, gdy niektóre samorządy w ramach oszczędności chciały prze-kształcać działające pod ich kierunkiem i opieką placówki w instytucje kultury.
Pomysły takie sprowokowały dyskusje na temat roli i funkcji ośrodków kultury.
Dyskusja merytoryczna została jednak zdominowana przez walkę o dotychcza-sowy system zatrudnienia kadry, dla której oznaczało to przede wszystkim zmianę systemu zatrudnienia i utratę praw i przywilejów wynikających z Karty.
W Krakowie przez cały 2012 rok, zarówno na poziomie Rady Miasta, samych placówek, jak i protestujących odbiorców, toczyła się walka pod hasłami „li-kwidacji Młodzieżowych Domów Kultury” i „bitwy o MDK-i”14, za co winą należy obarczyć również urzędników, którzy nie podjęli żadnych działań przy-gotowawczych, wyjaśniających ich podejście do problemu i próby jego roz-wiązania.
Wśród merytorycznych argumentów przemawiających za utrzymaniem ist-nienia MDK-ów pojawiły się np. takie:
•
młodzieżowe domy kultury bardzo często zatrudniają specjalistów — peda-gogów, którzy są w bliskich relacjach ze szkołami, mogą zatem wspomagać ich działalność pedagogiczną; zerwanie tych więzi (a tak może się stać) bę-dzie negatywnie wpływało na działalność wychowawczą szkół;11 Ustawa z dnia 21 listopada 2008 roku o pracownikach samorządowych, Dz.U. 2008, nr 223, poz. 1458, brzmienie od 26 listopada 2011 (tekst dostępny na http://isap.sejm.gov.pl), (do-stęp: 25.02.2013).
12 Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 roku Karta Nauczyciela z późn. zmianami, Dz.U. 1982, nr 3, poz. 19. (tekst dostępny na http://isap.sejm.gov.pl), (dostęp: 25.02.2013).
13 Art. 9 ust. 1 Ustawy z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty.
14 Na przykład J. DRATH: Jak szkoły idą pod nóż. Historia z Krakowa, (http://zielonewiado mosci.pl/tematy/kultura/krakowskie-boje-o-edukacje) 10 grudnia 2012; http://krakow24.tv/Wydarz enia/ Sprzeciw-wobec-likwidacji-MDK-ow; 07.02.12.; strona na Facebooku i strony na Facebooku poszczególnych MDK-ów.
•
w tego typu placówkach priorytetem jest edukacja artystyczna i kulturalna, w domach kultury to zawsze tylko część programu merytorycznego; zespoły merytoryczne MDK-ów składają się zazwyczaj z bardzo dobrych specjalistów w tej dziedzinie, ich wzajemne relacje i rozwój na podstawie własnych do-świadczeń to potencjał, którego rozwój należy wspomagać;•
placówki o charakterze MDK-ów to ważne podmioty dla polityki miejskiej w zakresie integracji społecznej i przeciwdziałania wykluczeniu społeczne-mu; dzięki stabilności działalności merytorycznej (w domach kultury jest ona mniejsza w związku z inną organizacją pracy) wytworzyć mogły one duże zaufanie społeczne (u rodziców) w stosunku do swoich działań15.Nastroje społeczne wywołane nieumiejętnie przygotowaną reformą i bra-kiem konsultacji społecznych doprowadziły do tego, że odbiorcy usług MDK-ów protestowali w imieniu placówek — nie w kwestii systemu zatrudnia-nia kadry, ale wobec perspektywy komercjalizacji i znacznego wzrostu cen usług, jednocześnie zażarcie broniąc istnienia stanu faktycznego. Ostatecznie miasto wycofało się z pomysłu.
Polska tak jak i inne państwa członkowskie Unii tworzy własne dokumenty strategiczne nawiązujące do ogólnych wytycznych polityki wspólnotowej. Na-rodowy Plan Rozwoju przyjęty na lata 2007—201316 przypisał kulturze miejsce szczególne, tworząc z niej jeden z zasadniczych elementów rozwoju społecz-nego.
W 2004 roku została opracowana Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004—2013, a następnie Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultu-ry na lata 2004—2020. Oba te dokumenty wyznaczają dziś zasady prowadze-nia polityki kulturalnej państwa. W tym ostatnim dokumencie wśród celów strategicznych znalazły się m.in. zapisy:
•
o rozwoju szkół artystycznych i zwiększeniu liczby godzin edukacji kultural-nej w programach szkolnych,•
o wzroście uczestnictwa w kulturze,•
o wprowadzaniu innowacyjnych rozwiązań w systemie organizacji działalno-ści kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury17.Ministerstwo Kultury — autor tego dokumentu — opracowało również in-strumenty realizacji strategii. Wśród nich znalazły się m.in. programy operacyj-ne, które, choć zaczęły funkcjonować dopiero w roku 2008, umożliwiły ogrom-ny rozwój tego sektora rynku, przede wszystkim w kontekście nieformalnej edukacji kulturalnej i artystycznej. Ilustruje to wykres 1.
15 Za: http://badania-w-kulturze.mik.krakow.pl/2011/11/21/czy-likwidowac-mlodziezowe-dom y-kultury/ (dostęp: 12.12.2012).
16 Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007—2013, Warszawa 2005.
17 Za: Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004—2020, Warszawa 2005.
Od samego początku funkcjonowania jeden z programów ministra jest przeznaczony na edukację kulturalną. W roku 2008 na program „Edukacja kul-turalna i kształcenie kadr kultury” przeznaczono ponad 7 mln zł i kwota ta sta-le rośnie. Cesta-le programu zostały określone jako:
•
podnoszenie kompetencji kulturalnych społeczeństwa;•
zwiększenie roli kultury w procesie edukacji, socjalizacji i adaptacji społecz-nej;•
przygotowanie dzieci i młodzieży do aktywnego uczestnictwa w kulturze;•
tworzenie warunków do rozwijania aktywności twórczej;•
zachowanie tradycji i przekazu ludowego dziedzictwa kulturowego;•
podnoszenie kwalifikacji i doskonalenie zawodowe osób działających w sfe-rze upowszechniania kultury i edukacji kulturalnej.Wśród kwalifikujących się zadań znalazły się m.in.:
•
kampanie promocyjne i akcje społeczne promujące aktywne uczestnictwo w kulturze;•
przedsięwzięcia edukacyjne przeciwdziałające wykluczeniu społecznemu i patologiom, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, oraz zwiększające dostęp do uczestnictwa w kulturze osobom niepełnosprawnym;•
szkolenia i warsztaty służące doskonaleniu zawodowemu z zakresu wiedzy o sztuce i kulturze, skierowane do nauczycieli, bibliotekarzy, instruktorów, animatorów kultury, itp.18.NSRK 2004—2013 i uzupe³nienie NSRK do 2020 NPR 2007—2013
Wykres 1. Rozwiązania systemowe dla edukacji kulturalnej w Polsce
Ź r ó d ł o: Opracowanie własne.
18 Regulamin programu „Edukacja kulturalna i kształcenie kadr kultury” (www.mkidn.gov.pl).
Znalazły się tu zatem zapisy dotyczące nie tylko realizowania działań eduka-cyjnych wśród ich odbiorców, ale i wśród edukatorów. Dofinansowane zostały przede wszystkim projekty szkoleń czy konferencji dla nauczycieli, czyli tych, którzy funkcjonują w obiegu edukacji formalnej. W następnym roku budżet zo-stał zwiększony do 10 mln i w tej wysokości zozo-stał utrzymany do 2013 roku.
Trzeba również zauważyć, że oprócz tego utworzony został drugi program
„Edukacja artystyczna” z budżetem na 2013 rok w kwocie 2,5 mln zł. Tu cele zostały określone jako:
podnoszenie poziomu polskiej edukacji artystycznej poprzez wsparcie finansowe dla najciekawszych projektów, skierowanych do uczniów, studentów oraz absolwentów szkół i uczelni artystycznych. Celem priorytetu jest zarówno wspieranie zadań służących wdrażaniu efek-tywnych metod doskonalenia określonych umiejętności, jak również wspieranie zadań stricte artystycznych, umożliwiających praktyczne wykorzystanie nabytych umiejętności oraz ich publicznej prezentacji19. Zgodnie z regułami wszystkich funduszy operacyjnych określono dość sze-rokie spektrum potencjalnych wnioskodawców, a przede wszystkim otwarła się możliwość uzyskania publicznego dofinansowania przez organizacje niepu-bliczne. Wśród potencjalnych wnioskodawców programu „Edukacja kulturalna”
znalazły się:
•
jednostki samorządu terytorialnego;•
placówki doskonalenia nauczycieli szkół artystycznych;•
państwowe i samorządowe instytucje kultury i instytucje filmowe;•
kościoły i związki wyznaniowe;•
publiczne i niepubliczne szkoły artystyczne I i II stopnia oraz uczelnie arty-styczne;•
państwowe i niepaństwowe szkoły wyższe;•
jednostki badawczo-rozwojowe podległe Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego;•
organizacje pozarządowe20.Dla programu „Edukacja artystyczna” wnioskodawcy zostali ogólnie okre-śleni jako:
•
uczelnie artystyczne;•
publiczne szkoły artystyczne;•
niepubliczne szkoły artystyczne;•
jednostki samorządu terytorialnego — wyłącznie jako organy prowadzące publiczne szkoły artystyczne;19 Regulamin programu „Edukacja artystyczna” (www.mkidn.gov.pl).
20 Regulamin programu „Edukacja kulturalna”.
•
podmioty będące organami prowadzącymi niepubliczne szkoły artystyczne;•
organizacje pozarządowe;•
samorządowe instytucje kultury — z wyjątkiem instytucji współprowadzo-nych przez ministra i jednostki samorządu terytorialnego;•
placówki doskonalenia zawodowego nauczycieli szkół artystycznych21. Regulaminy programów w szczegółowym opisie bardziej dokładnie precy-zują uprawnionych wnioskodawców.Programy ministra stanowią bardzo poważne źródło finansowania projek-tów o charakterze edukacji artystycznej i kulturalnej i są bardzo aktywnie wy-korzystywane przez organizacje niepubliczne — wiele z nich wręcz „żyje”
z realizacji takich projektów, dają zatrudnienie zarówno edukatorom (również tym, dla których nie znalazło się miejsce w publicznych palcówkach), jak i menedżerom. Trzeba też przy tej okazji zauważyć, że wielu z nich to ludzie, którzy swoje doświadczenie zawodowe budowali razem z odbiorcami podejmo-wanych działań. Wielu z nich na podstawie doświadczeń z realizacji projektów stworzyło własne przedsiębiorstwa, uzupełniło (bądź nie) wiedzę, budując swoje kompetencje. Inna uwaga, która nasuwa się przy analizie programów umożliwiających podejmowanie działań z tego zakresu, jest taka, że stosunko-wo niewiele pojawia się tu projektów, których celem jest nie tyle organizacja działań — nastawienie na odbiorcę, co właśnie kształcenie i wspieranie eduka-torów. Mimo wykształcenia się w obecnym unijnym okresie programowania wielu innych form dofinansowujących projekty edukacyjne, programy ministra pozostały najbardziej bezpośrednio skierowane na ten typ aktywności.
Uwaga, która nasuwa się przy okazji analizy całego systemu, jest taka, że edukacja kulturalna nie stała się priorytetem na poziomie regionalnym — nie została już tak bezpośrednio i priorytetowo oznaczona ani w Regionalnych Strategiach Innowacji, ani w Regionalnych Programach Operacyjnych. Wystę-puje tu na ogół jako element edukacji jako takiej, dość silnie umiejscowiona w sferze nauczania formalnego, bądź funkcjonuje jako element dodatkowy realizacji projektów kulturalnych.