Człowiek, według R. Ingardena (1987), znajdując się na granicy dwóch dziedzin bytu, czyli przyrody i specyficznego świata ludzkiego, zmuszony jest nieustannie przekraczać tę granicę, nigdy jednak nie może w pełni zaspokoić swojej wewnętrznej potrzeby bycia człowiekiem.
Zachowanie człowieka, jego procesy życiowe, są w olbrzymim stopniu za
leżne od środowiska, w którym przebywa (Pieter, 1938). Zależność ta istnieje bez względu na to, czy zdaje on sobie z tego sprawę, czy też nie, stanowi bo
wiem fakt obiektywny. Zapewne może być odczuwany w sposób subiektywny, jako brak czegoś, niepokój, ale może również prowadzić do uświadomienia so
bie własnych potrzeb. Ich liczba pozostaje nieograniczona, tak jak nieograniczo
na jest, według M. Przetacznikowej (1971), liczba różnorodnych zależności, mogących zachodzić między nim a otoczeniem, czy też między jego procesami psycho-fizjologicznymi. Równowaga organizmu i środowiska często jednak ule
ga zachwianiu. Dzieje się tak wówczas, gdy środowisko nie zaspokaja danej po
trzeby. Człowiek odczuwa wówczas mniej lub bardziej męczące napięcie, chęć zaś jego rozładowania, przywrócenia równowagi, pobudza organizm do ciągłej aktywności, co w efekcie, jak sądzi A. Maslow (1990), prowadzi do rozwoju, doskonalenia umysłu, wiedzy i zdolności.
66 ROZDZIAŁ 11
Potrzeby są zatem wyznacznikiem celów, siłą napędową lub hamującą wszelkie działania, stanowią motyw i źródło aktywności każdego żywego orga
nizmu. Wszystkie więc jego czynności skierowane są na ich zaspokajanie.
Pojęcie potrzeby należy, jak twierdzi W. Szewczuk (1990), do najstarszych w psychologii i gromadzi wokół siebie wiele kontrowersji (zob. Madsen, 1980;
Obuchowski, 1983; Siek, 1986; Hall, Lindzey, 1990; Maslow, 1990). J. Szy
mański (za: Szewczuk, 1990), jeden z pierwszych, zdefiniował je jako koniecz
ność posiadania czegoś, co jest potrzebne do istnienia lub pomyślnego życia, co stanowi przyczynę działania.
Według S. Sieka (1982), badacze zajmujący się problematyką potrzeb psy
chicznych lub sil im równoważnych, takich jak popędy czy instynkty (Strelau, 1975; Obuchowski, 1983), albo też instynkty, tendencje, nastawienia, motywy, pobudki postępowania (Reutt, Reuttowa, 1960; Garczyński, 1972; Obuchowski, 1983; Szewczuk, 1990), najczęściej utożsamiają je z silami dynamicznymi lub dyspozycjami osobowości (G. Allport, R. Cattell, .1. Guilford, II. Murray, K. Obuchowski czy S. Rubinsztejn - za: Bąkowski, Artuszowicz, 1989; por.
Lewicki, 1960; Obuchowski, 1983; Siek, 1983; barkowa, 1987). S. Siek (1982) sam również określił potrzebę jako stan napięcia domagającego się rozładowa
nia.
Wraz z odkryciem przez M. Halla (za: Rosińska, Matusewicz, 1984) zróżni
cowania ośrodków układu nerwowego coraz większe zainteresowanie neurolo
gów i fizjologów zaczęła wzbudzać problematyka odruchów. Z początku poj
mowana mechanicznie, z chwilą jednak ogłoszenia poglądów E. Pfliigera (za: Rosińska, Matusewicz, 1984) coraz częściej rozumiana jako narzędzie przystosowania. E. Pfltlger uważał, że odruch występuje w żywym organizmie, który egzystuje w środowisku przystosowując się do niego. Koncepcja ta nie przetrwała długo, znalazła jednak następców. Jednym z nich był I. Sieczenow (za: Dubos, 1970; Obuchowski, 1983). W odruchowej teorii zachowania głosił, że organizm żywy jest ściśle włączony w środowisko, tworząc z nim pewnego rodzaju jedność; przy czym zasadnicze przyczyny zachowania tkwią poza nim, a są nimi bodźce zewnętrzne (za: Obuchowski, 1983). Ujmował on zatem orga
nizm żywy - w odpowiedzi na sygnały z otoczenia - jako układ samoregulujący się. Badania I. Sieczenowa kontynuował I. Pawłów (1957). Wiele jednak wska
zuje na to, że idea Pawłowskiej „równowagi wewnętrznej” - optymalnej har
monijnej współpracy wszystkich organizmów, zaczerpnięta została z koncepcji stałości C. Bernarda (za: Dubos, 1970). Badacz ów wyrażał bowiem przekona
nie, że niezmienność środowiska wewnętrznego zachowana jest dzięki procesom fizjologicznym i biochemicznym organizmu, co pozwoliło mu postawić tezę, iż najbardziej charakterystyczną cechę wszystkich istot żywych stanowi ich zdol
ność do utrzymywania równowagi procesów wewnętrznych pomimo zmian za
chodzących w otoczeniu zewnętrznym. W. Cannon (za: Coter, Appley, 1972;
por. Doroszewska, 1981, Obuchowski, 1983) kontynuując myśl C. Bernarda, nazwał ten stan homeostazą (homeostasis), nadając mu jednocześnie nowe zna
czenie. Określił nim właściwą żywemu ustrojowi zdolność utrzymania stałości środowiska wewnętrznego we wszystkich okolicznościach (Seyle, 1960; por.
Gerstman, 1969; Dubos, 1970; Doroszewska, 1981; Obuchowski, 1983; Siek,
PSYCHOSPOŁECZNE WYZNACZNIKI FUNKCJONOWANIA SEKSUALNEGO... 67 1983), odgrywając tym samym znaczącą rolę w definiowaniu analizowanego tu pojęcia potrzeby.
Za proces wchodzący w skład mechanizmów samoregulacji organizmu uznał potrzebę N. Cameron (za: Obuchowski, 1983) i określił ją jako stan nieustabili
zowanej lub zaburzonej równowagi w zachowaniu organizmu, przejawiający się zwykle w postaci nasilającej się lub przedłużającej czynność, bądź napięcia (por. Siek, 1983; karkowa, 1987; Bąkowski, Arusztowicz, 1989).
Do teorii równoważenia procesów organizmu przez samoregulację nawiązu
ją również ujęcia potrzeby sformułowane przez K. Goldsteina (za: Obuchowski, 1983; Siek. 1983; Larkowa, 1987; Bąkowski, Arusztowicz, 1989), D. McKinno- na, R. Woodwortha i H. Schlosberga (za: Szewczuk, 1990). Po tej linii rozumo
wania poszedł także K. Obuchowski (1983), dla którego potrzeba jakiegoś przedmiotu, to taka właściwość osobnika, która polega na tym, iż osobnik ów bez tego przedmiotu nie może normalnie funkcjonować, tzn. uzyskać optymalnej sprawności w zachowaniu siebie i gatunku oraz zapewnić sobie właściwego rozwoju.
J. Reykowski (1970) utożsamia potrzebę z obiektywną zależnością między istotą żywą a otoczeniem; to warunek, którego niespełnienie prowadzi do uszko
dzenia, bądź zniszczenia struktury żywej, albo do zahamowania jej rozwoju.
Dla M. Kulczyckiego (1971) potrzeba to zespół czynników niezbędnych do utrzymania organizmu w stanie równowagi biologicznej, psychologicznej i spo
łecznej, konieczny do prawidłowego funkcjonowania osobowości. L. Paryzek i H. Liberska (1984) uważają potrzebę za proces psychonerwowy: z fizjologicz
nego punktu widzenia to stan okresowo wzmożonego napięcia energetycznego w ośrodkowym układzie nerwowym, z psychologicznego natomiast — zwerbali
zowane w wyższym lub niższym stopniu odczucie braku lub chcenia czegoś. To
„coś” stanowi, jak twierdzą autorzy, przedmiot potrzeby. Stan potrzeby nato
miast to, według W. Szewczuka (1990), sytuacja życiowa osobnika, będąca od
chyleniem od jego optimum życiowego, charakteryzująca się emocjonalnym napięciem, wzmożoną ruchliwością ogólną oraz pogotowiem wybiórczym.
Zdaniem E. Hilgarda (1972) potrzeby dają początek popędom jako swoistej psy
chologicznej reprezentacji i dopóty wzbudzają aktywność, dopóki nie zostanie osiągnięty cel. Zredukowanie popędu następuje przez zaspokojenie potrzeby.
Zupełnie inaczej ujmują potrzebę H. Murray (1953) i J. Nuttin (1965). Dla H. Murraya (1953) jest ona hipotetyczną fizykochemiczną siłą działającą w mó
zgu, organizującą percepcję, napęd do działania oraz określone grupy reakcji autonomicznych, motorycznych, wyobrażeniowych, słownych, w celu zmiany sytuacji niezadowalającej, wyzwalającej napięcie jednostki. Natomiast J. Nuttin (1965) potrzebę traktuje jako siłę dążącą do ustanowienia czy też podtrzymania określonej struktury relacji między organizmem a środowiskiem.
Mimo zatem znacznego zróżnicowania w aspekcie językowym, spotykane w piśmiennictwie definicje zawierają podobne treści. Odnoszą one termin
„potrzeba” do określonego stanu jednostki, powstałego w wyniku braku lub nadmiaru czegoś - ujęcia K. Obuchowskiego, L. Paryzek i H. Liberskiej, J. Reykowskiego, W. Szewczuka, J. Szymańskiego, deprywacji - definicja
68 ROZDZIAŁ U
E. Hilgarda, stanu niezadowalającego - definicja H. Murraya, zakłócenia relacji
„Człowiek - Świat” - definicja J. Nuttina. Stan ten ujmują jako czynnik inicju
jący aktywność osobnika, ukierunkowaną na określony przedmiot.
Analizowane pojęcie potrzeby związane jest z koncepcjami teoretycznymi oraz konwencjami, w jakich definicje były formułowane. Szerzej na ten temat piszą: K. Obuchowski (1983), M. Kulczycki (1971), T. Tomaszewski (1975), S. Siek (1982; 1983; 1984), W. Szewczuk (1990).
Przez lata pojawiło się wiele różnych kryteriów podziału potrzeb psychicz
nych (Obuchowski, 1983). W koncepcjach głębinowych Z. Freuda, A. Adlera, L. Szondiego i innych usiłowano wszystkie potrzeby człowieka wyprowadzić zjednej pierwotnej i podstawowej, na przykład z „libido” czy „dążenia do mo
cy” lub z kilku tzw. wektorów popędów (por. Siek, 1983). Do innej grupy zali
cza się szczegółowe klasyfikacje, takie jak W. McDougalla (za: Obuchowski, 1983), stanowiące punkt wyjścia dla wielu badaczy. Poprzez zmiany i uzupeł
nianie listy W. McDougalla doszli oni, jak na przykład S. Colvin i W. Bagley (za: Obuchowski, 1983), do bardzo długich i skomplikowanych wykazów, ujmu
jących niemal wszystkie znane rodzaje zachowania (por. Reutt, Reuttowa, 1960;
Reykowski, 1964; Gerstmann, 1969).
Próbę odpowiedzi na pytanie o minimalną ilość potrzeb, które muszą być za
spokojone, aby człowiek mógł normalnie funkcjonować, podjął W. Thomas (za: Obuchowski, 1983). W wyniku obserwacji i wnikliwej analizy wyróżnił cztery potrzeby: bezpieczeństwa, uznania, przyjaźni oraz nowych doświadczeń.
Inne klasyfikacje, autorstwa J. Pietera (1938), R. Cattella (1957), J. Guilforda (1959), K. Obuchowskiego (1983), J. Konorskiego (1969), dzielą potrzeby na dwie grupy: pierwotne, czyli biologiczne, i wtórne, inaczej psychiczne (por.
Przetacznikowa, 1971; Strelau, 1975; Madsen, 1980; Obuchowski, 1983; Jarosz, 1988). Do potrzeb b io logicznych, najbardziej elementarnych, koniecznych do utrzymania jednostki przy życiu, należą: potrzeba pokarmu, wody, tlenu, snu oraz zachowania gatunku (Tomaszewski, 1984). Bez ich zaspokojenia niemoż
liwe jest życie jednostki, a także życie gatunku. Są wspólne dla ludzi i zwierząt, ale zaspokajane odmiennie. Człowiek wypełnia je w specyficznie ludzki sposób - w zgodzie z wymogami społecznymi (Przetacznikowa, 1971). Potrzeby b ezp ieczeń stw a znajdują się na pograniczu potrzeb biologicznych i psychicz
nych. Zaspokajanie ich związane jest nie tylko z unikaniem bólu czy też wszel
kich przykrości natury fizycznej, ale również z poczuciem bezpieczeństwa, które można uzyskać tylko przy prawidłowych kontaktach człowieka z otoczeniem społecznym (Pieter, 1938). Potrzeby p sychiczne, specyficznie ludzkie, są niesłychanie ważne dla prawidłowego rozwoju człowieka. Genezy ich, według J. Strelaua (1975), należy szukać w trwałych nastawieniach poznawczych i czynnościowych. Funkcja tych potrzeb polega na utrzymywaniu równowagi psychicznej. Wśród nich znajdują się potrzeby, określone przez A. Maslowa (1990) jako potrzeby wyższego rzędu.
Za najbardziej precyzyjną uważa się klasyfikację sporządzoną przez A. Maslowa (1990). Nawiązując do poglądów W. Jamesa, Z. Freuda, A. Adlera czy K. Goldsteina (Siek, 1983) wyodrębnił on i hierarchicznie uszeregował pięć podstawowych grup potrzeb: fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności
PSYCHOSPOŁECZNE WYZNACZNIKI FUNKCJONOWANIA SEKSUALNEGO ... 69 i miłości (afiliacji), uznania i prestiżu (uznania i szacunku) oraz samoaktuali- zacji (samourzeczywistnienia). Oprócz nich wskazał na potrzebę poznawczą (wiedzy i rozumienia) i estetyczną, twierdząc, że są one narzędziami w zaspoka
janiu pięciu podstawowych grup potrzeb (por. Madsen, 1980; Siek, 1983; Bą- kowski, Arusztowicz, 1989). Zaspokojenie tych potrzeb, według A. Maslowa (1990), stanowi podstawę utrzymania stanu zdrowia, przywrócenie zaś czynni
ków zaspokajających potrzeby przezwycięża chorobę, a ich obecność zapobiega jej (zob. Trojanek, 1974).
Bardzo szczegółową listę potrzeb, zdaniem K. Obuchowskiego (1983) naj
bardziej drobiazgową ze wszystkich istniejących, sporządził H. Murray (1953).
W jego rozumieniu potrzeba to, doprecyzowując wcześniej podaną definicję, hi
potetyczny proces orientacji, powstający pod wpływem wewnętrznych warun
ków, określanych mianem „sytuacji początkowej”, prowadzący następnie do wystąpienia aktywności, przejawiającej skłonności przetrwania aż do chwili, gdy zostanie osiągnięty pewien cel, czyli „sytuacja końcowa” (Reutt, Reuttowa, 1960; por. Siek, 1983). Powstaje ona i trwa przez pewien czas, warunkując kie
runek aktywności, a przestaje istnieć z chwilą kiedy nastąpi jej zaspokojenie.
Klasyfikacja sporządzona przez H. Murraya systematyzuje typy zachowania z punktu widzenia jego związku z określoną sytuacją zewnętrzną lub we
wnętrzną. Dzieli on potrzeby na pierwotne, zwane wiscerogennymi, wyzwalane przez okresowo aktywizujące się procesy fizjologiczne organizmu, oraz wtórne, inaczej psychogenne, nie posiadające zlokalizowanych cielesnych regionów po
budzenia (Siek, 1983). Drugim kryterium, według którego H. Murray (za: Siek, 1983) dzieli potrzeby, jest ich jawność w zewnętrznym zachowaniu, które moż
na wyodrębnić obserwując zachowanie się osoby badanej. Jednak nie wszystkie objawiają się w ten sposób. Część w ogóle nie znajduje wyrazu w jawnych for
mach zachowania się jednostki, a wywołują jednak subiektywnie zaznaczone skutki i w sposób pośredni oddziałują na postępowanie. H. Murray (1953) na
zwał je potrzebami ukrytymi. Są to potrzeby: agresywności, poniżania się, po
znawcza, dominowania, ekshibicjonizmu, seksualna, doznawania opieki i do
znawania oparcia (por. Reutt, Reuttowa, 1960; Siek, 1983). W sumie H. Murray wyodrębnił 42 potrzeby psychiczne, a 27 z nich dokładnie scharakteryzował (zob. Siek, 1983). Tak szczegółowa klasyfikacja stanowi przedmiot dyskusji, ma zwolenników i przeciwników. Jest wartościowa jednak z tego względu, że wy
mienione w niej liczne kategorie wskazują na istotne źródła postępowania ob
serwowane w życiu ludzkim, a ponadto autor wyodrębniając je stworzył jedno
cześnie narzędzie badawcze, które umożliwia wykorzystanie klasyfikacji w ce
lach empirycznych.
Liczne prace badawcze i szerokie doświadczenia kliniczne potwierdziły z całą stanowczością że osoby niepełnosprawne pomimo określonych braków fizycznych mają takie same potrzeby biologiczne, psychiczne i społeczne jak wszyscy ludzie i tak samo dążą do ich zaspokojenia, chociaż nie wszystkie od
grywają u nich jednakową rolę (Kirenko, 1984). Niewątpliwie do podstawowych potrzeb uosób z inwalidztwem narządu ruchu zaliczyć należy potrzebę bezpie
czeństwa, kontaktu oraz potrzebę poczucia własnej wartości lub osiągnięć, jak
kolwiek nie należy zapominać o niezależności, sile, zaufaniu do siebie wobec
70 ROZDZIAŁ II
zadań życiowych, samorealizacji, prestiżu, miłości i wielu innych. Nabywanie przez osobę niepełnosprawną ruchowo umiejętności i sprawności, na przykład w posługiwaniu się sprzętem ortopedycznym, laskami, aparatami czy też wóz
kiem inwalidzkim, ma na celu jej usprawnienie i usamodzielnienie, a tym sa
mym zwiększenie poczucia bezpieczeństwa fizycznego. To zaś w olbrzymim stopniu, tak w sposób pośredni, jak i bezpośredni, wpływa na obiektywną ocenę własnej sytuacji i na zdolność do zaspokojenia innych potrzeb, a w tym na:
prawidłową percepcję siebie, obrazu swego ciała i swego układu w stosunku do innych. Potrzebę bezpieczeństwa należy więc rozpatrywać w wielu aspektach iw ścisłym związku z innymi potrzebami. K. Jankowski (1975; por. Bartol, 1978) na przykład genezy lęku u osób niepełnosprawnych doszukuje się w spo
sobie zaspokajania potrzeby kontaktu społecznego, a w szczególności zaspoka
jania jej za pośrednictwem symboli związanych z prestiżem społecznym i pły
nącym stąd poczuciem własnej wartości. Mówi on, że gdy samoocena jest zbyt niska, pojawia się lęk przed kontaktami społecznymi oraz neurotyczne objawy zachowania, czyli zmniejszenie poczucia bezpieczeństwa społecznego i psy
chicznego.
V. Carver i M. Rodda (1978) uważają, że nie można opisywać skutków ka
lectwa w oderwaniu od konkretnej sytuacji osoby niepełnosprawnej, stopnia przystosowania otoczenia do jej potrzeb i możliwości, a zwłaszcza od osobowo
ści i oczekiwań człowieka niepełnosprawnego. A. Hulek (1973) twierdzi zaś, iż fizyczna niepełnosprawność w sposób jedynie wycinkowy, aczkolwiek w róż
nym stopniu, zaburza różnorakie funkcje jednostki. Mimo skądinąd optymi
stycznego stwierdzenia należy jednak zdać sobie sprawę, że wystąpienie defektu fizycznego może przyczynić się, i zazwyczaj tak się dzieje (Kirenko, 1984), do występowania trudności w zaspokajaniu potrzeb, a nawet do ich długotrwałego zablokowania, co określa się mianem frustracji. H. Heflich-Piątkowska i J. Wa
licka (1975) podają, że skrajne obciążenia w sferze cielesnej i psychicznej u osób po odjęciach kończyn lub z uszkodzeniem rdzenia kręgowego prowadzą do dużego wyczerpania psychicznego tzw. ostrego zespołu psychicznego obcią
żenia, mogącego przejść w przewlekły zespół psychicznego obciążenia, prowa
dzący do strukturalnych zmian osobowości. Wówczas to, zdaniem autorek, w osobowościach ujawnić się mogą rozmaite reakcje, skutkujące następstwami psychopatologicznymi, jak: zaburzenia psychosomatyczne, zespoły psychotycz
ne, stany depresyjne i nerwice. Zazwyczaj są to jednak przypadki pojedyncze i sporadyczne, nie obejmujące ogółu osób niepełnosprawnych lokomotorycznie.
Różnorodność reakcji osoby niepełnosprawnej na zmiany w sprawności fizycz
nej pozostaje, jak twierdzi A. Hulek (1973), bardzo duża, ponieważ różne są ro
dzaje uszkodzeń i ich stopień, typy osobowości i warunki życia osób poszkodo
wanych, i zależą one od okoliczności nabycia niesprawności, wieku, zdolności do kompensacji oraz planów życiowych. Szeroka skala problemów sprawia, iż powraca na nowo pytanie o to: czy, a jeżeli tak, to w jaki sposób kalectwo fi
zyczne odbija się na psychice? Przegląd piśmiennictwa wyraźnie sugeruje, że próby udzielenia odpowiedzi poszły w dwóch kierunkach. Jeden przyjmuje, iż kalectwo fizyczne wpływa na przebieg procesów psychicznych i zmienia oso
bowość człowieka dotkniętego niesprawnością, drugi zaś odrzuca hipotezę, ja
PSYCHOSPOŁECZNE WYZNACZNIKI FUNKCJONOWANIA SEKSUALNEGO ... 71 koby inwalidztwo fizyczne pociągało za sobą specyficzne zmiany psychiczne, a reakcje na kalectwo wiąże tylko z cechami osobowości. Przyjmując za słuszne podejście drugie należałoby wierzyć, że, dla przykładu, większość para- lub te- traplegików to neurotycy, osoby chore na stwardnienie rozsiane, psychotycy, a po odjęciach kończyn to introwertycy lub ekstrawertycy itd., z czym trudno się zgodzić. B. Wright (1965) odrzuca takie podejście twierdząc, że nie ma wyraź
nych dowodów na istnienie związków między różnymi rodzajami fizycznego inwalidztwa a poszczególnymi cechami osobowości (por. Siller, 1969). Podob
nego zdania są inni autorzy. A. Hulek (1973) sugeruje, iż poglądów takich nie głoszą psycholodzy, natomiast J. Konarska (1994) rozstrzyga, że psychologia dawno już przestała zajmować się tą problematyką. Eliminując zatem drugie po
dejście, nie można pominąć milczeniem faktu występowania pewnych prawi
dłowości w przebiegu reakcji psychicznych i etapów psychicznego przystoso
wania, zależnych od rodzaju niepełnosprawności. Wiedza o nich jest bardzo ważna, ponieważ często prowadzą do nieprawidłowego przystosowania (Kirenko, 1986; 1995). Dyskusyjna pozostaje także teoria stadiów-faz i możli
wości jej praktycznego zastosowania (Trieschmann, 1978; 1980; Silver, Wort- man, 1984; por. Kirenko, 1991). Ten, kto wykazywał tendencję do określonych zaburzeń psychicznych przed inwalidztwem, może ją mieć w większym stopniu po doznaniu inwalidztwa, ale sam fakt inwalidztwa fizycznego na zmianę oso
bowości nie wpływa. J. Doroszewska (1981) stwierdza, że wszelkie zmiany w osobowości, jakie mogą zajść pod wpływem kalectwa, zależą przede wszyst
kim od osobowości podstawowej i od tego, jak sprawnie i racjonalnie działają w niej mechanizmy obronne, rozumiane tutaj jako mechanizmy psychologiczne pojawiające się i działające w stanach frustracji. Osoby z inwalidztwem narządu ruchu nie muszą być więc uważane za jednostki sfrustrowane, niespokojne, peł
ne oporów i obaw, co niekiedy im się przypisuje. B. Wright (1965) twierdzi, iż żadna z tych opinii nie została potwierdzona badaniami eksperymentalnymi lub systematycznymi obserwacjami. Zapewne tak jest, lecz setki jednostkowych przykładów świadczą również o czymś innym i wcale nie za sprawą stanów frustracyjnych, a jedynie sytuacji „psychologicznie nowych”, wyszczególnio
nych m.in. przez B. Wright (1965) jako: niepewność osoby niepełnosprawnej, czy fizycznie będzie sobie radziła, niepewność przyjęcia jej przez innych oraz niepewność co do rodzaju typu przedstawianego w oczach innych. Na przykład, osoba, która utraciła sprawność narządu, ze zwiększoną uwagą i siłą musi wy
pełniać zadania, jakie poprzednio wykonywała automatycznie i bez większego wysiłku. Czy takie rozwiązanie zadowoli ją, czy też zniechęci? Są to bardzo zło
żone problemy i nie sposób tutaj podjąć dyskusji nad poruszonymi kwestiami, co najwyżej można zasygnalizować ich występowanie. Ważne w tym wszystkim jest, i to nie tylko z punktu widzenia rehabilitacji, aby psychologiczne mechani
zmy nie powiększały niekorzystnych zmian, gdyż same uszkodzenia organiczne to czynią, a jedynie je zmniejszały przez uruchamianie struktur zastępczych i dodatkowych (Kirenko, 1984).
Potrzeby seksualne i przejawy życia seksualnego osób niepełnosprawnych w zasadzie nie odbiegają - jak twierdzą Z. Lew-Starowicz i P. Janaszek (1985) oraz Z. Buczyński (1986) - od potrzeb i przejawów osób pełnosprawnych, tak
72 ROZDZIAŁ U
jak trudności występujące w związkach seksualnych nie oznaczają zaniku oso
bowości męskiej lub kobiecej (Buczyński, 1986). M. Sokołowska i A. Ostrow
ska (1976) obrazują to cytatem z wypowiedzi osoby niepełnosprawnej ruchowo:
„mimo wielu trudności i skomplikowanych problemów nie istnieje kalectwo, nawet najcięższe, które może zdusić i wyeliminować potrzeby seksualne”
(s. 127). W przypadku osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego zaspokojenie tych potrzeb może jednak natrafić na poważne utrudnienia, wynikające z fizjo
logicznych skutków urazu, prowadzących do ograniczeń w zakresie możliwości odbycia stosunku seksualnego, uzyskania satysfakcji seksualnej (Lew -Starowicz, Janaszek, 1985), a także, może nawet przede wszystkim z uwarun
kowań psychologicznych i społecznych (Lew-Starowicz, 1974; Trieschmann, 1980; Larkowa, 1980; 1987; Lew-Starowicz, Janaszek, 1985; Paszkowska- Rogacz, Poraj, 1991; Paszkowska-Rogacz, 1993). Dlatego osoby te muszą wło
żyć więcej wysiłku, by uzyskać wymienione efekty. Zasadnicze znaczenie przypisuje się tutaj, co wyraźnie podkreśla H. Larkowa (1987), obustronnemu doborowi partnerów, ponieważ jedynie oni mogą wzajemnie zaspokoić swoje indywidualne potrzeby emocjonalne, seksualne i inne. Nieodzowne staje się więc, zdaniem autorki, wzajemne uświadomienie sobie swoich potrzeb i ich ak
ceptacja, określenie poziomu i rodzaju wzajemnych oczekiwań, wzajemne poro
zumiewanie się, osiąganie satysfakcji na płaszczyźnie potrzeb uczuciowych i seksualnych oraz dawanie słownego i bezsłownego wyrazu tym potrzebom i osiąganej satysfakcji. Odbieranie fizycznej „inności” przez osobę niepełno
sprawną, jak też przez jej seksualnego partnera, a także otoczenie społeczne, o czym mówi dalej H. Larkowa (1987), oddziałuje bowiem na jej życie emocjo
nalne i erotyczne, umożliwiając lub utrudniając, a niekiedy nawet uniemożliwia
jąc zaspokojenie jej potrzeb w tej dziedzinie i osiągnięcie satysfakcji, tak jak jest to możliwe. Dlatego potrzeba aktywności seksualnej powinna być, jej zdaniem, skojarzona z potrzebą miłości i przynależności, a w konsekwencji również z potrzebą małżeństwa oraz potrzebą założenia rodziny, jako bardzo ważnymi
jąc zaspokojenie jej potrzeb w tej dziedzinie i osiągnięcie satysfakcji, tak jak jest to możliwe. Dlatego potrzeba aktywności seksualnej powinna być, jej zdaniem, skojarzona z potrzebą miłości i przynależności, a w konsekwencji również z potrzebą małżeństwa oraz potrzebą założenia rodziny, jako bardzo ważnymi