Zanim jednak przejdziemy do, kluczowych dla tej pracy, wierszy publikowanych po roku 1989, warto przyjrzeć się dwóm ważnym poe‑
tom związanym ze Śląskiem, którzy także zmagali się z niejednorodną strukturą powrotu – Adamowi Zagajewskiemu i Julianowi Kornhause‑
rowi. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż obaj twórcy reprezentują for‑
mację nowofalową, której poeci, z bardzo różnych przyczyn, głównie politycznych, przebywali na emigracji. O przełomowej w tym wzglę‑
dzie cezurze roku 1981 pisze Dariusz Pawelec:
Spośród twórców zaliczanych do czołówki pokolenia ’68, z różnych powodów, stałe miejsce zamieszkania zmienili po roku 1981: Stanisław Barańczak, Jacek Bierezin, Witold Sułkowski, Leszek Szaruga, Adam Zagajewski. […] Zagajewski już w latach siedemdziesiątych przeby‑
wał jako stypendysta przez dłuższy czas w Berlinie i Paryżu, dokąd wyjechał ponownie w grudniu 1982 roku. Rozważania dotyczące ich
4 K. Siwczyk: Koło miejsca. Gliwice 2016, s. 54–55.
5 Uwaga ta nieodzownie łączy się z maksymą „panta rhei”, jednak w post‑
modernistycznym świecie uwyraźniony zostaje negatywny wydźwięk rozbicia relacji, braku możliwości konsolidacji zarówno „ja”, jak i otaczającego jednostkę świata.
CZĘŚĆ III twórczości poza krajem muszą zostać zamknięte datą graniczną roku 1989. […] Lata 1981–1989 w twórczości przywoływanych tu reprezen‑
tantów pokolenia ’68 stanowią okres nieustannych prób definiowania własnej tożsamości. Na tym tle rodzi się znamienny spór o słowa. Jest to bowiem generacja, która podążając śladem najznakomitszych pisa‑
rzy emigracyjnych, bynajmniej nie postrzega w jednoznacznych kate‑
goriach sytuacji swego oddalenia od kraju. Podobnie niejednoznaczne są oceny tej sytuacji z zewnątrz, spoza pokolenia6.
Zagajewski „powraca” niejednokrotnie w swojej poezji do wspomnień z dzieciństwa, do pokoju ojca, do hoteli, w których przebywał w czasie swoich licznych podróży. Najważniejszym jednak zapisem powracania stał się opublikowany w 2003 roku tom poetycki Powrót7, opisany przez Michała Olszewskiego na łamach „Gazety Wyborczej” jako niejedno‑
znaczny i „wewnętrznie popękany”. Stał się zapisem przeżyć bohatera, który zmaga się z nostalgią i idealizacją oraz napierającą teraźniejszoś‑
cią, nie zawsze przyjemną realnością:
Zawieszony pomiędzy chęcią zakorzenienia i kolejnej podróży, jed‑
nocześnie zrozpaczony brzydotą i porażony pięknem Krakowa, na zadziwiająco bolesnym styku przeszłości i teraźniejszości – narrator
„Powrotu” z trudem osiąga kompromis. W ostatecznym rozrachunku zwycięża chęć „poszukiwania blasku”. Ciekawe, czy jedno z ostat‑
nich zdań w tomie: „W ulicach i alejach mojego miasta/ bezgłośnie i żarliwie pracuje ciemność” oznacza, że kompromis ten nie musi być stanem trwałym?8
Z zupełnie innym, zaskakującym, powrotem mamy do czynienia w poe‑
zji Juliana Kornhausera, który właśnie ową wyznaczoną przez Pawelca
6 D. Pawelec: Debiuty i powroty. Czytanie w czas przełomu. Katowice 1998, s. 71–72.
7 Oczywiście odnotować trzeba, że w przypadku tego akurat tomu bezpo‑
średnio chodzi o powrót do Krakowa. Motywy śląskie dotyczą jedynie kilku wierszy Zagajewskiego.
8 M. Olszewski: Powrót, Zagajewski Adam. Recenzja tomu zamieszczona w in‑
ternetowym wydaniu „Gazety Wyborczej”: http://wyborcza.pl/1,75517,1713161.
html [dostęp: 19.01.2015].
datą graniczną, traumatycznym czasem wyjazdów z Polski, rozstań z domem, ze znanym środowiskiem, opatruje wiersz Powrót:
powrót do życia
na ranny kontynent który śpi w zaspach przeszukanego śniegu […]
powrót do życia?
raczej przemyt do rany obmacany poniżony
wracasz z innej rzeczywistości bez potrzebnych dokumentów brakuje taśm
nieprzejrzystej błony która pokryłaby pamięć puls nieustającej wojny muskularny porządek sypie się jak kłosy
a europejska rodzina narodów macha kolorowymi chusteczkami […]
kiedy profesjonaliści
z podziwu godną pedanterią obchodzą święto ciosów ziemia rozkołysana na falach wielkich słów
zdąża do portu przeznaczenia a ty wciśnięty w skafander niewiedzy stoisz przed własnym domem z błyszczącymi oczami Wigilia 1981, gdzieś w Polsce9
9 J. Kornhauser: Powrót. W: Idem: Wiersze zebrane. Poznań 2016, s. 418–419.
CZĘŚĆ III Wyraźne zmiany form gramatycznych – elipsy, wyrażenia bezokoliczni‑
kowe10, po finalne dookreślenie „ty”, które przecież tożsame jest z pod‑
miotem mówiącym, ma za zadanie przeformułować ekspresję przeżycia indywidualnego, wewnętrznego w uniwersalne doświadczenie pokole‑
niowe, wpisanie go w pamięć historyczną. W warstwie leksykalnej wiersza powrót wyraźnie łączy się z somatycznie odczuwanym bólem „święta cio‑
sów”, naruszeniem prywatności (bohater powraca „obmacany poniżony”) i chęcią izolacji od poznanej prawdy, oddzielony ochronnym skafandrem niewiedzy (przy czym owa niewiedza pozwala przetrwać, ale także jest biegunem przeciwnym wobec „profesjonalistów” otwarcie znoszących ciosy). Dominujące w utworze napięcie pomiędzy traumatyczną realnoś‑
cią „muskularnego porządku” a bezpieczeństwem schronienia przywodzi na myśl rozważania Jacquesa Lacana z wykładu Tuché i automaton. „Ska‑
fander niewiedzy” jest bowiem efemeryczny, staje się jedynie krótkotrwałą ucieczką przed otaczającą człowieka z wiersza rzeczywistością, nie można bowiem w nieskończoność uciekać przed natarczywością świata i języka, zwłaszcza, kiedy opisuje on jedynie traumatyczne przeżycia. Powrót do domu jest więc tym chwilowym momentem zawieszenia, które, owszem, zawsze będzie doświadczeniem nietrwałym, ale przynosić może ukojenie11. Znaczenie tego wiersza jest oczywiście głębsze, niż pozwala przedstawić jakiekolwiek nawiązanie do filozofii czy historii idei. Wiersz łączyć prze‑
cież należy z biografią Kornhausera, czasem jego internowania, z którego został zwolniony właśnie 24 grudnia 1981 roku12. Powrót do domu jest więc także, choć jeszcze nie kompletnym i całkowitym, odzyskaniem wolności13.
10 O tej strategii pisarskiej, wyraźnej zwłaszcza w pierwszych tomach poe‑
tyckich Kornhausera, pisała Bożena Tokarz. Nie do końca jednak zgadzam się ze stwierdzeniem, iż ma to prowadzić do odczłowieczenia poezji, zresztą badaczka sama szybko odżegnuje się od tego stwierdzenia, pogłębiając analizę zjawiska. Zob. B. Tokarz: Poetyka Nowej Fali. Katowice 1990, s. 83–84.
11 Zob. J. Lacan: Tuché i automaton. Przeł. K. Kłosiński. W: Teorie literatury XX wieku. Antologia. Red. A. Burzyńska, M.P. Markowski. Kraków 2006, s. 30–41.
12 Zob. Biuletyn Informacji Publicznej IPN: http://katalog.bip.ipn.gov.pl/sho‑
wDetails.do?idx=K&katalogId=4&subpageKatalogId=4&pageNo=1&nameId=331 51&osobaId=74194& [dostęp: 31.03.2017].
13 Niniejszy utwór generuje także inne interpretacyjne ścieżki, warto przyj‑
rzeć się bowiem choćby funkcjonowaniu w przestrzeni tekstu metafory szkoły.
Mariusz Kalandyk, analizując świat przedstawiany w wierszu Korn‑
hausera Złoty most, zwraca uwagę na strategię lirycznego opisu z per‑
spektywy podróżnika, turysty:
Wyprawa może mieć jednak ciągle charakter zdarzenia nieeska‑
pistycznego. […] Poeta przestaje być medium podróżnym, spacero‑
wiczem (flâneurem), staje się natomiast medium własnego doświad‑
czenia egzystencjalnego. Własnego losu. Podróż odbywa się po to, by spotkać siebie. Odnaleźć siebie poprzez odszukanie miejsca istot‑
nego, lokalnego miejsca startu, odrębnych kolorów dzieciństwa.
Dawniej. Kiedyś. Pamiętajmy bowiem, że „w przestrzeni czas czy‑
tamy” – łączymy przestrzenne z temporalnym, tworzymy, powtórzę z Foucaultem, heterotopie i heterochronie14.
Warto odczytywać więc omawiany powyżej wiersz w kontekście innego utworu, otwierającego tom Kamyk i cień, w którym opublikowany został Powrót. Mianowicie chodzi o zapis całkowicie odmiennego, sentymen‑
talnego powrotu do domu dzieciństwa, jakiego zapis stanowi tekst Śląsk:
Pokrzywy i olchy, woń mleczów i ciasta,
płonie dzieciństwo, rośnie smolna kulka, nie kończąca się szosa,
śmigające rowery, słoje pełne
grylażowych cukierków, w białych workach mąka, kaj żeś wloz, pierunie…15
Konwencja wspomnienia/snu staje się dopełnieniem poprzednio cyto‑
wanego wiersza, tłumaczy wzruszenie i poczucie bezpieczeństwa łączące się z powrotem do przestrzeni oswojonej, znanej, skojarzonej z beztroską. Niemalże rzeczywisty, żywy obraz, do którego powraca O tym aspekcie wiersza Kornhausera pisze Kamila Czaja w przygotowywanej do publikacji rozprawie doktorskiej.
14 M. Kalandyk: Świat przedstawiony Juliana Kornhausera. W: Rzeczy do nazwa-nia. Wokół Kornhausera. Red. A. Gleń, J. Kornhauser, Poznań 2016, s. 259.
15 J. Kornhauser: Śląsk. W: Idem: Wiersze…, s. 415.
CZĘŚĆ III bohater liryczny, pomimo doświadczanych sensualnie dopełnień zapa‑
chów, smaków, dźwięków, staje się jednak powtórzeniem różnicującym.
Także w wierszu Śląsk napotykamy na moment, w którym pozorne wytchnienie nicuje obraz rzeczywistości – w finalnych wersach pozo‑
staje bowiem jedynie obraz mogiły rodziców.