Literatura podstawowa
XII. Powstanie zobowiązań z bezpodstawnego wzbogacenia
1. B ezpodstaw ne w zbogacenie (obecnie: b ra k p o d staw y p raw nej). Założenie: p rzesunięcia m ajątkow e p o w in n y być u spraw iedliw ione (nie m a jednej instytucji w kod. Nap., jest w BGB, była w kod. zob. z 1933 r.):
Przesłanki (art. 405 in principiok.c.) ♦ uzyskanie korzyści m ajątkow ej,
♦ kosztem innej osoby (ustaw a nie m ów i „z m ajątku innej osoby”), m oże to być np. usługa, praca, czyli zaoszczędzenie w ydatku; naruszenie cudzej sfery praw nej, np. n aru szen ie w łasności intelektualnej, czyli d o c h ó d z cudzej sfery praw nej,
♦ zw iązek m iędzy w zbogaceniem a zu b ożeniem , w zbogacenie m oże pow stać wskutek:
- działania sam ego zubożonego (obsiew a cudzy g ru n t, b u d u je n a cudzym ),
- działania w zbogaconego (obsiew a cudzym ziarn em , b u d u je na w łasnym z cudzych m ateriałów ),
- działania osoby trzeciej (d łu żn ik zaw iadom iony o przelew ie płaci d ług d aw n em u w ierzycielowi, sp rzedaż przez k o m o rn ik a rzeczy nienależącej d o dłużnika);
♦ bez p odstaw y praw nej (niesłusznie), zob. np. orzeczenia: - SN 17 lutego 1998 r„ III C K N 18/98,
- SN 16 m aja 2000 r„ IV CK N 32/00,
- SN 7 listopada 1997 r„ II C K N 474/97 (energia elektryczna), - SN 5 lutego 1998 r., III C K N 71/97 (w oda i ścieki);
Skutki (art. 405 in fin e k.c.):
♦ obow iązek w ydania korzyści w n atu rze (w zasadzie zobow iązany nie m a w yboru),
♦ obow iązek zw rotu korzyści w p ieniądzach, jeśli zw rot w naturze jest niem ożliw y,
♦ obow iązek zw ro tu su ro g atu - zw rot w n atu rze (art. 406 k.c.). 2. N ienależne św iadczenie (art. 410 k.c.) - przy p ad k i (i przesłanki):
♦ spełniający św iadczenie nie był w ogóle zobowiązany,
♦ spełniający św iadczenie nie był zobow iązany w obec osoby, której świadczył, lub św iadczył p o n a d swój obow iązek, np. spadkobierca płaci nieistniejący dłu g spadkodaw cy (condictio indebiti),
♦ p o d staw a p raw n a św iadczenia odp ad ła, np. w skutek uchylania się od skutków praw nych św iadczenia w oli (condictio causa finita),
♦ zam ierzo n y cel św iadczenia n ie został osiągnięty (condictio causa data,
causa non secuta),
♦ czynność p raw n a zobow iązująca d o św iadczenia była niew ażna bezw zględnie - art. 58 § 1 i 2 k.c., chyba że stała się w ażna po sp ełn ien iu św iadczenia - np. art. 890 § 1 k.c. (condictio sine causa). 3. R oszczenie o w ydanie w zbogacenia:
♦ zasada zw rotu:
- zw rot w naturze, a jeśli to niem ożliw e - zw rot korzyści lub su ro g atu (zob. orzeczenie: SN 25 stycznia 1971 r., I CK 552/70), - jeśli w zbogacenie zubożenie, zw rot następuje w edług pozycji
m niejszej,
- rozliczenia (art. 408 k.c.); ♦ zakres zw rotu z korzyści:
- zw rócić należy też surogaty,
- zw rot następ u je w edług m niejszej w artości (m oże nią być w zbogacenie lub zubożenie);
♦ wyłączenie obow iązku zw rotu nienależnego św iadczenia (art. 411 k.c.): - św iadczący w iedział, że nie był zobow iązany, chyba że spełnienie
św iadczenia n astąpiło z zastrzeżeniem zw rotu albo w celu u n ik n ię c ia p rzy m u su lub w w y k o n an iu niew ażnej czynności praw nej,
- spełnienie św iadczenia czyni zadość zasadom w spółżycia
społecznego, np. zwyczajowe darow izny, posag (art. 411 pk t 2 k.c., zob. SN z 17 lutego 2000 r„ I PR N 537/99), a w ram ach stosunku pracy w y n ag ro d zen ie i nagrody,
- w ykonanie zobow iązania p rzed aw n io n eg o (art. 411 p k t 3 k.c.), - w ykonanie zo bow iązania p rz e d nadejściem te rm in u jego
w ym agalności (art. 411 p k t 4 k.c.). 4. W ygaśnięcie obow iązku zw rotu korzyści:
♦ obow iązek zw rotu nie wygasa:
- jeśli w zbogacony po w in ien był liczyć się z o b ow iązkiem zw rotu korzyści, zob. np. orzeczenia:
SN 24 m arca 1967 r., III PZ P 42/66 (w yrok n iepraw om ocny), SN 25 stycznia 1971 r„ I CK 532/70 (w yrok - rew izja
nadzw yczajna),
SN 16 listo p ad a 1 9 7 7 ,1 PR N 146/77 (w yrok praw om ocny), - w razie częściowego zużycia korzyści;
♦ obow iązek w ydania w zbogacenia aktualnego (jeszcze istniejącego). 5. T erm in zw rotu korzyści (w ym agalność roszczenia):
♦ m o żn a przyjąć, że obow iązek z w ro tu korzyści pow staje już
w chwili w zbogacenia albo w chwili w ezw ania w zbogaconego przez zubożonego do zw rócenia m u korzyści (art. 455 k.c.),
♦ przy n ienależnym św iadczeniu roszczenie staje się w ym agalne z m o m en tem w ezw ania w zbogaconego do zw rotu korzyści. 6. Przedaw nienie roszczenia:
♦ zasada: art. 117 §1 i 2, art. 118 in principio k.c., ♦ wyjątek: art. 118 in fin e k.c.
Literatura podstaw ow a
Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu, oprać. A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, wyd. 11, LexisNexis, W arszawa 2009 (rozdz. VII, § 29).
Radw ański Z., O lejniczak A., Z obow iązania - część ogólna, wyd. 8, C .H . Beck, W arszawa 2008 (rozdz. VI, § 26-2 7 ).
Literatura uzupełniająca
M ostow ik R, [w:] System praw a pryw atnego, t. 6, Prawo zobow iązań - część
ogólna, red. A. O lejniczak, C .H . Beck - IN P PAN, W arszaw a 2009 (rozdz. II).
Orzecznictwo 1. TEZA:
Strona, która egzekwuje świadczenie zasądzone na jej rzecz nieprawomocnym wyrokiem zaopatrzonym w rygor natychmiastowej wykonalności, powinna liczyć się z obowiązkiem zwrotu w razie oddalenia jej powództwa o to świad czenie na skutek rewizji strony przeciwnej.
Uchwała SN z 24 marca 1967 r., III PZP 42/66, OSNC 1967, nr 7 - 8 , poz. 129; glosa A. Ohanowicza, NP 1967, nr 12, s. 1696.
2. TEZA:
Strona, która rozporządziła korzyścią majątkową, uzyskaną na podstawie praw om ocnego wyroku w czasie od daty upraw om ocnienia się wyroku do uzyskania wiadom ości o jego zaskarżeniu rewizją nadzwyczajną, nie ponosi ujem nych następstw przewidzianych w art. 409 in fin e k,c. w razie uchylenia tego wyroku. Powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu powstaje dopiero z chwilą uzyskania wiadom ości o zaskarżeniu praw om ocnego wyroku rewizją nadzwyczajną.
Wyrok SN z 25 stycznia 1971 r., I CR 552/70, OSNCP 1971, nr 9, poz. 161.
3. TEZA:
Z m ocy art. 300 kodeksu pracy w sprawie o zwrot świadczenia spełnionego przez zakład pracy [...] stosuje się odpow iednio przepisy prawa cywilnego o bezpodstaw nym wzbogaceniu.
Wyrok SN z 16 listopada 1977 r., I PRN 146/77, Lex nr 14439.
4. TEZA:
Korzyść, której dotyczy art. 405 k.c., m usi być uzyskana bez podstawy praw nej jakiegokolwiek rodzaju. Jest tak wówczas, gdy u jej podstaw nie leży ani czynność praw na, ani przepis ustawy, ani orzeczenie sądu lub decyzja adm i nistracyjna.
Wyrok SN z 17 lutego 1998 r., III CKN 18/98; M. Rozwadowska-Herrmann,
Kodeks cywilny, wyd. 2, C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 3 4 3 -3 4 4 .
5. TEZA:
W razie gdy odbiorca energii, w rezultacie praktyki monopolistycznej przed siębiorstwa energetycznego, sfinansował budowę urządzeń, o których mowa w art. 49 k.c., m oże dochodzić zw rotu poniesionych kosztów na podstawie przepisów o bezpodstaw nym wzbogaceniu.
Wyrok SN z 7 listopada 1997 r., II CKN 424/97, OSN 1998, nr 5, 77; krytyczna glosa M. Łemkowskiego, MoP 2001, nr 13, s. 700.
6. TEZA:
O bowiązek zapłaty na rzecz przedsiębiorstwa wodno-kanalizacyjnego za d o starczoną w odę i odprow adzone ścieki w ynika z umowy, która m oże być za w arta przez czynności dorozum iane. W razie braku um owy m ogą mieć zasto sowanie przepisy o bezpodstaw nym wzbogaceniu.
Uchwała SN z 5 lutego 1998 r., III CZP 71/97, OSN 1998, nr 9, poz. 131.
7. TEZA:
W sprawach z zakresu prawa pracy (art. 426 § 1 pkt 1 k.p.c.) osoba żądająca zw rotu świadczenia jako nienależnego nie m oże powoływać się na nadużycie
prawa podm iotow ego (art. 8 kodeksu pracy; art. 5 k.c.) w sytuacji, gdy zgodnie z art. 411 pkt 2 k.c. w zw. z art. 300 kodeksu pracy, spełnienie takiego św iad czenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego.
Wyrok SN z 17 lutego 2000 r„ I PKN 537/99, OSNP 2001, nr 14, poz. 4, s. 461.
8. TEZA:
Do roszczeń majątkowych pom iędzy osobam i pozostającym i w trw ałym związku faktycznym (konkubinacie) m ogą m ieć zastosowanie przepisy o bez podstaw nym wzbogaceniu.
Wyrok SN z 16 maja 2000 r„ IV CKN 32/00, OSN 2000, nr 12, poz. 222.
9, TEZA:
Roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, z którym występuje przed siębiorca, podlega trzyletniemu przedawnieniu z art. 118 k.c., jeżeli pozostaje ono w związku z prowadzoną przez przedsiębiorcę działalnością gospodarczą. Wyrok SN z 16 lipca 2003 r., V CK 24/02, MoP 2004, nr 16, s. 755.