Streszczenie
Artykuł jest przyczynkiem do trwającej i żywo toczonej dyskusji nad ideą odpowiedzialności we współczesnym świecie. Stanowi próbę uchwycenia fundamentów odpowiedzialności, odsłonięcia warunków jej zaistnienia. Tekst ujawnia związek debaty toczonej wokół idei odpowiedzialności z dyskursem zogniskowanym na relacji zachodzącej między determi-nizmem a wolną wolą jednostki.
Abstract
The article is an input to the current and extensive discussion on the idea of responsi-bility in the contemporary world. It constitutes an attempt to capture the foundations of responsibility and to display the conditions of the idea’s coming into existence. The text also reveals the connection of the debate on the idea of responsibility with the discourse focused on the relation between determinism and the individuals’ free will.
Słowa kluczowe: odpowiedzialność, wolna wola, determinizm Keywords: responsibility, free will, determinism
W Radach Starego Filozofa Józef M. Bocheński OP zawarł następującą wskazówkę: „Odnośna rada, która jest także nakazem zawodowej moralności naukowca brzmi: powoduj się w filozofowaniu wyłącznie chęcią poznania”. Jerzy Perzanowski wszystkie Rady Bocheńskiego sprowadził do wspólnego mianownika jako „skutecznie chroniące przed nieodpowiedzialnością za słowa”. Tak więc, z chęci poznania i chęci zachowania odpowiedzialności za słowa, niniejszy tekst jest przyczynkiem do trwającej i żywo toczonej dyskusji nad ideą odpo-wiedzialności we współczesnym świecie. Dokładniej, jest on próbą uchwycenia fundamentów odpowiedzialności, odsłonięcia warunków jej zaistnienia.
Próba ujęcia fenomenu odpowiedzialności związana jest z dyskursem wokół wolnej woli. Dla części badaczy oczywisty jest fakt, że odpowiedzialność jest sprzężona z wolnością, a nawet więcej – nie byłoby odpowiedzialności bez wolno-ści. Zdaniem Włodzisława Ducha odpowiedzialność wymaga kontroli własnego działania i rozumienia skutków swego działania1. Spełnienie obu warunków
1 „Wewnętrzne poczucie «wolnej woli» jest wtórne wobec stanów mózgu, ale powinno być zgodne z intencjami, planem działania” − W. Duch, Problem wolnej woli, <www.fizyka.umk.pl>, dostęp: 04.10.2015.
jest możliwe tylko wówczas, gdy człowiek będzie wolny w swoich decyzjach.
Tę samą myśl, choć wyrażoną innym językiem, odnajdujemy u Jana Woleńskiego, dla którego „wolność w wyborze takiego czy innego postępowania jest warun-kiem przypisywania odpowiedzialności za nie”2. Podobną konstatację odnaleźć można w koncepcji „ontycznych fundamentów idei odpowiedzialności” Romana Ingardena, gdzie warunkiem zaistnienia niezależnego, własnego czynu osoby jest jej wolność w decyzjach3. Jacek Filek zaś w istnieniu wolności upatruje sensu odpowiedzialności. „Sensem prawdy i sensem wolności okazuje się odpo-wiedzialność, podstawowe pojęcie paradygmatu «współczesności»”4.
Dyskurs w polu wolnej woli uwikłany jest w rozważania nad determini-zmem świata – łańcuchem przyczynowo-skutkowym. Klasycznie determinizm przeciwstawiany jest indeterminizmowi. Jeszcze w połowie XX wieku Roman Ingarden postulował istnienie trzeciej drogi, obok dwóch wyżej wymienionych – świata „przedstawiającego ogromną wielość częściowo otwartych, a zarazem częściowo izolowanych («osłoniętych») systemów, które pomimo swego wzajem-nego odgraniczenia i osłonięcia są «związane» związkami przyczynowymi”5. Dziś wydaje się, że rozważania te miały charakter profetyczny, choć dyskurs relacji determinizm − indeterminizm dalece wykroczył poza ramy klasycznej dyskusji.
Współczesny zakres refleksji nad relacją determinizm – wolna wola od-wzorowuje tablica Galena Strawsona6. W sposób formalny wyczerpuje ona wszystkie możliwe relacje, jakie zajść mogą pomiędzy determinizmem i wolną wolą. Całość wydaje się zawierać treść dość oczywistą i niewymagającą dodat-kowego komentarza.
Relacje między determinizmem i wolną wolą
determinizm prawda prawda fałsz fałsz n n n prawda fałsz
wolna wola prawda fałsz fałsz prawda prawda fałsz n n n
n – oznacza ‘niezdecydowanie’
Źródło: G. Strawson, Freedom and Belief, Oxford 2010, p. 6.
W 2011 roku, jako owoc wieloletnich badań, ukazała się książka Boba Doyle’a Free will. The Scandal in Philosophy7, która zawiera treściową taksonomię
sta-2 J. Woleński, Wolność, determinizm, indeterminizm, odpowiedzialność, „Śląskie Studia His-toryczno-Teologiczne” 1996, nr 29, s. 176.
3 R. Ingarden, Książeczka o człowieku, Kraków 1998, ss. 122−123.
4 „Poznanie prawdy, wola wolności i poczucie odpowiedzialności stanowią razem jedność wszystkich trzech osób, przez które odmienia się podstawowe słowo «być». Kadencja: prawda, wol-ność, odpowiedzialwol-ność, czyli: widzę i rozumiem, chcę i czynię, zagadnięto mnie i poczuwam się do odpowiedzialności, streszcza całą dotychczasową drogę filozofowania” − J. Filek, Filozofia odpowie-dzialności XX wieku, Kraków 2003, s. 8. Nadmienić w tym miejscu należy, że istnienie wolnej woli jako źródła zasad moralnych jest jednym z postulatów praktycznego rozumu w filozofii Immanuela Kanta. Vide: I. Kant, Krytyka praktycznego rozumu, tłum. J. Gałecki, Warszawa 2015.
5 R. Ingarden, Książeczka o człowieku, s. 152.
6 G. Strawson, Freedom and Belief, Oxford 2010, p. 6.
7 B. Doyle, Free will. The Scandal in Philosophy, USA 2011.
nowisk, jakie zajmują współcześni badacze woluntaryzmu. Trzeba wspomnieć, że Doyle jest autorem znanego portalu internetowego Information Philosopher dedicated to the new information philosophy, którego ambicją jest „zapełnienie stron internetowych wszystkimi największymi filozofami i naukowcami, którzy pracowali nad problematyką wolności, wartości i wiedzy”8. Systematyka Doyle’a przybrała postać obszernego grafu, który jest efektem badań historycznych, jak i przeglądu współczesnych analiz problemu. W rysie historycznym odnaj-duje on trzy podstawowe szkoły: determinizm, libertarianizm (indeterminizm) i kompatybilizm (David Hume, George Berkeley, John Locke, Thomas Hobbes, Immanuel Kant)9. Za sprawą Williama Jamesa kompatybilizm stał się soft determinizmem, co w efekcie wprowadziło do taksonomii sprzeczność logiczną.
Klasycznie definiowany determinizm stał się bowiem hard determinizmem, zaś kompatybilizm jego słabszą formą (soft determinizmem)10. Wraz ze wzrastającą w XX wieku liczbą badaczy problemu woli uprawiających różne dyscypliny na-ukowe, nastąpił błyskawiczny rozrost drzewa systematyki. Ostatecznie diagram przyjął wersję, która zaprezentowana zostaje niżej.
Próba analizy poszczególnych części modelu jawi się jako z gruntu skazana na niepowodzenie. Zaobserwować bowiem można, że niektóre elementy (cza-sem w zaskakujący sposób) łączą się ze sobą, przenikają i splatają. Kryterium różnicującym poszczególne stanowiska staje się stosunek badaczy do wolności woli. Podstawą taksonomii jest znany od wieków konflikt determinizmu i inde-terminizmu. W przypadku pierwszym mamy do czynienia z takimi kategoriami, jak: konieczność, pewność i przewidywalność. W tym ujęciu zjawiska świata przyrody zachodzą z praw (naturalnych czy boskich) w sposób nieuchronny i określony. „Późniejsze stany świata są jednoznacznie wyznaczone przez jego stany wcześniejsze. W takim świecie to, co zdarza się później, jest koniecznym następstwem tego, co zdarzyło się wcześniej”11. Przyszłość jest więc znana.
Natomiast by można było mówić o indeterminizmie, trzeba odwołać się do ka-tegorii wolności woli. Tak jak determinizm przeczy wolności, tak indeterminizm potrzebuje jej koniecznie. W polu dyskursu nad powyższą dychotomią kształtują się dwa podstawowe dla tematyki wolnej woli stanowiska − kompatybilizm
8 Jak informuje autor stron: „Information Philosophy (I-Phi) to nowa metoda filozoficzna zakorzeniona w nauce, zwłaszcza współczesnej fizyce, biologii, neurobiologii i nauce o informacji.
Oferuje ona nowe rozwiązania klasycznych problemów filozofii, zwłaszcza wolności woli, obiektyw-nych fundamentów wartości i problemu wiedzy (epistemologii). Wgląd w ludzką wolność i wartości kosmiczne stanowić będzie podstawę nowego systemu wiary i przewodnik moralnego postępowania”
– <www.informationphilosopher.com>, dostęp: 26.11.2015; tłum. moje – A. B.
9 B. Doyle, Free will…, p. 59.
10 W. James, The Will to Believe and Other Essays in Popular Philosophy. Human Immortality:
Two Supposed Objections to the Doctrine, New York 1956, pp. 145−146.
11 J. Woleński, Wolność, determinizm, indeterminizm, odpowiedzialność, ss. 176–177. Obok determinizmu holistycznego (świata jako całości) Woleński dostrzega również występowanie de-terminizmu dystrybutywnego. W konsekwencji tego drugiego uzyskujemy „świat o wielu nieza-leżnych od siebie liniach przyczynowych”. Na „przyczynową determinację fizyczną” jako najczęś-ciej akceptowaną zwraca uwagę również Stanisław Judycki w pracy: Wolność i determinacja, [w:] Wolność we współczesnej kulturze (Materiały V Światowego Kongresu Filozofii Chrześcijań-skiej: KUL – Lublin, 20–25 sierpnia 1996), Lublin 1997, ss. 355−367.
i libertarianizm. Kompatybiliści, tacy jak Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Artur Schopenhauer, John Stuart Mill czy Bertrand Russell, postulowali możliwość uzgodnienia determinizmu i wolnej woli. Pomimo łańcucha przyczynowego niezależnego od nas i określającego ludzkie działania, postulowali oni możli-wość dokonywania wolnych wyborów. Libertarianiści zaś, w duchu Bernarda Bolzano, Franza Exnera, Charlesa Renouviera, Charlesa Darwina, Chartelsa Sandersa Peirce’a, Williama Jamesa czy Henri Poincarégo, widzieli możliwość dokonywania wyboru wyłącznie w warunkach wcześniej nieokreślonych, nie-wymuszonych, niezdeterminowanych.
W dalszej analizie poszczególnych sekwencji grafu natrafiamy na fundamen-talną trudność, na którą zwraca uwagę sam autor hierarchii pojęć, podkreślając, że model jest otwarty na krytykę. Mowa tutaj o inkompatybilizmie. Otóż z defini-cji inkompatybilizm jest stanowiskiem głoszącym, że wolna wola i determinizm są nie do pogodzenia. Okazuje się jednak, że współczesny inkompatybilizm może być połączeniem determinizmu i indeterminizmu. Zdaniem Doyle’a za ten stan rzeczy odpowiedzialne są dwa czynniki. Po pierwsze, wspomniana wyżej ewo-lucja „soft” determinizmu w kompatybilizm. Po wtóre, skłonność analitycznych filozofów języka do jasności, ścisłości i precyzji, co skutkuje rozrostem pojęć.
W konsekwencji w łonie inkompatybilizmu można natrafić na badaczy, dla których istnienie wolnej woli jest prawdą, zaś determinizmu fałszem, ale i na takich, dla których – w duchu Jamesa – może zachodzić sytuacja odwrotna.
Całość powyższych rozważań można zilustrować, stosując tabelkę Strawsona, gdzie „D” oznacza determinizm, a „WW” wolną wolę.
Źródło: B. Doyle, Free will. The Scandal in Philosophy, USA 2011, p. 63.
Determinizm Libertarianizm Kompatybilizm Inkompatybilizm I Inkompatybilizm II D prawda
WW fałsz D fałsz
WW prawda D prawda
WW prawda D fałsz
WW prawda D prawda
WW fałsz
Efekty wynikające z taksonomii Boba Doyle’a sam autor nazywa „skandalem filozofii”. Chodzi tutaj o stwierdzenie faktu, że
debaty nad pojęciem wolnej woli toczone w końcówce XX wieku nabrały charakteru monologów i polemik służących obronie wąskich niszowych stanowisk przed opcjami alternatywnymi. […] Zamiast budować wąskie nisze i rozwijać słowniki terminologii technicznej, lepiej przysłużyłaby się filozofii próba ujednolicenia żargonu używanego w dialektyce. Możemy nie być w stanie osiągnąć unitarnego, wolnego od niejedno-znaczności języka, jak marzył Leibniz i pozytywiści logiczni, ale moglibyśmy spró-bować uprościć, a nie komplikować12.
Bob Doyle podjął próbę stworzenia słownika, który wszedł w skład jego książki Free will. The Scandal in Philosophy, w nadziei, że definicje scha-rakteryzowanych w nim terminów staną się powszechne13. W odniesieniu do relacji wolna wola – determinizm, Doyle przychyla się do racji zobrazowanych w „dwustopniowym modelu wolnej woli” Williama Jamesa, gdzie najpierw w umyśle pojawiają się (nie do końca wiadomo na ile chaotycznie, informacja ta jednak jest bez znaczenia) alternatywne możliwości, a dopiero później zapada decyzja zgodna z wolą.
Abstrahując od wszelkich prób taksonomii, należy stwierdzić, że w dyskursie nad determinizmem świata zjawisk fundamentalną rolę odegrało pięć przeło-mowych wydarzeń w nauce: 1) teoria ewolucji – Darwin; 2) termodynamika i teorie Ludwiga Boltzmanna; 3) mechanika kwantowa – zasada nieoznaczoności Wernera Heisenberga; 4) logika – Gottlob Frege oraz Alfred North Whitehead i Bertrand Russell; 5) matematyka – twierdzenie niezupełności Kurta Gödla14. Dane uzyskane na gruncie badań we wszystkich wyżej wymienionych obszarach pomagają w uzyskaniu odpowiedzi na pytanie, czy determinizm rzeczywiście znajduje jednoznaczne potwierdzenie w świecie fizycznym? Oczywiście, że nie.
Wystarczy odwołać się do indeterministycznej zasady nieoznaczoności (nie-określoności) Wernera K. Heisenberga, z której wynika, że prawa natury nie mają charakteru deterministycznego lecz prawdopodobieństwa15. Interpretacja zasady nieoznaczoności przyniosła ze sobą niepewność, w związku z tym świat nauki musiał porzucić deterministyczny model wszechświata Pierre’a Simona de Laplace’a.
12 B. Doyle, Free will…, p. 59; tłum. moje − A.B.
13 Glossary of Terms, [w:] B. Doyle, Free will…, pp. 390 i n.
14 <www.informationphilosopher.com>, dostęp: 26.11.2015.
15 „Zasada nieoznaczoności: a) mówi o tym, że niepewność zawsze będzie częścią każdego przewidywania dokonanego przez naukę. Dla niektórych problemów nie da się dokładnie wyliczyć, co się stanie w przyszłości, b) jest kuriozalna z punktu widzenia fizyki klasycznej, c) stosuje się do mechaniki kwantowej, d) postuluje, że istnieje granica poznawalności, e) dotyczy wielkości komple-mentarnych, czyli wielkości, które nie komutują ze sobą” − Wstęp do fizyki atomowej i kwantowej, opiekun strony: prof. dr hab. Stanisław Dubiel, <open.agh.edu.pl>, dostęp: 17.10.2015.
W łonie współczesnej nauki toczy się nieustanna walka o przewidywalność.
Newtonowski mechanicyzm ukształtował w nas przekonanie, że świat zjawisk powinna cechować przewidywalność, która stała się warunkiem możliwości dociekania przyczyn. Wprawdzie znane są już dane mechaniki kwantowej i relatywistycznej, to jednak „tego przełomu my jeszcze do dzisiaj nie skonsu-mowaliśmy w pełni. Nauka jest relatywistyczna i kwantowa, ale wyobrażenia przeciętnych ludzi o świecie krążące w kulturze są Newtonowskie”16. Tak jak dane uzyskane na gruncie nauk szczegółowych wywarły wpływ na myśl Koła Wiedeńskiego, która stała się dominująca w XX wieku, tak duch pozytywizmu wydaje się ciążyć na współczesnej myśli naukowej.
Powyżej szeroko zarysowano konsekwencje toczonego od wieków dyskursu na temat relacji między determinizmem praw przyrody a wolną wolą jednostki.
Zauważyć trzeba, że do tej pory rozważany był determinizm – powiedzieć można – zewnętrzny względem podmiotu. Nie należy jednak pomijać determinizmu wewnętrznego, czyli świadomych i nieświadomych intencji skłaniających do podejmowania działań, bez którego nie moglibyśmy mówić o „mojej” woli17.
„Nie potrafimy sobie wyobrazić wolnej, niczym nieuwarunkowanej woli; taka wola nie byłaby «moja» na równi z decyzjami będącymi rezultatem w pełni zdeterminowanego procesu”18. O nieprzypadkowości wyboru możemy bowiem mówić tylko wówczas, gdy jest on związany z konkretną osobą – moim wyborem, a podjętą przeze mnie decyzją, oraz gdy wybór poprzedzają konkretne przyczyny.
Nie ma więc „mojego” niczym niezdeterminowanego wyboru. Dla kognitywisty Evana Thompsona
być żyjącym organizmem to fizycznie realizować bądź wytwarzać pewnego rodzaju samoorganizację – taką, która pociąga za sobą autonomiczny i normatywny oraz poznawczy sposób bycia w relacji ze światem. […] Pewne cechy ludzkiego umysłu, w szczególności różnorakie strukturalne właściwości świadomego doświadczenia, konstytuowane są przez samoorganizacyjne procesy ludzkiego ciała, zaangażowane w interakcje ze środowiskiem19.
Współczesna propozycja ucieleśnienia ludzkiego umysłu Thompsona przy-pomina koncepcję Romana Ingardena, dla którego wolność jako jedna z war-tości może być pozyskiwana poprzez „wcielenie”, czy też „ucieleśnienie się” jej w podmiocie20.
Z namysłu nad przyczynowością świata oraz szybko rozwijającymi się w drugiej połowie XX wieku naukami o mózgu powstało wiele interesujących projektów w obszarze analiz wolnych decyzji i odpowiedzialności za nie. Warto przytoczyć biologiczną koncepcję uwzględniającą wyniki badań Heisenberga,
16 Z wykładu prof. dr. hab. Michała Hellera Nauka a wiara, z serii: Nauka i wielkie pytania wygłoszonego 28 kwietnia 2010 r. w WSIiZ w Rzeszowie w ramach Copernicus Center College.
17 W. Duch, Problem wolnej woli.
18 Ibidem.
19 E. Thompson, Umysł w życiu. Streszczenie Mind in Life: Biology, Phenomenology, and the Sciences of Mind, „Avant. The Journal of the Philosophical-Interdisciplinary Vanguard” 2011, Vol. II, pp. 83−84; tłum. moje − A.B.
20 R. Ingarden, Książeczka o człowieku, ss. 109, 166−167.
zaproponowaną przez laureata Nagrody Nobla John C. Ecclesa. Dla niego „model mózgu, w którym mózg nie jest twórcą, lecz «odbiornikiem» świadomości, nie sprzeciwia się żadnym prawom fizycznym. I inny ważny punkt: oddziaływa-nie naszego «ja» na struktury synaptyczne mózgu rozwiązuje problem wolnej woli, która według tej teorii nie podlega prawom fizycznym”21. Dzieje się tak za przyczyną psychonów – „duchowych” komórek nerwowych, kwantów psy-chiki, które oddziałują na dendrony – neuronowe wiązki komórek w mózgu.
Co ciekawe, psychony do istnienia nie potrzebują ani materii, ani energii.
W ten sposób podmiot (the self) przejmuje kontrolę nad funkcjonowaniem ciała22.
„Koncentracja umysłowa towarzysząca powzięciu przez człowieka jakiegoś za-miaru lub też konsekwentne przeprowadzenie jakiejś myśli może spowodować reakcje neuronów. A zatem umysł oddziałuje na mózg zwiększając możliwość zajścia pewnych reakcji w neuronach i zmniejszając prawdopodobieństwo wy-stąpienia innych”23. Chodzi tutaj o to, że w przypadku czynów wolitywnych psychony w taki sposób działają na dendrony, że zachodzi prawdopodobieństwo
„uruchomienia” neuronu. Ostatecznie, dzięki psychonom, to niematerialne „ja”
kontroluje własne ciało, mózg jedynie „odbiera i wypełnia rozkazy nadchodzące ze świata umysłu”24.
Dziś wiemy, że na gruncie neurobiologii nie udowodniono istnienia psycho-nów Ecclesa. Tak więc, w propozycji Ecclesa wolna wola została „uwolniona”
spod władzy praw fizycznych tylko na chwilę. Gdyby jednak okazało się, że australijski noblista miał rację, to otworzyłoby się przed nami kolejne pole problemowe. Mianowicie, należałoby wówczas postawić pytanie o konsekwencje ingerencji niematerialnego umysłu w ciało, czyli pytanie o to, czy nie mamy tutaj do czynienia z jakiegoś rodzaju determinizmem zewnętrznym o charakte-rze pozafizycznym (niematerialne psychony)? Wówczas „wyzwolenie” podmio-tu spod panowania praw przyrody byłoby jedynie „przeniesieniem” limitacji w inne pole (duchowe psychony). Ujmując zagadnienie z innej strony, mogłoby się okazać, że „wkroczenie” niematerialnego (umysłu) w materialne (ciało) pozwoliłoby uchwycić ten od dawna poszukiwany moment, o którym można by definitywnie orzec: „to tutaj zaczyna się wolność mojego wyboru”. Niestety prowadzone rozważanie ma charakter spekulacji. Umiejscowienie psychonów gdzieś w zaświatach, czyli poza polem badawczym współczesnego paradygmatu naukowego, wymusiłoby wypracowanie nowych metod i nieznanych dziś narzędzi obserwacji. Podkreślić należy, że dualistyczna teoria Ecclesa jest podniesieniem nienowego w filozofii problemu Kartezjańskiej szyszynki – szczególnego miejsca wzajemnego oddziaływania ciała i duszy – i plasuje się w kategorii nierozwią-zywalnych problemów filozofii25.
21 J.C. Eccles, Mózg a świadomość, rozm. przepr. W. Chudziński, D. Rybicka, <www.infra.org.pl>, dostęp: 16.10.2015.
22 J.C. Eccles, How the Self Controls its Brain, Berlin 1994, p. 38.
23 J.C. Eccles, Mózg a świadomość.
24 W. Duch, Neurofilozofia, <www.fizyka.umk.pl>, dostęp: 18.10.2015. Vide: K. Popper, J.C. Eccles, The Self and Its Brain, New York 1985.
25 „Wbrew nadziejom Poppera i Ecclesa (1977) od wydania ich książki nie zrobiono żadnego
Oryginalne i popularne współcześnie ujęcie problemu odpowiedzialności zaproponował amerykański psycholog Michael Gazzaniga, zwolennik determi-nizmu neuronalnego. Co ciekawe, jest on również zwolennikiem jednostkowej odpowiedzialności za czyny, odpowiedzialność bowiem jest wypadkową umowy społecznej i jako pozbawiona przyporządkowania konkretnemu podmiotowi znajduje swoje miejsce w relacji międzyludzkiej26. W ten sposób człowiek może być wolny i odpowiedzialny wbrew deterministycznemu charakterowi własnego umysłu. Propozycja Gazzanigi może silnie skutkować na polu prawodawstwa.
Niezależność moich decyzji od mojego „ja”, mojego umysłu, mojego organizmu, ostatecznie może zwalniać mnie z odpowiedzialności prawnej za czyny.
Wewnętrzne, jak i zewnętrzne limitacje umożliwiające zaistnienie aktu woli i ludzkiej odpowiedzialności za niego wydają się zawierać w zaproponowanych przez Tadeusza Gadacza „granicznych warunkach”, gdzie
człowiek może być wolny jedynie w mierze, w jakiej będąc w świecie jest systemem względnie izolowanym, w stosunku do przyrodniczego i racjonalnego determinizmu;
jeśli jego czyny są autonomiczne i autentyczne; jeśli nie jest zniewolony wewnętrznie przez namiętności, przedmioty, życie i zewnętrznie przez innych; jeśli ma określoną tożsamość, jeśli jego wolność nie tylko uwzględnia wolnościowe uprawnienia innych, lecz jest także owocem wzajemnego wolnego obdarowania; jeśli usiłuje rozpoznać reguły etycznej racjonalności i ich przestrzega; jeśli potrafi nie tylko pogodzić się z własną faktycznością i losem, ale twórczo je przekształcić ku dobru27.
Dopiero spełnienie powyższych postulatów uczyni człowieka wolnym, a w konsekwencji zdolnym do ponoszenia odpowiedzialności za własne decyzje.
***
Powyżej udało się zakreślić warunki, jakie muszą być spełnione, by mogła zaistnieć wolna wola. Warunki te nie stanowią jednak dowodów na jej istnienie.
Licznie prowadzone badania na polu współczesnego woluntaryzmu nie przy-niosły rezultatów w postaci empirycznych dowodów na istnienie wolnej woli.
Ze względu na naukową nierozstrzygalność, problem wolnej woli jawi się jako aporetyczny28. Jednak zdaniem Andrzeja Fulińskiego „rodzaj obowiązującej teorii fizycznej (wszystkie są deterministyczne w ten lub inny sposób) ma małe
postępu w wyjaśnianiu za pomocą efektów kwantowych realnych zjawisk psychicznych” − W. Duch, Czy jesteśmy automatami? Mózgi, wolna wola i odpowiedzialność, [w:] Na ścieżkach neuronauki, red.
P. Francuz, Lublin 2010, ss. 219−264. Tekst dostępny jest również na stronie: www. fizyka.umk.pl.
26 M.S. Gazzaniga, The Ethical Brain, New York 2005; idem, The Low and Neuroscience,
26 M.S. Gazzaniga, The Ethical Brain, New York 2005; idem, The Low and Neuroscience,