Konsekwencjalizm i jego odmiany
13. Respekt dla ludzkich uprawnień jest podstawą wyróżnienia doktryny kończącej powyższe zestawienie. Zwana jest ona utylitaryzmem praw
(uti-litarianism of rights). W jego ramach taki czyn uznaje się za słuszny, który maksymalizuje szacunek dla pewnych praw moralnych lub też minimalizuje ich łamanie59.
***
Przedstawiona powyżej, skrótowa, charakterystyka odmian konsekwen-cjalizmu z pewnością nie wyczerpuje przedmiotu. Niektóre wersje koncepcji zaprezentowane zostały w postaci uproszczonej i pozbawionej dodatkowego komentarza. Podobnie zwięzły charakter będzie miało podsumowujące niejako całość prezentacji streszczenie odnoszące się do zalet60 i wad przypisywanych temu kierunkowi etycznemu. Pośród tych pierwszych wskazuje się między innymi na to, że konsekwencjalizm:
55 A. Sen, Utilitarianism and Welferianism, „Journal of Philosophy” 1979, Vol. 76, pp. 463–489.
56 Krótka charakterystyka tego rodzaju podejścia: K. Suzumura, Significance of the subject and main lines of research, [w:] Handbook of Social Choice and Welfare, Vol. 1, ed. K.J. Arrow, A.K. Sen, K. Suzumura, Amsterdam 2002, pp. 23–25.
57 A. Sen, Rationality and Freedom, Cambridge 2004, pp. 305–306.
58 M. Timmons, Moral Theory: An Introduction, Lanham 2012, p. 165.
59 Teoria ta to następny rodzaj teorii konsekwencjalistycznej. W ramach tej koncepcji dążenie do szczęścia nie usprawiedliwiałoby łamania prawa. Dopuszczalne byłoby za to łamanie pewnych praw w imię ochrony przed łamaniem innych. Vide: A. Gewirth, The Community of Rights, Chi-cago 1996, p. 49. Na zbieżność tej teorii z koncepcją Rawlsa zwraca uwagę Fernando R. Tesón w tekście Liberal Security, [w:] Human Rights in the ‘War on Terror’, ed. R.A. Wilson, Cambridge 2005, p. 68.
60 Ich lista opiera się zasadniczo na artykule Larsa Bergströma, Reflections on Consequentia-lism, „Theoria” 1996, Vol. 62, pp. 74–94.
a) prezentuje w miarę jednolity, klarowny system odwołujący się z reguły do ludzkiej szczęśliwości bądź zaspokajania pragnień;
b) opiera się na zakładanym w nauce związku przyczynowo-skutkowym i może być dowodzony i negowany w oparciu o doświadczenie;
c) rozwiązuje konflikty moralne poprzez wskazywanie, przynajmniej w teorii, działania przynoszącego najlepszy efekt;
d) jest teorią bardzo p o j e m n ą i e l a s t y c z n ą, zdolną do absorbowania różnych koncepcji etycznych, jeśli tylko zostaną one uznane za użyteczne w praktyce;
e) jest teoretycznie inspirujący;
f) charakteryzuje się bezstronnością, ale także uniwersalnością, która może dotyczyć nie tylko ludzi, ale i innych istot.
Pośród słabych stron konsekwencjalizmu wymienia się między innymi to, że:
a) generuje on trudności w określaniu tego, co jest w działaniach zamierzone, a co przewidywane61;
b) może być uznany za zbyt wymagający w kwestii dokonywania moralnych wyborów62;
c) jest moralnie odstręczający, gdyż zdaje się prowadzić do zasady „cel uświęca środki”63;
d) rodzi poważne trudności dotyczące kalkulacji skutków działań, co w efekcie przenosi się też na wskazanie słuszności postępowania64;
e) postuluje powstanie elitarnej, ezoterycznej moralności o ś w i e c o n y c h65; f) powoduje naruszenie integralności osoby oraz idei sprawiedliwości roz-
dzielczej66;
g) z zarzutem balansowania na granicy wewnętrznej sprzeczności zderza się też sam konsekwencjalistyczny model racjonalności67.
61 G.E.M. Anscombe, Modern Moral Philosophy, pp. 1–19.
62 S. Scheffler, The Rejection of Consequentialism, Oxford 1982, za: M. Slote, Satisficing Consequentialism, p. 157.
63 Na eksperymenty myślowe ukazujące kontrowersyjność konsekwencjalistycznego punktu widzenia zwraca uwagę między innymi J.J. Thomson, Killing, Letting Die, and the Trolley Problem,
„The Monist” 1976, Vol. 59, pp. 204–217.
64 R.E. Bales szczegółowo rozważa problem regresu w nieskończoność występującego przy okazji stosowania procedur decyzyjnych w ramach zasady maksymalizacji użyteczności − idem, Act-Utilitarianism…. James Griffin twierdzi na przykład, że utylitarystyczny „rachunek” jest poza naszym zasięgiem zdolności obliczenia go, a zatem nie może być podstawą naszego życia moralnego
− idem, Sąd wartościujący, tłum. M. Szubiałka, Warszawa 2000, s. 142.
65 „[...] pospólstwo powinno trzymać się z daleka od całego tego systemu o tyle, o ile za sprawą owej nieuniknionej nieokreśloności i złożoności jego kalkulacji prawdopodobne jest, że w pospolitych rękach pociągnie złe skutki” − H. Sidgwick, The Methods of Ethics, London 1907, ss. 489–490, za:
B. Williams, Punkt widzenia wszechświata…, s. 347.
66 Tego rodzaju zarzuty formułuje na przykład S. Scheffler, The Rejection of Consequentialism.
67 J. Nida-Rümelin, Kritik des Konsequentialismus, München 1993. Poglądy tego autora stresz-cza B. Chyrowicz, Etyka konsekwencjalna, czy konsekwencjalizm w etyce?, „Roczniki Filozoficzne”
1995−1996, nr XLIII/XLIV, ss. 161–187.
Bibliografia
Anscombe G.E.M., Modern Moral Philosophy, „Philosophy” 1958, Vol. 33, No 124, pp. 1–19.
Artz J.M., Addressing the Central Problem in Cyber Ethics through Stories, [w:] Information Security and Ethics: Concepts, Methodologies, Tools, and Applications, ed. H. Nemati, London 2007, pp. 238–252.
Bales R.E., Act-Utilitarianism: Account of Right-Making Characteristic or Decision-Makig Proce-dure, „American Philosophical Quarterly” 1971, Vol. 8, No 3, pp. 257–265.
Bentham J., Wprowadzenie do zasad moralności i prawoznawstwa, tłum. B. Nawroczyński, War-szawa 1958.
Brandt R.B., Etyka, tłum. B. Stanosz, Warszawa 1996.
Carlson E., Consequentialism Reconsidered, Dordrecht 2013.
Consequenitalism, ed. P. Pettit, Aldershot 1993.
Chyrowicz B., Etyka konsekwencjalna, czy konsekwencjalizm w etyce?, „Roczniki Filozoficzne”
1995/1996, nr XLIII/XLIV, ss. 161–187.
Dorrien G., Kantian Reason and Hegelian Spirit: The Idealistic Logic of Modern Theology, Oxford 2015.
Driver J., Consequentialism, Londyn 2011.
Driver J., Normative ethical theory in the twentieth century, [w:] The Oxford Handbook of The His-tory of Analytic Philosophy, ed. M. Beaney, Oxford 2013, pp. 750–769.
Górnicka-Kalinowska J., Idea sumienia w filozofii moralnej, Warszawa 1993.
Griffin J., Sąd wartościujący, tłum. M. Szubiałka, Warszawa 2000.
Hooker B., Impartiality, Predictability, and Indirect Consequentialism, [w:] Well-being and Morality:
Essays in Honour of James Griffin, ed. R. Crisp, B. Hooker, Oxford 2000, pp. 129–142.
Hooker B., Ideal Code, Real World: A Rule-consequentialist Theory of Morality, New York 2002.
Hume D., Traktat o naturze ludzkiej, tłum. Cz. Znamierowski, Warszawa 1963.
Klimowicz E., Utylitaryzm w etyce, Warszawa 1974.
Kotarbiński T., Pisma etyczne, Wrocław 1987.
Laasch O., Conaway R., Principles of Responsible Management: Global Sustainability, Responsi-bility, and Ethics, Stamford 2014.
Maślińska H., Bentham i jego system etyczny, Warszawa 1964.
Metaetyka, red. I. Lazari-Pawłowska, Warszawa 1975.
Mendola E.J., Goodness and Justice: A Consequentialist Moral Theory, Cambridge 2006.
Mill J.S., Utylitaryzm. O wolności, tłum. M. Ossowska, A. Kurlandzka, Warszawa 1959.
Moore G.E., Principia Ethica, Cambridge 1903.
Morality, Rules, and Consequences: A Critical Reader, ed. E. Mason, B. Hooker, D.E. Miller, Lanham 2000.
Morrison E.E., Health Care Ethics: Critical Issues for the 21st Century, Boston 2009.
Orsi F., Value Theory, London 2015.
Ossowski S., Dzieła, Warszawa 1967.
Paley W., Principles of Moral and Political Philosophy, New York 1978.
Peterson M., The Dimensions of Consequentialism: Ethics, Equality and Risk, New York 2013.
Pieper A., Dobro, [w:] Filozofia. Podstawowe pytania, red. E. Martens, H. Schnädelbach, tłum.
K. Krzemieniowa, Warszawa 1995, ss. 289–334.
Platon, Protagoras, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1958.
Portmore D.W., Can an Act-Consequentialism Theory Be Agent Relative, „American Philosophical Quarterly” 2001, Vol. 38, pp. 363–377.
Portmore D.W., Position-Relative Cosequentialism, Agent-centred Options, and Supererogation,
„Ethics” 2003, Vol. 113, pp. 303–332.
Portmore D.W., Commonsense Consequentialism: Wherein Morality Meets Rationality, New York 2011.
Priestley J., Political Writings, ed. P. Miller, Cambridge 1993.
Probucka D., Utylitaryzm w etyce, [w:] Etyka, red. J. Pawlica, Kraków 1992, ss. 365–381.
Railton P., Alienation, Consequentialism, and the Demands of Morality, „Philosophy and Public Affairs” 1984, Vol. 13, pp. 134–171.
Saja K., Dobro w tradycji filozofii analitycznej, [w:] Spór o dobro, red. A. Maryniarczyk, K. Stępień, P. Gondek, Lublin 2012, ss. 221–248.
Saja K., Etyka normatywna. Między konsekwencjalizmem a deontologią, Kraków 2015.
Scanlon T.M., Rights, Goals, and Fairness, [w:] Consequentialism and Its Critics, ed. S. Scheffler, Oxford 1988, pp. 74–92.
Scheffler S., The Rejection of Consequentialism, Oxford 1982.
Sen A., Utilitarianism and Welferianism, „Journal of Philosophy” 1979, Vol. 76, pp. 463–489.
Sen A., Rights and Agency, „Philisophy and Public Affairs” 1982, Vol. 11, pp. 3–39.
Sen A., Rationality and Freedom, Cambridge 2004.
Slote M., Satisficing Consequentialism, „Proceedings of the Aristotelian Society” 1984, Vol. 58, pp. 165–176.
Steel D., Philosophy and the Precautionary Principle, Cambridge 2014.
Suzumura K., Significance of the subject and main lines of research, [w:] Handbook of Social Choice and Welfare, Vol. 1, ed. K.J. Arrow, A.K. Sen, K. Suzumura, Amsterdam 2002, pp. 18–24.
Tatarkiewicz W., Obrachunek i nakazy, uczciwość i dobroć, „Etyka” 1966, nr 1, ss. 157–167.
Timmons M., Moral Theory: An Introduction, Lanham 2012.
Williams B., Ile wolności powinna mieć wola, tłum. T. Baszniak, T. Duliński, M. Szczubiałka, Warszawa 1999.