Poprzednie rozważania skupiały się na teoretycznym aspekcie unijnego prawa do dobrej administracji. Zauważyć jednak należy, że prawo to jest również zagadnieniem natury praktycznej335. Jego realizacja powinna przebiegać zgodnie z istniejącym stanem teorii, która stanowi pewnego rodzaju „drogowskaz” dla praktyki oraz pozwala zidentyfikować nieprawidłowości w niej występujące. Powstaje więc pytanie, jak w rzeczywistości przebiega realizacja prawa do dobrej administracji?
Przypomnieć należy, że prawo do dobrej administracji przysługuje osobom fizycznym, a więc obywatelom Unii Europejskiej, obywatelom państw trzecich, a także osobom prawnym istniejącym na terytorium poszczególnych państw członkowskich336. Uzyskanie zatem odpowiedzi na powyższe pytanie wymaga przyjrzenia się doświadczeniom tych podmiotów w zakresie ich kontaktów z unijną administracją. Niestety, do tej pory trudno o opracowania, które kompleksowo prezentowałoby stan
333
Zob. orzeczenie ETS z dnia 18 października 1989 r. w sprawie 374/87, ECR 1989, s. 3349.
334
M. Koszowski, op. cit., s. 48.
335
J. Filek, Co to jest dobra administracja, [w:] Etos urzędnika, pod red. D. Bąk, Warszawa 2007, s. 14.
336
81 realizacji prawa do dobrej administracji w UE i zawierały ocenę funkcjonowania tego prawa przez podmioty, którym to prawo przysługuje. Dlatego też próba oceny jego funkcjonowania będzie bazować głównie na powszechnie dostępnych danych statystycznych z zasobów Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich. Przed tym jednak warto zapoznać się z opiniami Europejczyków na temat unijnej administracji.
W 2011 roku na zlecenie Parlamentu Europejskiego i Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich - firma TNS Opinion & Social, przeprowadziła badanie, którego celem było ustalenie, jak dobrze obywatele UE są poinformowani w zakresie Karty Praw Podstawowych oraz jakie znaczenie przypisują instytucji Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich. Grupę badanych obejmującą 26 836 osób z 27 państw członkowskich UE, w tym 1000 osób z Polski, poproszono między innymi o ocenę administracji UE w zakresie następujących obszarów: skuteczność, ukierunkowanie na dobro obywateli oraz przejrzystości działań. Wyniki badania budzą pewien niepokój, gdyż w każdym z powyższych obszarów, które de facto są atrybutami dobrej administracji dominowały oceny negatywne. Okazuje się, że aż 42% Europejczyków nie jest zadowolonych z przejrzystości działań administracji, 35% źle ocenia jej skuteczność, a 33% uważa, że ukierunkowanie administracji na dobro obywateli jest niezadowalające (tabela 2)337.
Tabela 2. Ocena działalności administracji Unii Europejskiej [%]
Ocena Działanie Zadowalająca Średnio zadowalająca Niezadowalająca Trudno powiedzieć Skuteczność administracji UE 10 31 35 24 Orientacja administracji UE na świadczenie usług 10 30 33 27 Przejrzystość działań administracji UE 9 25 42 24
Źródło: Podsumowanie działalności Rzecznika Praw Obywatelskich. Europejski Rzecznik Praw
Obywatelskich a prawa obywatelskie, Urząd Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, Strasburg
2011, s. 9.
Podmiotami zobowiązanymi do przestrzegania prawa do dobrej administracji są organy, instytucje i jednostki organizacyjne UE wdrażające bezpośrednio przepisy prawa unijnego oraz organy krajowe, które wykonują przepisy tego prawa338. Ich działania sprzeczne z zasadami dobrej administracji są oznaką złego administrowania,
337
Podsumowanie działalności Rzecznika Praw Obywatelskich. Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich
a prawa obywatelskie, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, Strasburg 2011, s. 9.
338
82 które może stać się przedmiotem skargi do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich (inaczej Ombudsmana)339.
Powstanie instytucji Ombudsmana w Unii Europejskiej związane jest z ustanowieniem w latach siedemdziesiątych XX wieku obywatelstwa Unii. Pomysł jego powołania propagował Parlament Europejski, który w 1979 roku w jednej ze swoich rezolucji340 zaproponował utworzenie urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich Wspólnoty, wzorowanego na instytucji ombudsmana funkcjonującej w państw skandynawskich341. Oficjalnie Rzecznika Praw Obywatelskich w UE ustanowiono na mocy Traktatu z Maastricht z 1992 roku, który wprowadził do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską nową regulację (art.138e) określającą zasady powołania ombudsmana, jego status prawny oraz kompetencje342. Wówczas oficjalna nazwa urzędu brzmiała: Rzecznik Praw Obywatelskich, jednak Traktatem z Lizbony zmieniono ją na Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, celem odróżnienia go od rzeczników krajowych343. Podstawy prawne działania Rzecznika określa art. 20 i art. 228 TFUE, Statut344, Regulamin Parlamentu Europejskiego345 oraz art. 43 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej.
Zgodnie z art. 6 ust. 2 Statutu ERPO, Rzecznika wybiera się z grona osób, które są obywatelami UE. Kandydat na to stanowisko musi korzystać z pełni praw cywilnych i politycznych, dawać pełną gwarancję niezależności oraz spełniać warunki wymagane w kraju jego pochodzenia do sprawowania najwyższych stanowisk sądowych lub posiadać doświadczenie i uznane kompetencje do sprawowania urzędu ombudsmana. ERPO w sprawowaniu swoich obowiązków musi pozostawać całkowicie niezależny i bezstronny. Nie wolno mu ani zabiegać ani przyjmować od nikogo żadnych instrukcji. W sprawowaniu swoich funkcji powinien zawsze kierować się interesem Unii i jej
339
M. Muszyński, D. E. Harasimiuk, M. Kozak, Unia Europejska. Instytucje, polityki, prawo, Warszawa 2012, s. 136.
340
Resolution on the appointment of a Community Ombudsman by the European Parliament, 11 May 1979, OJ 1979 C 140, s. 153.
341
A. Doliwa-Klepacka, Z. M. Doliwa-Klepacki, Struktura organizacyjna (instytucjonalna) Unii Europejskiej (z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony), Białystok 2009, s. 359-360. Szerzej na temat genezy
utworzenia instytucji ERPO w: L. C. Reif, The Ombudsman, Good Governance, and the International
Human Rights System, Leiden and Boston 2004, s. 370-372; K. Heede, European Ombudsman: Redress and Control At Union Level, The Hague 2000, s. 7-47; A. Cieleń, Rzecznik Praw Obywatelskich Unii Europejskiej, [w:] System Instytucjonalny Unii Europejskiej, pod red. K. A. Wojtaszczyka, Warszawa
2005, s. 16-25.
342
Zob. Tytuł II, pkt 41 Traktatu o Unii Europejskiej z Maastricht, Dz. Urz. WE 1992C191, s. 1.
343
J. Maliszewska-Nienartowicz, System instytucjonalny i prawny Unii Europejskiej, Toruń 2010, s. 112, zob. pkt 183 Traktatu z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, z dnia 13.12.2007 r., op. cit.
344
Dz. U. L 113 z 4.5.1994, s. 15.
345
83 obywateli. W trakcie pełnienia mandatu nie wolno mu podejmować żadnej innej działalności zarobkowej czy zawodowej jak również działań sprzecznych z jego funkcją.
Ombudsman rozpatruje skargi w zakresie niewłaściwego administrowania w instytucjach, organach i jednostkach organizacyjnych Unii Europejskiej. Jak słusznie zauważa K. Kowalik-Bańczyk, mandat ERPO skupia się wokół definicji negatywnej dobrej administracji, czyli zupełnie przeciwnie niż treść art. 41 KPPUE, która wskazuje definicję pozytywną346. W zakresie swoich kompetencji ombudsman upoważniony jest do wszczynania postępowań z własnej inicjatywy347. Do innych jego zadań należy popieranie przejrzystości i promowanie kultury urzędniczej, podejmowanie działań na rzecz wzmocnienia zaufania obywateli względem Unii oraz rozwijanie wysokich standardów postępowania w unijnych instytucjach348.
Klientami ERPO są obywatele państw członkowskich, osoby zamieszkujące na terytorium Unii, przedsiębiorstwa, organizacje pozarządowe oraz inne organizacje mające statutowe siedziby na terenie Unii Europejskiej, które zostały dotknięte skutkami złego administrowania instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii między innymi Komisji Europejskiej, Rady Unii Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (skardze nie podlega jego rola sądownicza), Trybunału Obrachunkowego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Komitetu Regionów Unii Europejskiej, Europejskiego Banku Inwestycyjnego, Europejskiego Banku Centralnego, Europejskiego Biura Naboru Kadr, Europejskiego Urzędu do spraw Zwalczania Nadużyć Finansowych, Europejskiego Biura Policji oraz agencji zdecentralizowanych na przykład: Europejskiego Centrum do spraw Rozwoju Szkolenia Zawodowego, Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska, Urzędu do spraw Harmonizacji na Rynku Wewnętrznym349.
ERPO nie ma kompetencji do badania skarg związanych z działalnością krajowych, regionalnych czy też lokalnych władz nawet, jeśli skargi te dotyczą spraw
346
K. Kowalik-Bańczyk, Art. 41..., s. 1100.
347
A. W. Ertl, Toward an Understanding of Europe: A Political Economic Précis of Continental
Integration, Boca Raton 2008, s. 173; art. 228 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja
skonsolidowana), Dz. Urz. UE z 2012 r., C 326, s. 1.
348
Podsumowanie działalności Rzecznika…, s. 3. Szerzej na temat ERPO pisze M. Stefaniuk,
Ombudsman w Unii Europejskiej – normatywne podstawy funkcjonowania i wymiar praktyczny działalności, Annales UMCS 2002, t. XLIX, Sectio G, s. 189-209; M. Łuszczuk, Rzecznik Praw Obywatelskich Unii Europejskiej. „Ombudsman UE”, Warszawa 2000.
349
Dz. Urz. UE z 2012 r., C 326, s. 1; Citizen’s guide to european complain mechanism, Bankwatch Network 2006, s. 11, http://bankwatch.org/documents /complaint_mechanisms.pdf, [27.07.2014].
84 związanych z Unią Europejską. Skargi tego typu rozpatrują krajowi lub regionalni rzecznicy praw obywatelskich bądź ustanowione przy krajowych lub regionalnych parlamentach komisje petycji. Rzecznik nie prowadzi również dochodzeń związanych z działalnością krajowych sądów lub rzeczników praw obywatelskich oraz sądów UE (TSUE oraz Sądu). Nie jest również właściwy do rozpatrywania skarg wnoszonych przeciwko osobom fizycznym lub przedsiębiorstwom350. Priorytetowym zadaniem instytucji ERPO jest walka z niewłaściwym administrowaniem (maladministration). Pojęcie to wystąpiło już na łamach niniejszej rozprawy przy okazji rozważań o pojęciu prawa do dobrej administracji. Pierwszy ombudsman UE Jacob Söderman niewłaściwe administrowanie ujął jako działanie instytucji lub organów Wspólnoty, które jest sprzeczne z postanowieniami traktatów i innych obowiązujących wspólnotowych aktów prawnych lub nieprzestrzeganie reguł i zasad ustanowionych przez TSUE i Sąd. Definicję tę uzupełnia wskazany przez niego otwarty katalog działań będących przypadkami niewłaściwego administrowania. Rzecznik zaliczył do nich: działanie niezgodne z prawem, zaniedbania, nadużywanie władzy, stosowanie bezprawnych procedur, niesprawiedliwość, dyskryminacja, nieuzasadnione opóźnienia oraz brak lub odmowa udzielenia informacji351. W sprawozdaniu rocznym ERPO za 2012 rok definicja niewłaściwej administracji przybrała postać bardziej ogólną. Zgodnie z jej treścią niewłaściwe administrowanie ma miejsce wówczas, gdy organ publiczny nie postępuje zgodnie z przepisami lub zasadami, które są dla niego wiążące. Według Rzecznika niewłaściwe administrowanie nie ogranicza się wyłącznie do przepisów lub zasad prawnie wiążących, ale obejmuje również zasady dobrej administracji wykraczające poza ramy prawne352.
Podstawowym impulsem do działania Rzecznika jest skarga, przygotowana przez skarżącego na specjalnym formularzu i przesłana do biura ERPO pocztą zwykłą, elektroniczną lub faksem. Każda skarga, która wpływa do Rzecznika jest rejestrowana i zostaje opatrzona specjalnym numerem referencyjnym. W ciągu tygodnia od rejestracji skargi, skarżący otrzymuje powiadomienie potwierdzające jej rejestrację oraz informację o: numerze referencyjnym skargi, dalszej procedurze postępowania,
350
G. Krawiec, op. cit., s. 78, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich Unii Europejskiej, czy może Ci
pomóc? Objaśnienie i formularz skargi, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, Strasburg 2006, s. 2.
351
The European Ombudsman, Annual Report 1995, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, s. 8-9, witryna interentowa ERPO, http://www.ombudsman.europa.eu/pl/activities/annualreport.faces/ pl/3468/html.bookmark; [16.07.2014], por. P. Birkinshaw, European Public Law, Cambridge 2003, s. 484.
352
Sprawozdanie roczne 2012, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, Strasburg 2013, s. 15, witryna
85 ochronie jego danych osobowych oraz imieniu, nazwisku i numerze telefonu osoby, która zajmuje się wniesioną przez niego skargą. Następnie skarga jest analizowana pod kątem tego, czy podlega kompetencjom Rzecznika. W przypadku, gdy skarga nie podlega kompetencjom ERPO, skarżącemu wyjaśnia się, co jest tego powodem i w miarę możliwości przekazuje się skargę właściwemu organowi lub udziela się skarżącemu porady gdzie powinien się zwrócić. Mimo tego skarżący może skierować do Rzecznika wniosek o ponowne zbadanie czy skarga podlega jego kompetencjom353. W przypadku, gdy skarga podlega kompetencjom Rzecznika następnie rozpatruje się czy spełnia ona określone kryteria dopuszczalności, którymi są:
• wskazanie tożsamości skarżącego oraz przedmiotu skargi,
• złożenie skargi w terminie dwóch lat od daty powzięcia przez skarżącego informacji o faktach będących przedmiotem skargi,
• złożenie skarg poprzedzone odpowiednimi działaniami administracyjnymi wobec instytucji i organów, których dotyczy354.
Ponadto, za dopuszczalną nie może być uznana skarga, której zarzuty są przedmiotem toczącego się lub zakończonego postępowania sądowego, jak również skarga dotycząca stosunku pracy między instytucjami i organami a ich urzędnikami lub innymi pracownikami są one dopuszczalne jedynie wówczas, gdy zainteresowany nie wyczerpał możliwości składania zażaleń i skarg przewidzianych w wewnętrznych przepisach administracyjnych355.
Jeśli skarga nie spełnia powyższych kryteriów, Rzecznik nie wszczyna dochodzenia, a skarżącego informuje o powodach takiej decyzji. Jeśli natomiast skarga spełnia określone kryteria dopuszczalności, jest rozpatrywana merytorycznie. Na tym etapie ERPO wykorzystuje całe spektrum narzędzi służących wyjaśnieniu sprawy. Przykładowo może:
• wystąpić do organów i instytucji UE oraz państw członkowskich o przekazanie dokumentów, analiz, raportów niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy,
• pozyskiwać wyjaśnienia i zeznania osób zatrudnionych w instytucjach UE, • przeprowadzać wizje lokalne lub też wystąpić o sporządzenie opinii.
353
M. Stefaniuk, op. cit., s. 189-209.
354
Art. 1 i 2 Statutu Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, witryna internetowa Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, http://www.ombudsman.europa.eu/pl/resources/statute.faces [27.07.2014]. Zob. szerzej: E. Popławska, Instytucja Ombudsmana europejskiego, „Studia Europejskie” 1997, nr 4, s. 36-40.
355
86 Rzecznik powinien doprowadzić do polubownego załatwienia sprawy. Gdy nie stwierdzi, że doszło do niewłaściwego administrowania, kończy postępowanie wydaniem decyzji. W przeciwnym wypadku wskazuje uwagi krytyczne, a jeśli ma to znaczenie przygotowuje oświadczenie i rekomendacje356. Podczas dochodzenia skarżący jest informowany przez Rzecznika o każdym jego kolejnym działaniu, a zwłaszcza o zamknięciu dochodzenia. Wówczas przekazuje skarżącemu informacje o jego wyniku i swoich wnioskach357. Opinie ERPO nie mają charakteru prawnie wiążącego, ale są traktowane z szacunkiem i najwyższą powagą przez instytucje Unii Europejskiej358.
Każdego roku europejski ombudsman zamyka setki spraw. Ze sprawozdania podsumowującego działalność Rzecznika w 2014 roku wynika, że w roku tym zarejestrowano 2079 skarg, czyli o 341 skarg mniej niż w roku poprzednim. Liczba skarg objętych mandatem ERPO wyniosła 736 skarg, z czego wszczęto 325 dochodzeń, co w połączeniu z liczbą dochodzeń zainicjowanych przez Rzecznika dało wynik 342359.
W 2014 roku najwięcej zarzutów, którymi zajmował się Rzecznik dotyczyło (rysunek 2): wniosków o udzielenie informacji i dostępu do dokumentów (86 dochodzeń), Komisji Europejskiej jako strażnika traktatów (77 dochodzeń), procedur konkursowych i procedur selekcji (77 dochodzeń), kwestii instytucjonalnych i polityki (64 dochodzenia), administracji i regulaminów pracowniczych (45 dochodzeń), udzielania zamówień lub dotacji (33 dochodzenia), realizacji zamówień (24 dochodzenia)360.
356
J. Sozański, Prawa człowieka w Unii Europejskiej…, s.192. Zob. szerzej: E. Popławska, op. cit., s. 40-42.
357
Sprawozdanie roczne 2012, op. cit., s. 20-21.
358
Citizen’s guide to european complain mechanizm, op. cit., s. 10-11.
359
Sprawozdanie roczne 2014, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, Strasburg 2015, s. 18, witryna
internetowa ERPO, http://www.ombudsman. europa.eu/activities/annualreports.faces [18.08.2015].
360
87
Rysunek 2. Dochodzenia zamknięte przez ERPO w 2014 roku
86 77 77 64 45 33 24 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 udzielanie informacji i dostęp do dokumentów KE jako strażnicza traktatów procedury konkursowe/ selekcji kwestie instytucjonalne i polityki administracja i regulaminy pracownicze udzielanie zamówień lub dotacji realizacja zamówień
Źródło: Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, Sprawozdanie roczne 2014, Strasburg 2015, s. 21, http://www.ombudsman. europa.eu/activities/annualreports.faces [18.08.2015].
Według raportu instytucją, wobec której prowadzono najwięcej dochodzeń była Komisja Europejska, przeciwko niej rozpatrzono 204 skarg, co stanowi 59, 6% wszystkich dochodzeń. Zadaniem ERPO jest to zupełnie zrozumiałe z uwagi na to, że decyzje Komisji mają bezpośredni wpływ na obywateli UE. Na kolejnych miejscach uplasowały się Agencje UE z wynikiem 47 dochodzeń, inne instytucje z wynikiem 29 dochodzeń, Europejska Służba Działań Zewnętrznych z wynikiem 13 dochodzeń, Parlament Europejski z wynikiem 12 dochodzeń oraz Europejski Urząd do spraw Zwalczania Nadużyć Finansowych (OLAF) z wynikiem 11 dochodzeń361.
Jeśli chodzi o dochodzenia zamknięte w 2014 roku to w przypadku 9,8% z nich stwierdzono niewłaściwe administrowanie. Pozytywny wynik uzyskano w odniesieniu do 33,3% spraw, w których zainteresowana instytucja sama rozwiązała problem lub zaakceptowała rozwiązanie polubowne. Rzecznik nie stwierdził niewłaściwego administrowania w zakresie 19% dochodzeń, a w przypadku niespełna 40,8% ogólnej liczby dochodzeń sprawa zakończyła się wydaniem decyzji o braku uzasadnienia dla prowadzenia dalszego postępowania (rysunek 3). ERPO wskazuje także, że w 2014 roku najczęstszym źródłem skarg zamkniętych dochodzeń były jednostki (około 87%)362.
361
Ibidem, s. 21.
362
88
Rysunek 3. Wyniki dochodzeń zamkniętych przez ERPO w 2014 roku
133 76 163 39 13 0 25 50 75 100 125 150 175 200 sprawa rozwiązana przez instytucję lub
rozwiązanie polubowne 33,3%
brak uzasadnienia dla prowadzenia dalszego dochodzenia 40,8% nie stwierdzono niewłaściwego administrowania 19% stwierdzono niewałaściwe administrowanie 9,8% inne 3,3%
Źródło: Sprawozdanie roczne 2014, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, Strasburg 2015, s. 23, http://www.ombudsman. europa.eu/activities/annualreports.faces [18.08.2015].
Odpowiadając zatem na pytanie postawione na wstępie niniejszego podrozdziału należy stwierdzić, że prawo do dobrej administracji nie jest w pełni realizowane w instytucjach, organach i jednostkach organizacyjnych UE, co potwierdzają przytoczone wyniki badań. Z cząstkowych danych zaprezentowanego raportu Rzecznika wynika, że liczba przypadków niewłaściwego administrowania jest niewielka, stanowi ona blisko 10% ogólnej liczby zamkniętych dochodzeń w 2014 roku. Wydaje się jednak, że powyższe dane nie odzwierciedlają w pełni obrazu funkcjonowania prawa do dobrej administracji w Unii Europejskiej. Tezę tą potwierdza wspomniane już wcześniej badanie firmy TNS Opinion & Social przeprowadzone na zlecenie ERPO. Wynika z niego, że Europejczycy nie do końca są świadomi istnienia Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Na pytanie o to, jak dobrze są poinformowani na jej temat spośród ogółu respondentów jedynie 14% zadeklarowało, że czuje się dobrze poinformowana. Z kolei aż 72% nie czuje się poinformowana, a 13% nie słyszało o KPPUE w ogóle363. Z powyższego można zatem domniemywać, że skoro wśród obywateli UE istnieje niska świadomość na temat Karty to równie niska jest również świadomość zawartych w niej praw podstawowych, w tym też prawa do dobrej administracji. Skutkuje to tym, że nawet w przypadku, gdy obywatel zostaje dotknięty niewłaściwym administrowaniem, pozostaje on bierny względem sytuacji z uwagi na brak świadomości przysługującego
363
89 mu prawa - prawa do dobrej administracji. Przypuszczać więc należy, że zwiększenie wiedzy Europejczyków w zakresie Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej mogłoby zwiększyć liczbę zgłaszanych skarg do ERPO na przypadki złego administrowania instytucji i organów Unii Europejskiej. Niemniej jednak stan realizacji prawa do dobrej administracji w UE można uznać za dobry zważywszy na to, że jest ono prawem nowym, obligatoryjnym zaledwie od kilku lat, a więc znajdującym się dopiero we wstępnej fazie realizacji.
Słusznie wymagać można wówczas, gdy się skutecznie uświadomi, co do praw i obowiązków. Zatem potrzebą chwili wydaje się być uświadomienie uprawnionych i zobowiązanych. Efekt synergii w tym przypadku ma być naturalnym następstwem regulacji relacji obywateli z administracją. Pomimo, iż prawo do dobrej administracji tworzy standard w relacji obywatel – instytucje Unii Europejskiej, to w pewnym stopniu obejmuje też instytucje krajowe (polskie).
90