Deklaracje władz PRL – prawo zapisane w Konstytucji PRL z 1952 r.:
Art. 62
Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mają prawo do korzystania ze zdobyczy kul-tury i do twórczego udziału w rozwoju kulkul-tury narodowej.
Art. 64
Polska Rzeczpospolita Ludowa troszczy się o rozwój literatury i sztuki, wyrażających potrzeby i dążenia narodu, odpowiadających najlepszym postępowym tradycjom twórczości polskiej.
Art. 65
Polska Rzeczpospolita Ludowa szczególną opieką otacza inteligencję twórczą – pracowników nauki, oświaty, literatury i sztuki oraz pionierów postępu technicznego, racjonalizatorów i wynalazców.
Komentarz:
Funkcjonująca w PRL cenzura prewencyjna radykalnie unie-możliwiała swobodę wypowiedzi artystycznej. Założeniem systemu było uczynienie z wypowiedzi artystycznej kolejnego narzędzia aparatu władzy. Autorzy Listu 59 zauważali: „Gdy nie ma wolności słowa – nie ma swobodnego rozwoju kultury na-rodowej. […] Szczególnie groźne następstwa państwowego monopolu publikacji występują w literaturze i sztuce, które nie pełnią swych społecznie doniosłych funkcji. Dlatego należy znieść cenzurę prewencyjną, a odpowiedzialność w wypadku
naruszenia ustawy prasowej egzekwować tylko w drodze po-stępowania sądowego”.
Katalog praw i wolności III RP – prawo zapisa-ne w Konstytucji RP z 1997 r.:
Art. 73
Każdemu zapewnia się wolność twórczości arty-stycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury.
Źródło I.
16 stycznia 1945. Komentarz Marii Dąbrowskiej do cenzury dzieł Adama Mickiewicza:
W piątek byłam w „Czytelniku”, zapytałam Szymańską dlaczego nie otrzymaliśmy czte-rech wydanych już tomów Mickiewicza, chociaż wypełniliśmy deklarację i wpłacili należność.
„Nikt jeszcze nie dostał – odpowiedziała. – Ach, proszę pani, mamy z tym kłopoty. Kłopoty z przypisami. Trzeba na nowo wszystko robić.
Bo to, wie pani, robili ludzie, którzy od trzydzie-stu lat tym się zajmują, zanadto już zrutynizo-wani, te przypisy są zdawkowe, szablonowe.”
„Rozumiem” – rzekłam na to.
Sprawa jest jasna. Przypisy nie zostały spre-parowane według recepty i marksizmu-lenini-zmu i teorii walki klasowej. Nie mogąc zmienić tekstów Mickiewicza, wypacza się je za pomo-cą odpowiednio spreparowanych przypisów.
A może i teksty wydały się podejrzane. Przecież to bije w oczy – w serce – że cały Mickiewicz jest niecenzuralny. Chciało by się w tym dzisiejszym ustroju zobaczyć coś dobrego, jak najwięcej
III. 1. Ingerencja i kontrola państwa 70
dobrego. Mam tyle dobrych chęci. Ale ustrój oparty na tak przebranej mierze kłamstwa, na tylu niesprawiedliwościach społecznych, na tylu dyskryminacjach klasowych, pochodzeniowych, a teraz już i wyznaniowych, na takim dogmaty-zmie, nie może się ostać, musi runąć doprowa-dziwszy przed tym do nierówności i nienawiści społecznych, o jakich prywatnemu industriali-zmowi kapitalistycznemu nawet się nie śniło.
M. Dąbrowska, Dzienniki powojenne, t. 1, 1945–1949, Warszawa 1996
Źródło II.
Źródło III.
14 maja 1981. Warszawa. Proponowane przez Urząd Cenzury korekty do filmu Andrzeja Wajdy Człowiek z żelaza:
W filmie występuje tendencja do posługiwania się wątkami państwa policyjnego i te elementy powinny ulec zmianie, aby nie wykrzywiać rze-czywistego obrazu Polski i zachodzących w niej przemian.
Państwo zrezygnowało z metod działania w wychodzeniu z kryzysu według wzorów z lat 1970 i 1976 i jest rzecznikiem umowy społecznej i współpartnerskiej odpowiedzialności.
W tym duchu zostały sformułowane przez Departament Programowy NZK 11.XI.80 r. uwagi do scenariusza filmu, z których mimo pisemnej deklaracji twórców z dn. 11.XI.80 r. nie wszystkie zostały wprowadzone do filmu.
Uwzględniając zgłoszone wówczas uwagi oraz aktualny kształt filmu proponowane są na-stępujące zmiany:
◊ wyciąć tekst wypowiadany w toku dialogu oceniającego napięcie polityczne w kraju, który brzmi: „monopol partyjny – od żłob-ka do nagrobżłob-ka”:
◊ usunąć występujący dwukrotnie tekst bal-lady ludowej o zabitym w grudniu 1970 r.
Janie Wiśniewskim lub przynajmniej pozo-stawić tylko raz – w mieszkaniu Tomczyka, eliminując z tekstu ballady zwroty: „bandy-ci ze Słupska”, „żądne krwi gliny”, „prze-ciwko glinom, prze„prze-ciwko tankom”:
◊ zrezygnować w filmie z części dokumen-talnej ukazującej sceny zatrzymań na ulicy
Rok 1989. Plakat informujący o przeglądzie filmów odrzuconych przez cenzurę. Archiwum Ośrodka KARTA, zbiór Cenzura w PRL, sygn.: AO IV/219
71 Scenariusze warsztatów
1970 r. – scenę bicia zatrzymanego przez milicjanta […]:
◊ usunąć epizody tekstowe, które dotyczą możliwości ingerencji „naszych wypró-bowanych przyjaciół” /Kpt. Wirski/, frazę działaczy KOR, że „zamiast palić komitety, lepiej zakładać własne” i termin „KOR”, który jest wypowiadany w toku filmu”.
Archiwum Ośrodka KARTA, Kolekcja wydawnictwa „Aneks”, mate-riały redakcyjne Czarnej Księgi Cenzury PRL, sygn.: AO IV/180
Źródło IV.
22 października 1978. Warszawa. Relacja Macieja Szczepańskiego, prezesa Radiokomitetu, na temat ocenzurowania kazania papieża Jana Pawła II:
Siedzimy w studiu ze Staszkiem Cześninem, dyrektorem generalnym telewizji, szefem od dzienników. Za chwilę ma się rozpocząć trans-misja, ja jeszcze instruuję sprawozdawców, że jak kardynałowie niemieccy uklękną przed papieżem, to mają oni powiedzieć „kardynał niemiecki klęczy przed polskim papieżem”. [...]
Dzwoni rządówka. Kto? Kania. Pyta: „Czytałeś kazanie Wojtyły?”. [...] − A zwróciłeś uwagę − pyta Kania − na tę „Matkę Boską, co w Ostrej świeci Bramie”? − To Mickiewicza, z inwokacji do Pana Tadeusza − mówię. − Trzeba to usunąć
− słyszę. − Jak to usunąć? − Zniekształcić, żeby nie poszło na antenę. − Staszek − mówię spo-kojnie − ja straszne pieniądze zapłaciłem, żeby zabezpieczyć się przed technicznymi usterkami, ja z Rzymem mam łączność trzema kanałami, jeden idzie nawet przez Sztokholm, i ty chcesz,
żebym ja to teraz zniekształcał? I wtedy Kania powiedział: „Towarzyszu Szczepański, to jest po-lecenie partyjne”. − Dlaczego? − Dlatego, żeby towarzysze radzieccy nie pomyśleli, iż mamy ciągotki do Wilna.
T. Torańska, Byli, Warszawa 2006
Materiał filmowy
Film Rozmowy Kontrolowane, reż. Sylwester Chęciński (fragment 01:09:43 – 01:11:27).
Pytania do tekstów źródłowych dla Grupy IV:
◊ Czy w PRL istniała sztuka niezależna – muzyka, film, literatura?
◊ Jaka była rola cenzora w PRL? Czy możecie Państwo podać przykłady ograniczania wolności artystycznej z własnego doświad-czenia, życia znajomych lub rodziny?
◊ Czy dziś państwo ingeruje w prawo do wol-ności wypowiedzi artystycznej? Czy artysta ma możliwość wyrażania swoich kontro-wersyjnych poglądów poprzez sztukę?
Czy jest przez to na cenzurowanym?
◊ Czy władza powinna ograniczać wolność wypowiedzi artystycznej? Jeśli tak to, w jakich przypadkach?