Deklaracje władz PRL – prawo zapisane w Konstytucji PRL z 1952 r.:
Art. 71
1. Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia oby-watelom wolność słowa, druku, zgromadzeń i wieców, pochodów i manifestacji.
Art. 72
1. W celu rozwoju aktywności politycznej, spo-łecznej, gospodarczej i kulturalnej ludu pracują-cego miast i wsi Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia obywatelom prawo zrzeszania się.
3. Tworzenie zrzeszeń i udział w zrzeszeniach, których cel lub działalność godzą w ustrój po-lityczny i społeczny albo w porządek prawny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, jest zakazane.
Art. 74
Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia obywa-telom nietykalność osobistą. Pozbawienie oby-watela wolności może nastąpić tylko w przypad-kach, określonych ustawą. Zatrzymany powinien być zwolniony, jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania nie doręczono mu postanowienia sądu lub prokuratora o aresztowaniu.
Komentarz:
W czasie trwania PRL tylko w teorii istniała możliwość zrzeszania się i demonstrowania swoich racji publicznie.
Prywatki urządzane przez studentów mogły być potrak-towane jak nielegalne zgromadzenia. Domagających się respektowania publicznie swoich praw ludzi traktowano brutalnie i nazywano „wrogami władzy ludowej”, „chu-liganami i warchołami”. Najczęściej używano siły do rozgromienia manifestacji, przy pomocy bicia, „ścieżek zdrowia” (Poznański Czerwiec ’56), a nawet broni (wypadki na Wybrzeżu podczas strajku w 1970 r.).
Katalog praw i wolności III RP – prawo zapisa-ne w Konstytucji RP z 1997 r.:
Art. 57
Każdemu zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich.
Ograniczenie tej wolności może określać ustawa.
Art. 58
Każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się.
Zakazane są zrzeszenia, których cel lub dzia-łalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą.
O odmowie rejestracji lub zakazie działania takiego zrzeszenia orzeka sąd. Ustawa określa rodzaje zrzeszeń podlegających sądowej reje-stracji, tryb tej rejestracji oraz formy nadzoru nad tymi zrzeszeniami.
Art. 59
Zapewnia się wolność zrzeszania się w związ-kach zawodowych, organizacjach społeczno--zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców.
67 Scenariusze warsztatów
Źródło I.
Maj 1988. Gdańsk. Z apelu do opinii świa-towej, wystosowanego przez strajkujących stoczniowców:
Od siedmiu dni oddziały milicji blokują ścisłym kordonem dostęp do robotników strajkujących w Stoczni Gdańskiej im. Lenina. Milicja zatrzy-muje transporty z zaopatrzeniem. Osoby przy-noszące z miasta żywność, lekarstwa i koce są zatrzymywane. Są przypadki pobicia przez mi-licję. Rekwiruje się dostawy. Nie przepuszcza się korespondencji z rodzinami, nawet w przy-padku ciężkiej choroby rodziny pozostającej w domu. Były przypadki zawrócenia karetki pogotowia. Zwracamy się do międzynarodowej opinii publicznej, szczególnie do związków za-wodowych całego świata: pomóżcie nam w po-wstrzymaniu władzy przed stosowaniem tych haniebnych praktyk.
Upadek Peerelu 1986–1989, red. A. Dębska, Warszawa 2009
Źródło II.
Relacja Grzegorza Lilpopa z wydarzeń w dniu 10 listopada 1982 r. w Warszawie:
Dnia 10.11.1982 r. około godziny 16.30–17.00 od skrzyżowania ul. Traugutta z Krakowskim Przedmieściem w stronę ul. Nowy Świat, szła grupa około stu osób. Część ludzi szło krawędzią jezdni, większość chodnikiem. Zachowywano się spokojnie – nie rzucano kamieniami, nie rozbi-jano wystaw sklepowych, nie niszczono mienia społecznego stolicy.
Na odcinku pomiędzy stojącą tam budką Ruchu a schodami kościoła św. Krzyża grupę
wyprzedzał samochód milicyjny marki „Nysa”
jadący prawą stroną jezdni w kierunku ul.
Świętokrzyskiej. Samochód przyhamował przy czele grupy znajdującej się w tym momencie na wysokości przystanku autobusowego i został z niego oddany strzał z odległości około 2 do 4 m. do ludzi na chodniku. Widziałem błysk.
Ponieważ stałem przy ścianie budynku na wyso-kości budki Ruchu i strzał został oddany w moim kierunku, spodziewałem się, że pocisk gazowy lub raca przeleci gdzieś koło mnie. Jednakże nic takiego nie nastąpiło. Dźwięk – syczenie, po od-daniu strzału, był bardzo krótki, co wskazywało na to, że strzelono wprost do ludzi. Po oddaniu strzału samochód szybko odjechał w kierunku ul. Świętokrzyskie, a w grupie osób na chodniku nastąpiło zamieszanie. Widziałem jak kilku męż-czyzn, chyba trzech, niosło młodego człowieka do kościoła. Głowa rannego opadała i widać było, że jest nieprzytomny. Spytałem, co się sta-ło? Jeden z mężczyzn powiedział, że rannemu strzelono w oko.
Archiwum Ośrodka KARTA, zbiór Stan wojenny, sygn.: AO IV/189.5
Źródło III.
Relacja anonimowa z wydarzeń w dniu 3 maja 1982 r. w rejonie ul. Świętokrzyskiej w Warszawie:
Ok. godz. 17 demonstracja idąca ul. Marszał-kowska od pl. Dzierżyńskiego na wysokości prywatnych pawilonów na ul. Marszałkowskiej została rozproszona przez jednostki ZOMO, wy-posażone w tarcze i długie pałki. Początkowo
III. 1. Ingerencja i kontrola państwa 68
do akcji jednostki używały jedynie pałek, naciera-jąc na demonstrantów w rytm hałasu czynionego przez uderzanie pałkami w tarcze. Rozproszeni na mniejsze grupy demonstranci uciekali m.in.
w kierunku pl. Grzybowskiego, Osiedla Bagno i ul. Świętokrzyskiej. O tej porze demonstranci nie rzucali kamieniami, butelkami czy tp. Jedynie powiewając flagami narodowymi biegli wykrzy-kując i skandując – „chodźcie z nami na Wolę”.
Oddział ZOMO, który nacierał na uciekających na osiedle przy Bagnie, brutalnie bił nie tylko demonstrantów, ale też ludzi siedzących na ław-kach lub zasłaniających wejście do klatek scho-dowych, gdzie schronili się uciekający.
Archiwum Ośrodka KARTA, zbiór Stan wojenny, sygn.: AO IV/189.2
Pytania do tekstów źródłowych dla Grupy III:
◊ W jakim celu ludzie zrzeszali się i demon-strowali publicznie swoją postawę w czasie trwania PRL?
◊ W jaki sposób ludzie reagowali na zakazy władz PRL? Jak reagowała władza na maso-we wystąpienia ludzi przeciwko uciskowi?
◊ Czy władze państwa miały prawo do uży-wania siły wobec demonstrantów w PRL?
Członkowie jakich zrzeszeń byli szczegól-nie prześladowani?
◊ Jaka jest różnica pomiędzy zrzeszaniem się a demonstrowaniem i zrzeszeniem a demonstracją? Czy zrzeszających się traktowano tak samo jak demonstrantów?
Jeśli tak, to jak i dlaczego?
◊ Czy dziś państwo zakazuje demonstracji?
Czy stosuje prewencję przed wyjściem demonstrujących na ulice?
◊ Czy można zrzeszać się w III RP bez ograniczeń?
◊ Jaką rolę pełni demonstracja współcześnie?
69 Scenariusze warsztatów