W zarządzaniu ryzykiem zagrożeń w transporcie drogowym pomocny jest od-powiedni system bezpieczeństwa. Dotyczy to również transportu drogowego towarów niebezpiecznych. W literaturze związanej z zarządzaniem ryzykiem zagrożeń w trans-porcie drogowym podano podział systemu bezpieczeństwa na trzy istotne elementy:
struktury, metody i narzędzia (tabela 3.1) [77].
Tabela 3.1. Składowe systemu bezpieczeństwa
Struktury zespół osób zajmujących się zarządzaniem
Metody systematyczne uporządkowane procedury oraz nadzór na ich realizacją Narzędzia elementy wspierające
Źródło: opracowanie własne na podstawie [77]
Nieprawidłowości funkcjonowania poszczególnych elementów systemu bezpie-czeństwa transportu drogowego mogą być przyczyną zagrożeń w ruchu drogowym.
Elementy zarządzania ryzykiem zagrożeń są używane do wspierania decyzji na różnych poziomach zarządzania w transporcie drogowym [77, 110]:
zarządzanie infrastrukturą drogową,
zarządzanie ruchem drogowym,
zarządzanie przewozami osób i towarów (m.in. towarów niebezpiecznych),
proces jazdy indywidualnego uczestnika ruchu drogowego m.in. modele jazdy.
W zarządzaniu ryzykiem zagrożeń w transporcie stosowane są różne metody analizy ryzyka. Najczęściej do jego szacowania, ze względu na dość dużą liczbę danych, stosuje się retrospektywne metody ilościowe [77].
W Polsce nie jest wdrożony system bezpieczeństwa związany z transportem drogowym towarów niebezpiecznych. Potrzebę jego opracowania wskazał w 2012 roku Grzegorczyk w pracy [24]. Koncepcja systemu bezpieczeństwa towarów niebezpiecz-nych zaproponowana w [24] opierała się o następujące elementy funkcjonalne: system stanowienia prawa, system nadzoru transportu, system szkolenia, system monitoringu i badania wypadków oraz system ratownictwa technicznego i medycznego. Ten model był otwarty na integracje z przyszłymi modelami bezpieczeństwa, które mogą zostać
27 wdrożone w transporcie drogowym. Zakładał on również połączenie z systemami bez-pieczeństwa dedykowanymi dla innych gałęzi transportu towarów niebezpiecznych.
W naszym kraju funkcjonują pojedyncze elementy, które mogłyby być zaliczone do systemu bezpieczeństwa związanego z transportem drogowym towarów niebez-piecznych. Są to m. in. akty prawne regulujące przewóz drogowy towarów niebezpiecz-nych, które zostały opracowane w celu realizacji wymagań umowy ADR. Najważniej-szym aktem prawnym z tego zakresu jest ustawa o przewozie towarów niebezpiecznych [125].
Zagadnienia związane z modelowaniem systemów bezpieczeństwa są bezpo-średnio związane z metodami zarządzania ryzykiem zagrożeń [22].
W tabeli 3.2 zestawiono wyniki analizy literatury związanej z zarządzaniem ryzykiem zagrożeń w transporcie drogowym towarów niebezpiecznych.
Tabela 3.2. Zestawienie publikacji z zakresu zarządzania ryzykiem zagrożeń w transporcie TN
Autor Data Tytuł publikacji Tematyka Opis
1 2 3 4 5
2012 Transport of Danger-ous Goods Methods and Tools for Reducing the Risks of Accidents and Terrorist Attack niebezpiecz-nych. Metody i narzędzia zmniejszające podatność śro-dowiska i społeczeństwa na wypadki oraz ataki
2012 Dangerous Goods Transportation by Road: a Risk Analysis Model and a Global Integrated Information
Analiza ryzyka dla transportu lądowego TN, uwzględniająca m in. zagrożenia dla środowi-ska
Drewek W.
[16]
2012 Kryteria i zasady wy-boru trasy przewozu
routing Planowania tras przewozu materiałów niebezpiecznych
Wpływ czynnika ludzkiego na prawdopodobieństwo wy-stąpienia wypadku oraz zmę-czenia kierowcy w czasie trwania transportu
28
2013 Analysis on tank truck accidents involved in road hazardous materi-als transportation in China
analizy
wypadków Opisy wypadków cystern przewożących TN w Chinach w latach 2004-2011
Cappanera P., Nonato M.
[12]
2014 The Gateway Location Problem: a cost
2014 Generalized route planning model for hazardous material transportation with VaR and equity con-sideration
routing Zastosowanie koncepcji Value-at-Risk do określenia najlepszej trasy przewozu TN
Concaa,A., Ridella C., Saporia E.
[14]
2016 A risk assessment for road transportation of
2016 Vehicle Routing Prob-lem and Hazmat Transportation
routing Stan wiedzy związany z trans-portem TN typu point-to-point
Banabakova V.,
Minevski I.
[1]
2017 Problems and risk management options for the transport of dangerous goods transportu, trasy oraz pory dnia
Rada E., Ferronato N., Torretta V.
[112]
2017 Individual risk evalua-tion and intervenevalua-tions for mitigation in the transportation of haz-ardous goods: a case study
2017 Operational risks in dangerous goods
2019 Pattern of safety risk assessment in road fleet transportation of
29
3.2 Wskazanie luk badawczych
Problematyka związana z zarządzaniem ryzykiem zagrożeń w transporcie dro-gowym towarów niebezpiecznych jest poruszana w wielu publikacjach. Najczęściej jest to opis wybranych elementów zarządzania ryzykiem zagrożeń. Wiele uwagi autorzy poświęcili tematyce związanej z planowaniem tras transportu towarów niebezpiecznych (routing). Po przeprowadzonej analizie literatury stwierdzono następujące luki badaw-cze:
1. Istnieje niewiele prac dotyczących transportu drogowego towarów niebezpiecz-nych dużego ryzyka. Nie prowadzono również badań uwzględniających podział TNDR ze względu na charakter zagrożeń (możliwość wybuchu, możliwość ska-żenia chemicznego).
2. Przykłady ocen ryzyka zagrożeń dotyczyły niewielkich obszarów lub były reali-zowane jako modele nie odzwierciedlające rzeczywistych obszarów. W żadnej publikacji nie zaprezentowano oceny ryzyka zagrożeń, która obejmowałyby cały kraj lub region.
3. Podczas analiz ryzyka zagrożeń nie uwzględniano szczegółowych informacji na temat gęstości zaludnienia oraz dobowej migracji ludności.
4. W przytoczonych metodach zarządzania ryzykiem zagrożeń w małym stopniu odnoszono się do problematyki wykorzystania pojazdów transportujących towa-ry niebezpieczne przez terrotowa-rystów. O wzrastającym poziomie istotności tego problemu świadczy fakt, że od 2016 roku w Europie odnotowano 7 przypadków wykorzystania samochodów przez terrorystów [51].
5. W literaturze są dostępne nieliczne publikacje na temat szczegółowej analizy wypadków w transporcie drogowym z udziałem towarów niebezpiecznych w Polsce.
Problematyka dotycząca systemów bezpieczeństwa związanych z transportem drogowym towarów niebezpiecznych jest bardzo rzadko rozpatrywana. Wyjątek stano-wi praca [24], w której jednak nie została przeprowadzona ocena ryzyka zagrożeń zstano-wią- zwią-zana z transportem drogowym TN.
W świetle przeprowadzonej analizy stanu wiedzy, szczególnie interesującym aspektem jest implementacja systemów bezpieczeństwa w metodach zarządzania ryzy-kiem zagrożeń.
30 Obowiązujące w Polsce akty prawne, które regulują zasady transportu drogowe-go TN nie uwzględniają problematyki zarządzania ryzykiem zagrożeń. Jednocześnie Najwyższa Izba Kontroli w swoich raportach wyraża niepokojące opinie na temat wozu drogowego TN [101, 102]. Ponadto znaczna część populacji ludność Polski prze-bywa w promieniu do 1 km od dróg krajowych (tabela 3.3). Jest to obszar, w którym mogą wystąpić największe straty osobowe w wyniku powstania wybuchu/ rozległego skażenia chemicznego, będących następstwem wypadku z udziałem TNDR.
Tabela 3.3. Populacja Polski w zależności od odległości od dróg krajowych promień buforu
dla dróg krajowych
% ludności przebywającej w pobliżu dróg krajowych
w porze dziennej
% ludności przebywającej w pobliżu dróg krajowych
w porze nocnej
300 m 18,4 % 14,6 %
1 km 41,6 % 38,9 %
Źródło: opracowanie własne na podstawie [63, 109]
Nie została również przeprowadzona analiza lokalizacji MOP z parkingiem ADR, pomimo faktu, że ponad połowa kierowców transportujących towary niebez-pieczne sygnalizuje duży problem z dostępnością tego typu parkingów [3].
W celu określenia standardów postępowania w zakresie ograniczania ryzyka zagrożeń podczas przewozu drogowego TN opracowano ankietę adresowaną do dorad-ców do spraw bezpieczeństwa przewozu towarów niebezpiecznych (DGSA) nadzorują-cych transport TNDR. Badanie ankietowe przeprowadzono w 2018 roku. Obejmowało ono grupę 30 aktywnych zawodowo doradców, którzy podnoszą swoje kwalifikacje m. in. poprzez udział w branżowych konferencjach.
Na podstawie wyników ankiety należy stwierdzić, że doradcy DGSA nie dyspo-nują narzędziami, które umożliwiają planowanie trasy przewozu drogowego TNDR.
Ponadto 96% ankietowanych wskazało potrzebę przeprowadzenia oceny ryzyka zagro-żeń określającej jego poziom dla poszczególnych odcinków dróg celem planowania tras przewozu TNDR. Jednocześnie 84% ankietowanych nie analizowało gęstości zaludnie-nia wzdłuż planowanych tras przewozu tego typu towarów.
31
3.3 Cele i zakres rozprawy
Hipoteza rozprawy:
Po przeanalizowaniu zagadnień dotyczących przedstawionych problemów ba-dawczych oraz dostępnej w tym zakresie literatury sformułowano następującą hipotezę.
Wdrożenie autorskiego modelu systemu monitorowania towarów niebezpiecznych wpłynie na ograniczenie ryzyka zagrożeń związanych z transportem towarów nie-bezpiecznych dużego ryzyka.
Główny cel rozprawy:
Dla zweryfikowania postawionej hipotezy sformułowano następujący cel główny rozprawy.
Opracowanie modelu systemu monitorowania towarów niebezpiecznych, oraz jego implementacja w zarządzaniu ryzykiem zagrożeń opartym o metodę Trans-Risk.
Cele cząstkowe rozprawy:
Na potrzeby realizacji celu głównego oraz potwierdzenia postawionej hipotezy sprecyzowano następujące cele cząstkowe:
1. Opracowanie koncepcji oceny ryzyka zagrożeń dla towarów niebezpiecznych dużego ryzyka z uwzględnieniem gęstości zaludnienia dla pory dziennej i pory nocnej.
2. Opracowanie założeń dla aplikacji do wyznaczania najkorzystniejszej trasy przewozu towarów niebezpiecznych dużego ryzyka.
3. Charakterystyka pozostałych elementów systemu monitorowania towarów niebezpiecznych: analiza wypadków z udziałem towarów niebezpiecznych w Polsce, krajowa baza danych na temat transportu TNDR, system monitoro-wania wolnych miejsc parkingowych ADR na MOP.
Zakres rozprawy:
W pierwszym rozdziale przedstawiono informacje wprowadzające do problema-tyki rozprawy. Zdefiniowano również system monitorowania towarów niebezpiecznych oraz opisano oprogramowanie GIS, które zostało zastosowane do przeprowadzenia ba-dań i analiz.
W drugim rozdziale zawarto klasyfikację towarów niebezpiecznych oraz infor-macje na temat przewozu towarów niebezpiecznych w Polsce. Została również
rozwi-32 nięta geneza problemu badawczego: opisano parkingi dla pojazdów przewożących to-wary niebezpieczne w Polsce oraz wypadki z ich udziałem na świecie, w których wy-stąpiło wiele ofiar śmiertelnych.
Trzeci rozdział stanowi problematykę badawczą rozprawy. Uwzględniono w nim przegląd obecnego stanu wiedzy m. in. w zakresie zarządzania ryzykiem zagro-żeń związanego z transportem TN. Wskazano również luki badawcze, na podstawie których sformułowano główny cel rozprawy.
Zasadniczą część rozprawy stanowią dwa rozdziały: czwarty oraz piąty.
W czwartym rozdziale opisano implementację modelu systemu monitorowania towarów niebezpiecznych w zarzadzaniu ryzykiem zagrożeń opartym o metodę Trans-Risk.
Scharakteryzowano również model tego systemu z wykorzystaniem koncepcji war-stwowych modeli systemów bezpieczeństwa. Ponadto przeprowadzono ocenę ryzyka zagrożeń dla transportu drogowego TNDR uwzględniającą wszystkie drogi krajowe w Polsce z podziałem na porę doby i charakterystykę zagrożeń generowanych przez poszczególne rodzaje TNDR. Ocena ryzyka zagrożeń stanowi główny środek redukcji ryzyka w zaproponowanym modelu systemu monitorowania towarów niebezpiecznych.
W piątym rozdziale scharakteryzowano wybrane elementy tego systemu. Przeprowa-dzono analizę wypadków z udziałem TN w Polsce. Ponadto scharakteryzowano: krajo-wą bazę na temat transportu drogowego TNDR, aplikację do wyznaczania najkorzyst-niejszej trasy przewozu TNDR oraz system monitorowania wolnych miejsc postojo-wych dla pojazdów transportujących towary niebezpieczne. Określono również priory-tety do lokalizowania parkingów dla pojazdów transportujących towary niebezpieczne.
Rozdział szósty stanowi podsumowanie rozprawy. Zawarto w nim wnioski i spostrzeżenia końcowe.
W ostatnim siódmym rozdziale omówiono perspektywy rozwoju tematyki.
33