Opiniowanie w sprawach cywilnych różni się od postępowania w spra‑
wach karnych i wymaga od biegłych psychiatrów i psychologów znajo‑
mości unormowań prawnych w tym zakresie. Bezwzględnym warun‑
kiem większości czynności prawnych (takich jak sporządzenie testamentu, umowy itp.) jest możliwość złożenia ważnego oświadczenia woli. Przez takie sformułowanie należy rozumieć oświadczenie złożone przez osobę pełnoletnią, nieubezwłasnowolnioną, która jest w stanie świadomie i swo‑
bodnie podjąć decyzję oraz wyrazić ją w sposób zrozumiały dla otoczenia.
Ustawodawca wskazał trzy istotne przymioty ważnego prawnie oświadczenia woli:
■ świadome powzięcie decyzji,
■ swobodne powzięcie decyzji,
■ możliwość wyrażenia woli (Kołakowski, 1996).
Świadome powzięcie decyzji w przypadku oświadczenia woli następuje wtedy, kiedy osoba przy braku jakichkolwiek zaburzeń świadomości, po krótszym lub dłuższym, ale jasnym przemyśleniu, wyraźnie zdaje sobie sprawę z tego, komu i dlaczego chce przekazać swój majątek. Ze swobod‑
nym powzięciem decyzji mamy do czynienia wówczas, gdy osoba, decy‑
dując się, komu chce przekazać swój majątek, nie kieruje się intelektual‑
nymi lub uczuciowymi pobudkami mającymi charakter chorobliwy (uro‑
jeniami, chorobliwym lękiem), a proces podjęcia decyzji poprzedzony jest samodzielnym jej przemyśleniem, nie odbywa się pod dominują‑
cym wpływem czyjejś sugestii czy nacisku. Osoba musi mieć zachowane wewnętrzne poczucie swobody podejmowania decyzji (Woźniak, 2002).
Możliwość wyrażenia woli oznacza dobrowolne wypowiedzenie się w spo‑
sób bezpośredni (pisemny, ustny) lub poprzez „uzewnętrznienie dorozu‑
miane”, czyli za pomocą mimiki lub gestów powszechnie zrozumiałych w danej kulturze.
W literaturze przedmiotu opisywane są różne powody, które mogą stanowić przyczynę unieważnienia złożonego oświadczenia woli. Jedną z nich jest stan psychiczny opisany w art. 82 kc: „Nieważne jest oświad‑
czenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znaj‑
dowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicz‑
nej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemija‑
jącego, zaburzenia czynności psychicznych” (Kodeks cywilny, 1998; Lip‑
czyński, 2007). Oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakich‑
kolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jest zatem nieważne. Nie ma tutaj żadnych odrębności (Woźniak, 2002). Istotne wydaje się to, aby stan określany jako brak świadomości lub swobody był oceniany przez biegłych w odniesieniu do konkretnej chwili, w której składane jest oświadczenie woli i następuje konkretna czynność prawna. Samo zabu‑
rzenie psychiczne nie pociąga za sobą automatycznie nieważności oświad‑
czenia woli. Inaczej mówiąc — człowiek pełnoletni i nieubezwłasnowol‑
niony, mimo zaburzeń psychicznych, nie traci całkowicie zdolności do czynności prawnych.
W sytuacji zaistnienia jakichkolwiek wątpliwości co do stanu psychicz‑
nego osoby składającej oświadczenie woli sąd może zasięgnąć opinii bie‑
głego psychiatry i/lub psychologa, którzy na podstawie posiadanej wiedzy i doświadczeń powinni ustalić stan psychiczny osoby w chwili jej wyraża‑
nia. Najbardziej przekonujący wydaje się postulat, aby dla oceny zdolności danej osoby do świadomego oraz swobodnego powzięcia decyzji i wyra‑
żenia woli badać, z jednej strony, rodzaj i nasilenie występujących u niej zaburzeń, a z drugiej — „sytuację decyzyjną” (czego dotyczyła, w jakich warunkach została podjęta czy samodzielnie, itp.). Ważna jest również analiza sytuacji rodzinnej badanego, która wydaje się pomocna przy oce‑
nie motywacji, zwłaszcza emocjonalnej. Ocena taka powinna zatem sta‑
nowić wypadkową czynników psychopatologicznych i sytuacyjnych (Gor‑
don, Majchrzak, Szablewska, 2000), a więc być „wielowymiarowa”.
Niezdolność do złożenia ważnego oświadczenia woli bywa różnie interpretowana. Jedni autorzy uważają, że już nieznaczne zaburzenia psychiczne mogą w pewnych przypadkach stanowić przesłankę oceny o braku zdolności do oświadczenia woli. Inni są zdania, że tylko głębokie zaburzenia, takie jak: ostre stadium psychozy, zaburzenia świadomości, znaczny stopień upośledzenia umysłowego i otępienie w chwili oświadcze‑
nia woli, skutkują jej prawną nieważnością (Kołakowski, 1996). Opisy‑
wane różnice stanowisk przekładają się bezpośrednio na wydawane przez
biegłych opinie i wnioski. Niejednokrotnie przyczyniają się do powoływa‑
nia przez sąd kolejnego zespołu biegłych. Omawianą tu problematykę ilu‑
struje, przykładowo, następujący przypadek.
Opis przypadku. Przedmiotem postępowania sądowego było ustale‑
nie ważności umowy darowizny zawartej przez panią K.Cz. a jej siostrzeń‑
cem, dotyczącej gospodarstwa rolnego. Opiniowana w tym okresie miała 56 lat. Pół roku po zawarciu umowy badana, pod wpływem brata, zło‑
żyła wniosek do sądu o uznanie jej nieważności. Pozew uzasadniono tym, że w chwili zawierania umowy powódka znajdowała się w stanie wyłą‑
czającym świadome powzięcie decyzji i swobodne wyrażenie woli, gdyż od dzieciństwa cierpi ona na niedorozwój umysłowy i jest niezdolna do prowadzenia samodzielnej egzystencji. Aktualna opinia psychiatryczno‑
‑psychologiczna została wydana jako druga w sprawie, na podstawie kil‑
kudniowego badania ambulatoryjnego, przeprowadzonego w 2007 r. (11 lat po sporządzeniu umowy).
Dane z wywiadu. Ze względu na istotne różnice w zeznaniach świad‑
ków oraz trudny kontakt z samą badaną pojawiły się problemy z usta‑
leniem ważnych faktów z jej życia. Z wywiadu od probantki wiadomo, że ukończyła kilka klas szkoły podstawowej (brat zeznał, że nie chodziła w ogóle do szkoły, a siostra utrzymywała, że ją ukończyła). Większość swo‑
jego życia spędziła w domu rodzinnym, prowadząc gospodarstwo rolne wspólnie z matką. W wieku 32 lat wyszła za mąż i zamieszkała u męża.
W krótkim czasie urodziła dwoje dzieci, które wkrótce po porodzie zmarły.
Po trzech latach małżeństwa opiniowana wróciła do domu rodzinnego i razem z matką zajmowała się gospodarstwem rolnym, z którego obie się utrzymywały. Po kilkunastu latach obie — z powodu braku sił do pracy na roli — zamieszkały u jednej z sióstr. Badana 5 lat po przeprowadzce — w zamian za rentę rolniczą — notarialnie dokonała aktu darowizny gospo‑
darstwa rolnego na rzecz syna siostry, u której od kilku lat mieszkała. Pół roku później zamieszkała u brata (okoliczności i powody przeprowadzki są trudne do ustalenia) i pod jego wpływem złożyła do sądu pozew o uzna‑
nie nieważności umowy darowizny.
Dokumentacja medyczna. W roku, w którym badana przeprowa‑
dziła się do siostry, było wydane w jej sprawie pierwsze orzeczenie lekar‑
skie, następującej treści: „całkowicie niezdolna do pracy w gospodarstwie rolnym”. Zaliczona została wówczas do III grupy inwalidztwa. Drugie oświadczenie, wydane 5 lat później, brzmiało: „inwalidztwo istnieje od dzieciństwa”. Z dokumentacji poradnianej (z lat 1979—1992) wynika, że opiniowana zgłaszała się okresowo do lekarza z powodu różnych chorób
somatycznych. W dokumentacji tej brak jednak zapisów dotyczących jej funkcjonowania psychicznego.
Zeznania świadków. Świadkowie różnie, a nawet sprzecznie oceniali funkcjonowanie badanej i jej stan psychiczny w okresie sporządzania umowy. Obecny opiekun prawny opiniowanej (brat) raz zeznał, że cierpi ona na niedorozwój umysłowy, jest niesamodzielna i trzeba się nią opie‑
kować, innym zaś razem stwierdził, że kiedy całe rodzeństwo zrzekało się praw do gospodarstwa na rzecz badanej, to nie znało opinii lekarskiej i nie wiedziało, że jest ona chora, gdyż „radziła sobie w codziennych spra‑
wach”. Siostra, u której badana mieszkała przez kilka lat, utrzymywała, że ona nie chorowała psychicznie i opiekowała się matką. Notariusz w zezna‑
niach stwierdził, że treść spisywanej umowy była jasna i dotyczyła prze‑
kazania gospodarstwa w zamian za rentę inwalidzką. Żadna ze stron nie zgłaszała zastrzeżeń. Obie strony były zorientowane co do treści omawia‑
nego aktu.
Wcześniejsze opinie. Opinia sądowo ‑psychiatryczna — w sprawie o ubezwłasnowolnienie badanej (na wniosek brata) — wydana została 7 lat po sporządzeniu aktu darowizny. Lekarz psychiatra napisał, że badana od dziecka miała obniżony poziom funkcji poznawczych, co najmniej w stop‑
niu lekkim. Aktualnie funkcjonuje na poziomie „niedorozwoju umysło‑
wego w stopniu umiarkowanym”. Jej stan pogłębia się i jest „wynikiem zaniedbań środowiskowych i zaburzeń okresu okołoinwolucyjnego”. Zda‑
niem biegłego badana ma istotnie upośledzoną zdolność rozpoznania czynu i pokierowania swoim postępowaniem. Na co dzień potrzebna jest jej pomoc w prowadzeniu swoich spraw. W efekcie badana została czę‑
ściowo ubezwłasnowolniona.
Do tej sprawy probantka była również badana psychologicznie. We wnioskach psycholog stwierdził upośledzenie umysłowe w stopniu umiar‑
kowanym (w opinii brak jest szczegółowego opisu poszczególnych funkcji poznawczych oraz cząstkowych danych liczbowych).
Kolejna opinia sądowo ‑psychiatryczna wydana została 2 lata po pierw‑
szej (czyli 9 lat od aktu darowizny), tym razem w związku z toczącym się postępowaniem o unieważnienie umowy darowizny. Zdaniem bie‑
głego badana od dzieciństwa rozwijała się z opóźnieniem. Stan jej funk‑
cji poznawczych pogarszał się stopniowo z lekkiego do umiarkowanego upośledzenia umysłowego. W chwili sporządzania darowizny miała upo‑
śledzoną zdolność swoich czynów i była podatna na wpływy osób opie‑
kujących się nią. We wnioskach biegły napisał, że badana ze względu na upośledzenie umysłowe nie mogła świadomie i swobodnie wyrazić swo‑
jej woli, zawierając umowę w formie darowizny. W opinii ustnej złożonej
przed sądem biegły dodał, że okres pogarszania funkcjonowania rozpo‑
czął się od okresu przekwitania, czyli od 45. roku życia. Badana od kilku lat nie załatwia samodzielnie spraw, nie wychodzi, nie robi sobie zaku‑
pów, nie pisze sama pism, jak wcześniej, a jedynie podpisuje się pod tymi, które formułuje brat, itd.
Aktualne badanie psychologiczno ‑psychiatryczne. Badanie zostało przeprowadzone ambulatoryjnie. Trwało 2 dni. Kontakt słowny z badaną był utrudniony. Na pytania odpowiadała pojedynczymi słowami, po długim czasie od ich zadania. Treść pytań rozumiała, odpowiadała ade‑
kwatnie. W wypowiedziach nie zauważono żadnych nieprawidłowości co do toku czy treści myślenia. Sprawiała wrażenie zalęknionej, niepewnej, przeżywającej znaczne napięcie.
Badanie testowe. W teście MMSE badana uzyskała 12 pkt, co odpo‑
wiada zaburzeniom poznawczym w stopniu średnim. Opiniowana miała trudności z orientacją w czasie i miejscu, nie potrafiła przypomnieć sobie wcześniej zapamiętanych słów, odmówiła przerysowania figury, twier‑
dząc, że nie umie rysować. Natomiast prawidłowo zapamiętała i bezbłęd‑
nie powtórzyła ciąg słów i złożony zwrot, podała właściwe nazwy użyt‑
kowych przedmiotów, zrozumiała, zapamiętała i wykonała ciąg poleco‑
nych czynności, bezbłędnie przeczytała i wykonała polecenie, napisała samodzielnie stworzone przez siebie proste zdanie: „zboże jest na polu”.
W teście zegara prawidłowo wpisała główne godziny, natomiast miała trudności z zaznaczeniem za pomocą wskazówek konkretnej godziny.
Uzyskane dane, w tym analiza akt sprawy i badanie psychologiczne:
wywiad, obserwacja, zadania testowe, pozwoliły na sformułowanie nastę‑
pujących wniosków.
■ Brak danych obiektywnych, jak chociażby badania psychologiczno‑
‑psychiatrycznego w okresie zawierania umowy oraz mała liczba informacji z zeznań świadków odnośnie funkcjonowania poznaw‑
czego i społecznego badanej w okresie podpisywania umowy unie‑
możliwiają zdecydowane wypowiedzenie się co do stanu psychicz‑
nego w dniu składania oświadczenia woli (w tym przypadku umowy darowizny).
■ Istnieje jednak duże prawdopodobieństwo, że deficyty poznawcze występujące u badanej nie były na tyle głębokie, by uniemożliwiły jej zrozumienie takiej czynności prawnej, jaką jest zrzeczenie się majątku w zamian za opiekę i otrzymanie renty.
■ Opiniowana była osobą upośledzoną umysłowo, nieporadną życiowo, zależną od otoczenia, nie miała całkowitej swobody działania, była podatna na namowy i sugestie swych bliskich — w tych warunkach
dokonała aktu darowizny w kancelarii notarialnej. W aktach sprawy brak jest jednak danych, aby poddawana była presji psychicznej.
Oddzielnego omówienia wymaga opinia psychiatryczna, wydana łącz‑
nie z psychologiczną w formie opinii kompleksowej.
Biegły psychiatra rozpoznał aktualnie u K.Cz. upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym z cechami postępującego zespołu otępien‑
nego i stwierdził, że przyczyną pogłębiania się upośledzenia umysłowego w ostatnich 10 latach (od dnia sporządzania umowy do dnia aktualnego badania) nie były procesy wynikające z przekwitania, ale związane z wie‑
kiem i zmianami miażdżycowymi naczyń mózgowych, co w efekcie przy‑
czyniło się do pojawienia się objawów otępiennych. Badanie CT mózgu ujawniło istnienie wodogłowia. Probantka nigdy wcześniej nie leczyła się psychiatrycznie ani neurologicznie. Wydaje się zatem, że w dniu podpisy‑
wania umowy darowizny opiniowana zdawała sobie sprawę z tego, że zrze‑
kając się własności do gospodarstwa rolnego na rzecz siostrzeńca, otrzy‑
muje korzyść w postaci renty rolniczej oraz mieszkanie i opiekę ze strony siostry. Wiadomo, że osoby upośledzone są mało samodzielne i niepewne przy podejmowaniu decyzji oraz wyrażaniu swojej woli. Stosunkowo czę‑
sto opierają się zatem na sugestiach tych, którzy sprawują nad nimi opiekę.
Taką też osobą była pani K.Cz. Wydaje się jednak, że decyzja o darowiź‑
nie w zamian za rentę i opiekę była racjonalna i nie godziła w jej interesy.
Ostatecznie biegli uznali, że stan psychiczny badanej w chwili sporządza‑
nia umowy darowizny był na tyle dobry, że rozumiała ona potrzebę, sens i treść zawartej umowy, dobrowolnie oraz swobodnie podjęła decyzję i ją wyraziła (brak dowodów, aby była poddawana presji psychicznej).
Komentarz. Ocena sprawności intelektu nie może opierać się na wybiórczym korzystaniu z badań testowych. Ilościowe wyniki przeprowa‑
dzonych testów nie zawsze w pełni oddają kliniczny obraz stwierdzanych zaburzeń i wymagają korekty poprzez wnikliwy proces diagnozy psycho‑
logicznej. W praktyce sądowej zdarza się dość często stawianie znaku rów‑
ności między kliniczną diagnozą psychologiczną a badaniem psychome‑
trycznym. Błędem wydaje się ocena funkcjonowania poznawczego jedynie na podstawie IQ (Hinze, Waszkiewicz, 2003).
Wystąpienie upośledzenia umysłowego u osoby składającej oświadcze‑
nie woli nie jest jednoznaczne z uznaniem go za nieważne tylko dlatego, że rozpoznane zostało upośledzenie. Umowa darowizny nie jest czynno‑
ścią trudną i skomplikowaną, toteż wymagania co do stanu psychicznego są mniej rygorystyczne (Kołakowski, 1996). Obniżona sprawność umy‑
słowa i zwiększona podatność na namowy i sugestie nie wykluczają moż‑
liwości, że osoba rozumiała sens i skutki tej czynności oraz nabrała wła‑
snego wewnętrznego przekonania, że są dla niej korzystne.
Na uwagę zasługuje kilka ważnych przesłanek, które niewątpliwie mogą być pomocne w opiniowaniu sądowo ‑psychiatryczno ‑psychologicznym w sprawach cywilnych:
■ Ważne, żeby korzystając ze wszystkich dostępnych źródeł informa‑
cji, w pełni określić stan psychiczny w dniu dokonywania czynności prawnej, a nie w chwili badania.
■ Koniecznie należy ocenić, czy opiniowany zdawał sobie sprawę, że dokonywał konkretnej, tej właśnie czynności prawnej i czy chciał dokonać tej czynności z tymi skutkami oraz czy podlegał jakimś wpły‑
wom otoczenia i czy mógł nad nimi w pełni zapanować.
■ Istotne jest także ustalenie motywów, jakimi kierował się badany pod‑
czas wyrażania swojej woli.
■ Wydaje się również konieczne przeanalizowanie samej czynności prawnej pod kątem jej złożoności, okoliczności jej dokonania, treści zawieranej umowy, określenie, czy z punktu widzenia interesu opinio‑
wanego była dla niego korzystna.
Bibliografia
Gordon T., Majchrzak Z., Szablewska E., 2000: Psychologiczna ocena czynników zakłócających swobodne powzięcie i wyrażenie woli przez testatora. „Postępy Psychiatrii i Neurologii”, 9, suplement 1(9).
Hinze B., Waszkiewicz E., 2003: Ocena sprawności intelektu w klinicznej diagno‑
zie sądowo ‑psychologicznej. Opis przypadku. „Postępy Psychiatrii i Neurolo‑
gii”, 12(4).
Kodeks cywilny z aktami wykonawczymi, 1998. Sopot, Wydawnictwo Prawnicze Kołakowski S., 1996: Opiniowanie w sprawach dotyczących ważności oświadcze‑LEX.
nia woli. W: Gierowski J., Szymusik A., red.: Postępowanie karne i cywilne wo‑
bec osób zaburzonych psychicznie. Kraków, Collegium Medium Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kołakowski S., 1996: Opiniowanie w sprawach dotyczących ważności testamentu.
W: Gierowski J., Szymusik A., red.: Postępowanie karne i cywilne wobec osób zaburzonych psychicznie. Kraków, Collegium Medium Uniwersytetu Jagielloń‑
skiego.
Lipczyński A., 2007: Psychologia sądowa. Warszawa, Difin.
Woźniak M., 2002: Problematyka rekonstrukcji stanu psychicznego testatora w sy‑
tuacji oświadczenia woli. W: Stanik J.M., red.: „Psychologia. Badania i Aplika‑
cje”. T. 5: Z zagadnień psychologii sądowej (wybrane studia empiryczne). Kato‑
wice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.