Problemy gospodarcze w UE po 2008 roku

Po roku 2008 Unia Europejska-znalazła się w głębokim kryzysie zadłużeniowym, który uwidocznił słabość mechanizmów funkcjonowania strefy euro, a w połączeniu z kryzysem bankowym znacząco osłabił gospodarki krajów europejskich. Wzajemne oddziaływanie obu tych kryzysów – słabość finansów publicznych wywołująca negatywne impulsy dla sektora bankowego, a z drugiej strony niestabilna pozycja finansowa banków europejskich ograniczająca możliwości rozwiązania problemów fiskalnych strefy euro, znacząco utrudnia przezwyciężenie niekorzystnej sytuacji gospodarczej w Europie. Obecny stan gospodarki europejskiej jest wynikiem kumulacji wielu niekorzystnych zjawisk, takich jak załamanie na rynku kredytów hipotecznych w USA w latach 2007–2008, wysoki dług publiczny w niektórych państwach członkowskich strefy euro, nadmierne inwestycje spekulacyjne w obszarze budownictwa, nieruchomości i usług finansowych czy szybki wzrost cen

61 Na dobre wyniki gospodarcze Polski nawet podczas kryzysu wpłynął duży popyt wewnętrzny oraz stosunkowo niewielka zależność od zewnętrznego kapitału i kapitałowych spekulacji.

99 na rynkach.surowców, paliw i.żywności. W niniejszej części pracy przedstawiony został przebieg globalnego kryzysu finansowego oraz kryzysu zadłużeniowego w strefie euro.

3.1.2.1.Globalny kryzys finansowy XXI wieku

Wśród ekonomistów brakuje jednomyślności w kwestii momentu rozpoczęcia ostatniego globalnego kryzysu finansowego. Niektórzy za oficjalną datę początku kryzysu uznają sierpień 2007 r., kiedy nastąpiło załamanie na rynku substandardowych kredytów hipotecznych (subprime) [Rosati 2009]. Wtedy to banki centralne po raz pierwszy od wielu lat były zmuszone podjąć interwencyjne kroki w celu przywrócenia płynności na rynku bankowym [Nawrot 2009]. Pierwsze przesłanki kryzysu finansowego były zauważalne już na początku 2007 r., kiedy rozpoczynały się problemy z kredytami subprime. CDO62 ustaliły, że posiadacze udziałów uprzywilejowanych, tj. ci, którym agencje ratingowe nadały status AAA, otrzymywali należne płatności jako pierwsi. Właścicielom mniej uprzywilejowanych części aktywów z niższymi ratingami, wypłacano należności w drugiej kolejności. Według Krugmana [2012] około lutego 2007 r. uświadomiono sobie, że mniej uprzywilejowane udziały najprawdopodobniej przyniosą poważne straty, czego wynikiem był znaczący spadek ich cen. Ta sytuacja miała kluczowe znaczenie dla całego procederu udzielania pożyczek subprime – bowiem ze względu na brak popytu na mniej uprzywilejowane udziały, nie było możliwości sprzedawania pakietów kredytów. W wyniku utraty ważnego bodźca generującego popyt, kryzys na rynku nieruchomości pogłębiał się [Krugman 2012]. Uwagę uczestników rynków finansowych przyciągnęło ogłoszenie przez trzeci co do wielkości na świecie bank – HSBC niższych od oczekiwanych wyników finansowych , ze względu na wzrost udziału kredytów zagrożonych. Po ogłoszeniu wyników HSBC ceny akcji banku spadły o 25 proc., a niekorzystna passa dotknęła także inne instytucje finansowe, których akcje zaczęły dynamicznie tracić na wartości. Dużą niepewność na rynkach papierów wartościowych wprowadziło ukazanie się w marcu 2007 r. raportu opracowanego przez Mortage Bankers Association, w którym wskazano na gwałtowny wzrost zagrożenia kryzysowego amerykańskiego rynku subprime mortages. [Nawrot 2009]. W czerwcu tego samego roku agencje ratingowe Standard and Poor’s i Moody’s Investor Services obniżyły ratingi ponad 100 obligacji zabezpieczonych hipotekami podwójnego zastawu. W tym samym miesiącu bank Bear Stearns poinformował inwestorów o problemach z dwoma funduszami hedgingowymi, inwestującymi w zróżnicowane rodzaje

100 instrumentów, które ostatecznie w lipcu 2007 r. zostały zlikwidowane [Paździor 2013]. Kryzys w pełni objawił się w 2008 r., który rozpoczął się od znalezienia się na progu upadłości banku Bear Stears oraz przejęcia go przez JP Morgan Chase. We wrześniu 2008 r. doszło do znacjonalizowania zagrożonych bankructwem banków hipotecznych Fannie Mae i Freddie Mac [Nawrot 2009]. Apogeum wydarzeń kryzysowych nastąpiło jednak dopiero 15 września 2008 r., kiedy upadł jeden z najstarszych i największych na świecie banków inwestycyjnych – Lehman Brothers. Informacja o tym wydarzeniu spowodowała załamanie na światowych giełdach, na którychi tak nastroje w tym czasie nie były spokojne [Paździor 2013]. Zagrożenie upadłością stało się bardzo realne dla wielu banków, mających powiązania międzynarodowe. Kryzys finansowy miał tak szeroki zasięg w wyniku daleko idącego umiędzynarodowienia działalności, a także powiązań o charakterze globalnym wśród instytucji finansowych. Konsekwencje wydarzeń w sferze stricte finansowej znalazły swoje odzwierciedlenie w sferze realnej gospodarki. Kryzys przejawiał się w postaci zmniejszenia konsumpcji ogólnej, zmniejszenia eksportu towarów i usług, ogłoszenia upadłości licznych podmiotów gospodarczych, wzrostu bezrobocia czy zwiększenia długu publicznego w wielu krajach [Borowiecki, Siuta-Tokarska 2012].

3.1.2.2.Kryzys fiskalny w strefie euro

Początków obecnego kryzysu w strefie euro można się dopatrywać już w chwili wprowadzenia w 2002 r. wspólnej europejskiej waluty. Strefa euro liczyła wówczas 12 państw, powiększając w. ciągu następnych lat swą liczbę do 18 państw (2014), zróżnicowanych pod względem potencjału i rozwoju gospodarczego, jak również sprawności funkcjonowania narodowych systemów finansowych. Europejski Bank Centralny zarządza wprawdzie walutą euro, prowadząc wspólnotową politykę monetarną, nie ma jednak wpływu na politykę budżetową krajów członkowskich UE. Ponadto podkreślić należy, że wielu południowoeuropejskich członków strefy euro, zwłaszcza Grecja, ale także Hiszpania czy Portugalia, nie spełniały w momencie przystępowania do unii walutowej wymaganych kryteriów konwergencji [Cziomer 2012] Na uwagę zasługuje przypadek Grecji, która nie tylko nie spełniała kryteriów z Maastricht, ale także przez wiele lat przekazywała fałszywe dane statystyczne dotyczące jej sytuacji gospodarczej. O nieprzygotowaniu tego kraju do przystąpienia do strefy euro świadczy słabnąca pozycja konkurencyjna greckiej gospodarki oraz niestosowanie reform o skutkach średnio- i długookresowych. U podstaw dalszych problemów Grecji leżą słabości strukturalne, które skutkowały pogłębianiem nierówności zewnętrznej i wewnętrznej greckiej gospodarki [ Ministerstwo Spraw Zagranicznych 2013].

101 Niepojącą praktyką było także nieprzestrzeganie kryteriów konwergencji przez największe gospodarki strefy euro, w tym także przez Niemcy i Francję. Obliczono, że w latach 2002-2011 kryteria zbieżności w strefie euro były łamane łącznie 60 razy. Działania Komisji Europejskiej ograniczały się jedynie do wysyłania listów ostrzegających do rządów państw, w których rażąco łamano ustalane zasady funkcjonowania unii walutowej. Jednocześnie władze poszczególnych państw członkowskich UE ze względu na obietnice wyborcze, ale także konieczność sprostania zwiększającym się wydatkom. na cele społeczne oraz inwestycje w wielu dziedzinach, zmuszone były do systematycznego zwiększania zadłużenia kraj [Żukrowska 2009]. Ekspansji kredytowej sprzyjało obniżenie stóp procentowych po wprowadzeniu wspólnej europejskiej waluty. Obligacje państw południowej Europy, które były w tym celu emitowane, traktowano jako walory równie bezpieczne jak obligacje niemieckie. W wyniku tego do Grecji napłynęła duża ilość środków finansowych, a na hiszpańskich i irlandzkich rynkach papierów finansowych odnotowano boom. Pęknięcie bańki nieruchomościowej, objawiające się gwałtownym obniżeniem kursu papierów finansowych w 2007 r. było pierwszym ważnym momentem osłabienia pozycji euro.

Kluczowym wydarzeniem w rozwoju obecnego kryzysu było ujawnienie przez premiera nowego rządu Grecji – Jeoriosa Papandreu stanu finansów publicznych kraju. Informacja o przekazywaniu fałszywych danych statystycznych do Eurostatu przez Grecję była bezpośrednim czynnikiem drastycznego spadku zaufania inwestorów, który rozszerzył się na całą strefę euro. Deficyt budżetowy Grecji określono wówczas na 13,6 proc. PKB, natomiast dług publiczny na 115 proc. PKB.

Kolejne wydarzenia ujawniły, że rozwiązania instytucjonalne strefy euro stanowią istotną przeszkodę w zorganizowaniu efektywnej pomocy finansowej dla Grecji i państw peryferyjnego południa Europy. Konkretne rozwiązania dla danych przypadków wypracowywane były ad hoc na kolejnych nadzwyczajnych szczytach unijnych. Działania ratunkowe miały jednak tymczasowy i ograniczony charakter. Odkładanie w czasie kroków naprawczych oraz minimalizowanie skali pomocy krajom zadłużonym doprowadziło do utraty zaufania do strefy euro wśród inwestorów. W konsekwencji wprowadzanie kolejnych pakietów ratunkowych wiązało się z rozczarowaniem rynku obligacyjnego, a w efekcie spekulacyjnej wyprzedaży obligacji danego rządu oraz kolejnych postrzeganych jako następnych potencjalnych kandydatów do niewypłacalności. W wyniku takiej percepcji kryzysu przez inwestorów uruchomiony został mechanizm „zarażania” innych krajów kryzysem zaufania, a w konsekwencji przerodzenia kryzysu w Grecji w systemowy kryzys całej strefy euro.

102 euro w rozwiązywania problemów finansowych jednego kraju, może doprowadzić do utraty zaufania do stabilności finansów publicznych .w całej strefie euro.

W 2011 r. deficyt budżetowy wystąpił także w takich krajach strefy euro jak Irlandia, Portugalia i Hiszpania. W krytyczną fazę kryzys długu publicznego strefy euro wszedł jednak na przełomie października i listopada , kiedy zaburzenia na rynku obligacji rządowych rozprzestrzeniały się poza grupę krajów peryferyjnych ( Grecja, Hiszpania, Irlandia) i objęły także Włochy – jeden z głównych krajów członkowskich UE i strefy euro [Szymański 2011].

Istnieje wiele teorii dotyczących przyczyn sytuacji kryzysowej w strefie euro. Autorem jednej z nich jest Paul De Grauwe [2011], wg którego źródłem kryzysu zadłużeniowego w Europie jest m.in. akumulacja długu w sektorze prywatnym, wymuszająca interwencje rządowe. Interwencje stosowane w celu ratowania części sektora prywatnego spowodowały wzrost długu publicznego poprzez przejęcie części długu prywatnego oraz zastosowanie mechanizmów walki z recesją, doprowadzających do zmniejszenia przychodów rządowych. Obok błędów w polityce fiskalnej, zwraca się także uwagę na następstwa globalnego kryzysu finansowego, który niekorzystnie wpłynął na funkcjonowanie rynków kapitałowych na świecie, w tym także w krajach europejskich. Istota problemu polegała. na tym, że pomimo, iż wartość waluty euro na rynkach światowych nie słabła, nadmierne zadłużenie niektórych krajów strefy.

euro w tak znaczący sposób osłabiło ich zdolność kredytową, że groziło to ujemnymi skutkami dla pozostałych krajów unii walutowej. Sytuacja ta znajdowała odzwierciedlenie nie tylko w postaci wahań kursu euro, ale przede wszystkim obniżaniu się zdolności kredytowej, rosnącej inflacji, a także systematycznym obniżaniu się pozycji konkurencyjnej południowych krajów strefy euro [Cziomer 2012].