Teoria push-pull

Jedną z przełomowych i najbardziej wpływowych koncepcji teoretycznych, wyjaśniających czynniki wpływające na podjęcie decyzji o migracji jest teoria sformułowana przez Everetta Lee [1966], określana często jako push-pull theory. E. Lee rozwinął koncepcję sposobności pośrednich, utworzoną przez Stouffera [1940], zakładającą dodatnią korelację między intensywnością migracji a siłą przyciągania docelowej jednostki terytorialnej oraz brak zależności między intensywnością migracji a siłą sposobności pośrednich, czyli

37 alternatywnych miejsc docelowych, konkurujących ze sobą w przyciąganiu migrantów. Im więcej takich miejsc znajduje się pomiędzy dwoma analizowanymi punktami, tym mniejszy będzie przepływ ludności pomiędzy nimi.17

Lee [1966] rozwijając tę koncepcję wyróżnił cztery grupy czynników migracji:

1) związane z miejscem pochodzenia (czynniki wypychające – push factors), 2) związane z miejscem przeznaczenia (czynniki przyciągające- pull factors), 3) przeszkody pośrednie (intervening obstacles),

4) czynniki osobiste (rysunek 1.5.).

Rysunek 1.5. Model push-pull z przeszkodami pośrednimi Czynniki push i pull

w miejscu pochodzenia i docelowym

przeszkody pośrednie

miejsce pochodzenia miejsce docelowe

Źródło: [Lee 1966]

Pierwsze dwie grupy zawierają czynniki, które mogą sprzyjać lub zniechęcać do danego obszaru ( rzadziej występują czynniki obojętne). Decyzja o migracji jest podejmowana na podstawie porównania czynników odnoszących się do miejsca pochodzenia i tych dotyczących lokalizacji docelowej. Autor koncepcji podkreśla jednak, że każdy z tych czynników może być inaczej postrzegany przez różne osoby, co może powodować trudności w dokonaniu ich jednoznacznej oceny. Percepcja czynników jest często ważniejsza od ich rzeczywistego (obiektywnego) znaczenia. Lee [1966] zauważa, że decyzja o migracji nigdy nie zostaje podjęta w sposób całkowicie racjonalny. Chociaż miejsce, z którego pochodzi dana jednostka jest zwykle dobrze rozpoznane i może zostać racjonalnie ocenione, to ocena miejsca docelowego

17 Należy wspomnieć, że model czynników wypychających (push) i przyciągających (pull), który obrazował przyczyny migracji zaproponował w 1955 roku Rossi [1955].

38 jest często dokonywana na podstawie niepełnych informacji [Górny i Kaczmarczyk 2003]. Duszczyk [2012] zwraca także uwagę, że racjonalność decyzji o wyborze kraju zatrudnienia na podstawie czynników przyciągających komplikuje się, gdy potencjalny migrant ma do wyboru kilka państw. W sytuacji, gdy występują porównywalne procedury dotyczące dostępu do rynku oraz podobne szanse na podjęcie zatrudnienia, decydujące dla wyboru danego państwa może być wykształcenie danej osoby, w tym język jakim się posługuje, a także oczekiwania dotyczące połączenia aspiracji zawodowej i wysokiej jakości życia.

Lee [1966] zauważył, że o podjęciu decyzji o migracji nie decyduje prosty rachunek plusów i minusów, ale musi zaistnieć jakiś bodziec, który przezwycięży istniejące w przypadku każdej osoby mniejsze lub większe przywiązanie do miejsca zamieszkania.

Tabela 1.3.Przyczyny migracji a czynniki push-pull

Przyczyny migracji Czynniki wypychające Czynniki przyciągające

ekonomiczne i demograficzne

wysokie bezrobocie, ubóstwo,

niskie płace,

wysoki przyrost naturalny, brak podstawowej opieki medycznej,

braki w systemie edukacji

popyt na pracę, perspektywy poprawy standardów życia, wysokie zarobki,

rozwój osobisty lub zawodowy

polityczne niestabilność polityczna, korupcja, konflikty, niebezpieczeństwo, przemoc,

łamanie praw człowieka

poczucie bezpieczeństwa, wolność polityczna społeczne i kulturowe dyskryminacja wynikająca ze względów etnicznych lub religijnych,

brak równouprawnienia kobiet i mężczyzn

łączenie rodzin,

migracja do kraju przodków, brak zjawiska dyskryminacji

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Orłowska 2013]

Dodatkowo trzeba pokonać tzw. przeszkody pośrednie, które w niektórych przypadkach mogą mieć decydujące znaczenie i powodować uniemożliwienie mobilności. Lee [1966] nie wyjaśnia

39 znaczenia czynników osobowych. Górny i Kaczmarczyk [2003] twierdzą, że można domyślać się, że chodzi o specyficzne cechy wpływające na postrzeganie czynników wypychających i przyciągających, co może prowadzić do wniosku, że migracja nie tyle wynikiem działania pewnych czynników, co raczej ich percepcji.

Teoria czynników wypychających i przyciągających ma ogólny charakter ( czynniki mogą być dobierane dowolnie pod kątem danego badania), co sprawia, że znajduje ona zastosowanie w badaniach migracji w wielu dyscyplinach naukowych. Za pomocą czynników push-pull wyjaśniane są przyczyny migracji zarówno z perspektywy ekonomicznej i demograficznej, jak i politycznej, społecznej czy kulturowej. Przykładowy podział przyczyn migracji, uwarunkowanych czynnikami push-pull , został przedstawiony w tabeli 1.3. Koncepcja Lee jest często wykorzystywana w analizie przyczyn migracji zarobkowych. Wśród czynników przyciągających najczęściej wymienia się łatwą możliwość znalezienia zatrudnienia, wysokie zarobki czy lepsze warunki pracy.

Tabela 1.4. Czynniki wypychające i przyciągające, stymulujące migrację zarobkową Czynniki wypychające Czynniki przyciągające Niemożność znalezienia zatrudnienia

w miejscu zamieszkania

Łatwa możliwość znalezienia zatrudnienia

Uzyskiwanie niesatysfakcjonujących dochodów Wysokie zarobki netto Słabo rozwinięte zabezpieczenie w zakresie

bezpieczeństwa i higieny pracy

Bezpieczne warunki pracy

Niemożność zgromadzenia środków finansowych, które pozwoliły na realizacje celów życiowych

Stabilność zatrudnienia

Trudne warunki życia Wysoki poziom życia

Trudność uzyskania wykształcenia oraz

doświadczenia koniecznego do pełnej realizacji aspiracji zawodowych

Liberalne zasady uzyskiwania prawa do pracy i prawa pobytu

Wysokie koszty życia w stosunku do otrzymywanych zarobków

Podaż miejsc pracy, które mogą być objęte przez danego pracownika, zapewniająca mobilność

Opóźnienia w otrzymywaniu wynagrodzenia Możliwość uzyskania wyższych kwalifikacji zawodowych

Ograniczenia w mobilności wewnętrznej Brak lub ograniczone występowanie barier utrudniających robienie kariery zawodowej Źródło: [Duszczyk 2012]

40 Do czynników wypychających zalicza się wysokie bezrobocie oraz niskie wynagrodzenie [Duszczyk 2010/2011]. Podział czynników dotyczących porównania sytuacji na rynkach pracy oraz realizacji aspiracji zawodowych, dokonany przez Duszczyka [2012], został przedstawiony w tabeli 1.4. Dodatkowo trzeba pokonać tzw. przeszkody pośrednie, które w niektórych przypadkach mogą mieć decydujące znaczenie i powodować uniemożliwienie mobilności. Lee [1966] nie wyjaśnia znaczenia czynników osobowych.