od 1996 r., w warunkach duĪych trudnoĞci gospodarczych i niskich dochodów ludnoĞci spowodowaáo, Īe w koĔcówce lat 90. ubiegáego wieku import produk-tów rolno-spoĪywczych w Rosji wyraĨnie siĊ zmniejszaá. W latach 1997-2000 zmniejszyá siĊ on z 13,3 do 8,5 mld dolarów USA.
Wykres 1.5 Zestawienie dynamiki wzrostu dochodów ludnoĞci z dynamiką wzrostu produkcji rolniczej i produkcji ĪywnoĞci (rok poprzedni =100)
90 95 100 105 110 115 120
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
dochody realne ludnoĞci produkcja rolnicza produkcja Īyw noĞci
ħródáo: [13, 31].
Jednak przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego i poprawy sytuacji materialnej ludnoĞci (przede wszystkim w miastach), a wiĊc i wzrostu zapotrze-bowania na ĪywnoĞü, w sytuacji wolnego tempa rozwoju produkcji rolniczej i produkcji ĪywnoĞci (wykres 1.5) prowadziáo do wzrostu importu towarów rol-no-spoĪywczych (wykres 1.6).
Sprzyjaáy temu wysokie dodatnie saldo w obrotach Rosji z zagranicą, sto-sunkowo niskie ceny Ğwiatowe i niskie cáa na produkty ĪywnoĞciowe. W latach 2000-2007 import produktów rolno-spoĪywczych do Rosji wzrósá z 8,5 do 27,5 mld dolarów USA (wykres 1.6) i szacuje siĊ, Īe 2008 r. osiągnie ponad 36 mld dolarów USA. Rozwój gospodarki ĪywnoĞciowej zdecydowanie nie nadąĪa wiĊc za wzrostem popytu na produkty ĪywnoĞciowe.
Wykres 1.6 WartoĞü importu produktów rolno-spoĪywczych do Rosji w latach 2000-2007 w mld dolarów USA
8,5 9,1 10,4 12
13,9
17,4
21,6
27,5
0 5 10 15 20 25 30
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
import - mld dolarów USA
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [13, 22].
DuĪy import produktów rolno-spoĪywczych wystĊpuje przy stosunkowo niskim Ğrednim poziomie spoĪycia produktów pochodzenia zwierzĊcego, a w szczególnoĞci miĊsa. SpoĪycie miĊsa, mleka, owoców i warzyw jest znacz-nie niĪsze od poziomu uznawanego w Rosji za racjonalny. Natomiast spoĪycie chleba i produktów zboĪowych oraz ziemniaków jest wyĪsze niĪ zalecane (tab.
1.10).
Tabela 1.10 Poziom spoĪycia podstawowych produktów ĪywnoĞciowych na 1 mieszkaĔca
w Rosji i w Polsce w 2006 r. na tle normy zalecanej dla Rosji
W Rosji Wyszczególnienie Jednostka
miary zalecane faktyczne % zalecanego W Polsce MiĊso i produkty miĊsne kg 81 58 71,6 74,3 Mleko i produkty mleczne* kg 392 239 61,0 176
Jaja sztuk 298 256 85,9 214
Cukier kg 41 39 95,1 35,2
Olej roĞlinny kg 13,6 12,6 92,6 11,9
Ziemniaki kg 120 132 110,0 121
Warzywa kg 145 106 73,1 109
Owoce kg 76 51 67,1 54,4
Produkty zboĪowe kg 107 121 113,1 117
* w Polsce mleko krowie w litrach áącznie z przerobionym na przetwory, bez uwzglĊdnienia mleka przerobionego na masáo, którego spoĪycie wynosi 3,4 kg
ħródáo: zestawienie wáasne na podstawie [29 i 34 ].
WyĪej przedstawiona sytuacja powodowaáa, Īe w sferach wáadzy w Rosji zaczĊáa zwyciĊĪaü koncepcja, zgodnie z którą zdynamizowanie rozwoju wsi i rolnictwa nie jest moĪliwe bez wsparcia paĔstwa. W rezultacie na szczeblu centralnym podjĊto szereg przedsiĊwziĊü mających na celu tworzenie warunków
dla efektywnego rozwoju wszystkich form gospodarowania w rolnictwie, w tym dla uzdrowienia przedsiĊbiorstw rolnych, oraz rozwoju obszarów wiejskich.
PrzedsiĊwziĊcia te to: utworzenie w 2000 r. Rosyjskiego Rolniczego Banku, przyjĊcie w 2002 r. ustawy o finansowym uzdrowieniu przedsiĊbiorstw rolnych, wprowadzenie od 2002 r. interwencji na rynku zbóĪ, wprowadzenie dopáat do oprocentowania kredytów dla rolnictwa, a takĪe przyjĊcie programu „Socjalny rozwój wsi do 2010 r.” itd. Byáy to jednak przedsiĊwziĊcia cząstkowe, sáabo za-bezpieczone finansowo i sáabo koordynowane przez wáadze centralne. W rezul-tacie takĪe i w latach 2003-2005 nie osiągniĊto zadowalających rezultatów. Mi-mo wzrostu produkcji rolnej w tempie 2,2% Ğrednio rocznie, import produktów rolno-spoĪywczych dalej dynamicznie wzrastaá.
Sytuacja ta wyraĨnie unaoczniáa, Īe wyprowadzenie gospodarki Īywno-Ğciowej z kryzysu jest moĪliwe tylko poprzez podjĊcie szerokich, komplekso-wych dziaáaĔ zmierzających do:
x wyrównywania ekonomicznych warunków gospodarowania w rolnictwie w stosunku do pozostaáych gaáĊzi gospodarki narodowej (koniecznoĞü zwiĊkszenia udziaáu rolnictwa w wydatkach budĪetowych, doprowadzenie do poprawy rentownoĞci produkcji rolnej i relacji Ğredniej páacy w rolnictwie doĞredniej krajowej);
x szybkiej modernizacji przestarzaáej, energo- i pracocháonnej bazy technicz-no-technologicznej do produkcji rolnej;
x stworzenia korzystnych warunków do towarowej produkcji rolnej we wszystkich formach gospodarowania w rolnictwie;
x doprowadzenie do odpowiednich proporcji miĊdzy sferą produkcji rolnej, sferą usáug dla rolnictwa i sferą przechowalnictwa oraz przetwórstwa pro-duktów rolnych;
x doprowadzenie do poprawy warunków Īycia i pracy na wsi poprzez rozwój infrastruktury technicznej, socjalnej i bytowej, wzrost miejsc pracy i docho-dów z pracy.
Podstawą realizacji strategii ukierunkowanej na przezwyciĊĪenie kryzysu rolnego i zapewnienie warunków stabilnego rozwoju rolnictwa staá siĊ zatwier-dzony w koĔcu 2005 r. rządowy program „Rozwój APK”17. Cele zaáoĪone w tym programie miaáy byü realizowane na bazie zwiĊkszenia i skoncentrowa-nia paĔstwowego wspomagaskoncentrowa-nia w zakresie likwidacji najbardziej dokuczliwych problemów rozwoju rolnictwa. Za podstawowy kierunek dziaáania uznano przy-spieszenie rozwoju produkcji zwierzĊcej. Wynika to z przedstawionej wyĪej, bardzo trudnej sytuacji w produkcji zwierzĊcej i bardzo niskiego pokrycia
zapo-17 APK-Kompleks Agrarno-Przemysáowy, w naszym nazewnictwie Gospodarka ĩywnoĞciowa.
trzebowania na miĊso i produkty miĊsne z produkcji krajowej. Zapewnieniu wa-runków dla rozwoju rolnictwa, w tym w szczególnoĞci produkcji zwierzĊcej, miaáy sáuĪyü dwa kolejne kierunki dziaáaĔ; „Stymulowanie rozwoju maáych form gospodarowania w APK” i „Zaspokojenie potrzeb w zakresie mieszkaĔ na wsi dla máodych specjalistów”. Początkowo program ten miaá obejmowaü lata 2006-2007, ale póĨniej po jego uzupeánieniu, przede wszystkim poprzez wpro-wadzenie dodatkowych zadaĔ i Ğrodków, przedáuĪono jego realizacjĊ na 2008 r.
Ocena realizacji zaáoĪeĔ rządowego programu „Rozwój APK” nie jest jednoznaczna [7, 8]. Zasadniczo prawie wszystkie zaáoĪone w programie zada-nia cząstkowe zostaáy zrealizowane:
x produkcja miĊsa wzrosáa o 13,2% (zakáadano 7%), ale pogáowie bydáa i pro-dukcja miĊsa woáowego nieco siĊ obniĪyáy;
x produkcja mleka wzrosáa tylko o 4%, przy zaáoĪeniu wzrostu o 4,5%;
x wzrost produkcji w gospodarstwach ludnoĞci i farmerskich wyniósá 15% (za-káadano 6%);
x udostĊpniono wiĊcej niĪ zakáadano: mieszkaĔ (o 3%) i powierzchni mieszkaĔ (o 15%).
MoĪna takĪe wskazaü, Īe poprawie ulegáy warunki rozwoju rolnictwa (rentownoĞü produkcji rolnej wzrosáa z 7% w 2005 r. do 15% w 2007 r. (patrz wykres 1.4), zmniejszyá siĊ wyraĨnie odsetek przedsiĊbiorstw ze stratami (z 41,2% w 2005 r. do 22,3% w 2007 r.).
Jednak podstawowe cele programu, a wiĊc poprawa samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej i bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego kraju nie zostaáy osiągniĊte.
Mimo przyspieszenia wzrostu produkcji rolnej, w tym takĪe produkcji zwierzĊ-cej, import produktów rolno-spoĪywczych w dalszym ciągu dynamicznie wzra-staá (w latach 2005-2008 wartoĞü importu liczonego w dolarach USA wzrosáa ponad dwukrotnie), a poziom samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej nie ulegaá poprawie. Mimo stosunkowo niskiego poziomu spoĪycia podstawowych pro-duktów ĪywnoĞciowych pochodzenia zwierzĊcego oraz warzyw i owoców, udziaá importu w ogólnym spoĪyciu poszczególnych produktów wyniósá: miĊsa i produktów miĊsnych – 40%, mleka i produktów mlecznych okoáo 20%, cukru – 42%, warzyw – 16%, owoców – 60% [28, 29].
W wyĪej przedstawionych uwarunkowaniach zostaá opracowany i za-twierdzony w poáowie 2007 r. paĔstwowy program „Rozwój rolnictwa i regulo-wanie rynków produkcji rolnej, surowców i ĪywnoĞci na lata 2008-2012” [7, 9, 13, 26, 27, 29]. Pogram ten ukierunkowany jest na stworzenie warunków dla stabilnego rozwoju rolnictwa i caáej gospodarki ĪywnoĞciowej. Podstawą praw-ną tego programu jest przyjĊta jesienią 2006 r. ustawa „O rozwoju rolnictwa”
okreĞlająca 5-letnie programy rozwoju APK jako podstawowy instrument
reali-zacji polityki rolnej paĔstwa. W programie postawione zostaáy trzy podstawowe cele:
x zapewnienie warunków dla stabilnego rozwoju obszarów wiejskich, ograni-czenia bezrobocia i poprawy warunków Īycia na wsi;
x wzrost konkurencyjnoĞci rosyjskiej produkcji rolnej na bazie stabilizacji fi-nansowej rolnictwa i jego modernizacji, a takĪe przyspieszonego rozwoju priorytetowych kierunków produkcji;
x zachowanie i reprodukcja wykorzystywanych w rolnictwie zasobów ziemi i przyrody.
Dla zabezpieczenia realizacji powyĪszych celów w programie zapisany zostaá szereg konkretnych wskaĨników rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (tab. 1.11).
Tabela 1.11 Wybrane wskaĨniki zaáoĪone w paĔstwowym programie rozwoju rolnictwa na
lata 2008-2012
Wyszczególnienie Rok
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2012/
2007 Dynamika wzrostu produkcji rolnej 103,3 103,8 103,9 104,1 104,1 104,1 121,7 w tym: produkcji zwierzĊcej 104,8 104,8 105,1 105,1 105,1 105,1 127,7
produkcji roĞlinnej 102 102,9 102,8 103,1 103,1 103,1 115,9 Udziaá produkcji krajowej w bilansie
miĊ-sa i produktów miĊsnych* 59 61,1 63,5 65,7 68,1 69,6 117,9 Udziaá produkcji krajowej w bilansie
mle-ka i produktów mlecznych** 78,2 78,3 79,2 79,9 80,4 81,1 103,7 Dynamika nakáadów inwestycyjnych
w rolnictwie 119,4 115 110,6 110,2 108,5 107,1 162,9 Poziom uzbrojenia technicznego
przedsiĊ-biorstw rolnych w KM/100 ha 127 134 145 152 161 168 131,4 Dynamika wydajnoĞci pracy w APK 100 104,8 104,9 105,2 105,2 105,2 128,0 Dynamika wzrostu dochodów
gospo-darstw domowych na wsi*** 100 126 126 116,3 107 106,2 209,8 Wspóáczynnik odnowienia parku:
- traktorów 3,5 5,2 6,6 8 9,2 10,3 294,2 - kombajnów zboĪowych 5,5 7,4 8,6 10,4 11,5 13 236,3 - silosokombajnów 7,6 11,8 12,8 12,4 12 11,6 152,6
* w przeliczeniu na miĊso, ** w przeliczeniu na mleko; *** w przeliczeniu na 1 osobĊ w go-spodarstwie domowym
ħródáo: [8, 9].
Zakáada siĊ, Īe w latach 2008-2012 na realizacjĊ programu przeznaczone bĊdzie 22,5 mld dolarów USA z budĪetu centralnego, 22,2 mld dolarów z bu-dĪetów czáonków Rosyjskiej Federacji oraz okoáo 20 mld dolarów prywatnych inwestorów (przy przeliczeniu nakáadów w rublach na dolary wedáug kursu
z 2007 r.). Szczególnie dynamiczny wzrost nakáadów na realizacjĊ programu przewiduje siĊ w latach 2008-2010. W sumie nakáady te w 2012 r. mają wzro-snąü w porównaniu do 2007 r. dwukrotnie. Szczególnie duĪy wzrost nakáadów przewiduje siĊ na zapewnienie stabilnego rozwoju obszarów wiejskich (okoáo piĊciokrotny) oraz na poprawĊ ĪyznoĞci gleb (okoáo trzykrotny).
Realizacja programu zasadniczo dopiero rozpoczĊáa siĊ. Brak jest peánych danych za 2008 r., a wiĊc za pierwszy rok jego realizacji. WstĊpne wyniki wskazują, Īe w 2008 r. rosyjskie rolnictwo uzyskaáo dobre wyniki w produkcji roĞlinnej. Zebrano ponad 112,5 mln ton zbóĪ (o 30,6% wiĊcej niĪ przed rokiem), 6,8 mln ton sáonecznika (o 27% wiĊcej) [32]. Dobre prognozy są i na kolejne lata. Zasiewy zbóĪ pod zbiory 2009 r. wzrosáy o 2,5 mln ha (wzrost o 5% w sto-sunku do 2007 r.), co stanowi okoáo 4,3% ogóáu zasiewów zbóĪ w UE i 30%
ogóáu zasiewów zbóĪ w Polsce w 2007 r. W roku gospodarczym 2007/2008 eksport zboĪa wyniósá okoáo 14 mln ton. Rosja umacnia siĊ na pozycji trzeciego, po USA i Kanadzie, eksportera zbóĪ18. Opracowywane są programy rozwoju poszczególnych rodzajów produkcji. Przykáadem mogą tu byü programy rozwo-ju produkcji trzody chlewnej, rzepaku, lnu. Zakáada siĊ, Īe w wyniku ich reali-zacji Rosja zwiĊkszy znacząco eksport rzepaku, przeksztaáci siĊ od 2015 r.
z importera w znaczącego eksportera miĊsa wieprzowego, stanie siĊ dominującym producentem lnu i gáównym eksporterem produktów wytwarzanych na bazie lnu.
NaleĪy podkreĞliü, Īe opracowywanie paĔstwowego programu rozwoju rolnictwa i programów rozwoju poszczególnych rodzajów produkcji odbywaáo siĊ w uwarunkowaniach narastającego kryzysu ĪywnoĞciowego (wzrostu cen na produkty rolne) i przy braku oznak kryzysu finansowego. Jednak juĪ w 2008 r.
nastąpiáo zahamowanie wzrostu cen na produkty rolno-spoĪywcze i pojawiáy siĊ pewne trudnoĞci w eksporcie zbóĪ. Szybkie tanienie noĞników energii postawiáo pod znakiem zapytania wzrost zapotrzebowania na surowce rolne do produkcji biopaliw. Analizy wskazują, Īe produkcja biopaliw przestaje byü opáacalna przy cenie ropy naftowej poniĪej 50 dolarów USA za baryákĊ [9]. JednoczeĞnie ta-nienie noĞników energii ma bardzo silny wpáyw na dochody Rosji z eksportu ropy i gazu, co moĪe wpáywaü na poziom finansowania programu rozwoju rol-nictwa. Na realizacjĊ zadaĔ postawionych w programie negatywny wpáyw mogą mieü takĪe takie czynniki, jak nasilająca siĊ inflacja, trudnoĞci na rynku finan-sowym, szczególnie w zakresie uzyskiwania kredytów nie tylko inwestycyjnych, ale takĪe sáuĪących bieĪącej produkcji (na zasiewy, nawoĪenie, zakup pasz itp.).
Wydaje siĊ jednak, Īe wáadze centralne Rosji są zdeterminowane w realizacji
18 NaleĪy jednak zauwaĪyü, Īe ten wysoki eksport zboĪa odbywa siĊ przy niskim poziomie produkcji zwierzĊcej i bardzo niskiej produkcji pasz treĞciwych, a w rezultacie przy wysokim imporcie produktów pochodzenia zwie-rzĊcego. Szacunki wskazują, Īe import tych produktów w przeliczeniu na jednostki zboĪowe odpowiada w przy-bliĪeniu okoáo 17 mln ton zboĪa [9].
zaáoĪeĔ programu rozwoju rolnictwa [7]. Dla zneutralizowania negatywnego wpáywu czynników wynikających z narastających zjawisk kryzysowych, z bu-dĪetu centralnego zostaáo dodatkowo wydzielonych na wspomoĪenie realizacji programu ponad 2 mld dolarów USA (63% z tego na podwyĪszenie kapitaáu za-áoĪycielskiego Rosyjskiego Banku Rolnego, 21% na skompensowanie wzrostu pasz w produkcji trzody chlewnej i drobiu oraz 16% na subsydiowanie zakupu nawozów mineralnych). Podejmuje siĊ takĪe szereg dziaáaĔ, które mają ograni-czaü róĪnego rodzaju bariery w rozwoju produkcji rolnej, a w szczególnoĞci w zakresie wáasnoĞci i obrotu ziemią rolną, handlu wewnĊtrznego i zagranicz-nego produktami rolnymi, nierównowagi w dynamice cen na produkty rolne iĞrodki do produkcji rolnej oraz usáugi, a takĪe rozwoju infrastruktury technicz-nej i socjalno-bytowej na obszarach wiejskich.
Bardzo duĪy wpáyw na realizacjĊ omawianego programu rozwoju rolnic-twa moĪe mieü zakoĔczenie procesu liberalizacji w Rosji rynku noĞników ener-gii, w tym w szczególnoĞci energii elektrycznej i gazu oraz wstąpienie Rosji do WTO19. Wszystko to moĪe osáabiü konkurencyjnoĞü rolnictwa rosyjskiego i spowolniü jego rozwój.
Jednak nawet peána realizacja zadaĔ zapisanych w programie rozwoju rolnictwa na lata 2008-2012 nie doprowadzi do samowystarczalnoĞci Īywno-Ğciowej i bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego Rosji. W Rosji uwaĪa siĊ, Īe bezpie-czeĔstwo ĪywnoĞciowe kraju moĪe byü zapewnione przy udziale krajowej pro-dukcji w sprzedaĪy rynkowej nie mniejszej niĪ: produktów zboĪowych i ziem-niaków – 95%, cukru – 80%, olejów roĞlinnych – 80%, miĊsa i produktów miĊ-snych – 85%, mleka i produktów mlecznych – 90%, ryb i produktów rybnych – 80%. Natomiast peána realizacja zaáoĪeĔ programu rozwoju rolnictwa ma do-prowadziü do tego, Īe udziaá produkcji krajowej w bilansie miĊsa i produktów miĊsnych ma wynieĞü 69,6%, a mleka i produktów mlecznych 81,1% (tab.
1.11). OsiągniĊcie zaáoĪonych wskaĨników bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego Ro-sji moĪe byü zrealizowane dopiero na bazie przyspieszenia rozwoju rolnictwa zakáadanego w latach 2013-2020. Wedáug tych zaáoĪeĔ w 2020 r. rolnictwo Ro-sji powinno produkowaü: 120-125 mln ton zbóĪ, 36 mln ton buraków cukro-wych, 7,5 mln ton ziarna sáonecznika, 8,6 mln ton miĊsa w wadze poubojowej i 41 mln ton mleka, co spowodowaáoby obniĪenie udziaáu importu w bilansie miĊsa i produktów miĊsnych do 12%, mleka i produktów mlecznych do 12% i cukru do 20%. Pozwoliáoby to zbliĪyü siĊ do wskaĨników wynikających z dok-tryny bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego Rosji [29].
19 Wedáug niektórych ekonomistów wejĞcie Rosji do WTO doprowadzi do zmniejszenia: produkcji rolnej o 3%, zatrudnienia w rolnictwie o 3%, eksportu produktów rolno-spoĪywczych o 6%, a jednoczeĞnie do zwiĊkszenia importu produktów rolno-spoĪywczych o 11%.
Mimo wyĪej wskazanych problemów z zabezpieczeniem samowystar-czalnoĞci ĪywnoĞciowej kraju, rolnictwo Rosji jest i pozostanie duĪym eksporte-rem zboĪa i produktów zboĪowych (przede wszystkim kaszy i mąki), nasion ro-Ğlin oleistych oraz oleju sáonecznikowego20. W zakresie wskazanych produktów szczególnie duĪy wzrost eksportu moĪe dotyczyü rzepaku i oleju rzepakowego.
Zasiewy rzepaku w ogólnej powierzchni zasiewów w Rosji mają jak na razie bardzo niewielki udziaá (0,9%)21, ale wykazują najwyĪszą dynamikĊ wzrostu ze wszystkich roĞlin uprawnych. W latach 2002-2007 powierzchnia zasiewów rze-paku wzrosáa ze 145 do 659 tys. ha, a wiĊc ponad 5,5 krotnie. Prawie caáoĞü rzepaku przewidziana jest na eksport, gdyĪ w Rosji nie ma tradycji spoĪywania oleju rzepakowego. Rosja juĪ w bliskiej perspektywie moĪe staü siĊ takĪe lide-rem w produkcji lnu i produktów lniarskich. Ma ona duĪe tradycje w produkcji lnu. Mimo Īe produkcja lnu w Rosji, w porównaniu z 1990 r., zmniejszyáa siĊ o po-áowĊ, to i tak jej udziaá w Ğwiatowej produkcji lnu wynosi 18%. Do 2012 r.
przewiduje zwiĊkszenie produkcji wáókna lnianego do 120 tys. ton, czyli 2,3-krotnie22 [97].
*
* *
Podsumowując moĪna stwierdziü, Īe rolnictwo w Rosji wciąĪ znajduje siĊ w procesie restrukturyzacji i gáĊbokim kryzysie produkcyjno-ekonomicznym.
Podejmowane dziaáania zmierzające do wyprowadzenia rolnictwa z kryzysu da-ją poáowiczne rezultaty. Poziom produkcji rolnej jest wciąĪ niĪszy niĪ latach 1990-1991 ubiegáego stulecia. W szczególnie gáĊbokim kryzysie znajduje siĊ produkcja zwierzĊca. W warunkach szybko rosnących dochodów ludnoĞci, osią-gany w ostatnich latach wzrost produkcji rolnej nie doprowadziá do osáabienia dynamiki wzrostu importu ĪywnoĞci i poprawy samowystarczalnoĞci Īywno-Ğciowej kraju. W rezultacie Rosja staje siĊ coraz wiĊkszym importerem produk-tów rolno-spoĪywczych, w szczególnoĞci pochodzenia zwierzĊcego. Analizy wskazują, Īe nawet peána realizacja zadaĔ zapisanych w programie rozwoju rol-nictwa na lata 2008-2012 i zaáoĪeĔ w zakresie poprawy bezpieczeĔstwa Īywno-Ğciowego kraju nie doprowadzi nawet w 2020 r. do peánej samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej Rosji. JednoczeĞnie jednak Rosja jest duĪym i rosnącym ekspor-terem zboĪa, roĞlin oleistych i oleju. WejĞcie Rosji do WTO i kryzys finansowy moĪe osáabiü tendencje rozwojowe rolnictwa rosyjskiego. JednoczeĞnie jednak
20 W 2006 r. Rosja wyeksportowaáa ponad 11 mln ton zbóĪ i prawie 320 tys. ton mąki i kaszy, a takĪe 752 tys.
ton oleju sáonecznikowego i 312 tys. ton nasion roĞlin oleistych [9].
21 Dla porównania w Polsce w 2007 r. powierzchnia zasiewów rzepaku wynosiáa prawie 800 tys. ha, a jej udziaá w zasiewach ogóáem 6,9%.
22 W 2007 r. Ğwiatowa produkcja wáókna lnianego wynosiáa 228 tys. ton, przy zapotrzebowaniu szacowanym na 400 tys. ton [9].
czynniki te mogą takĪe ograniczyü dynamikĊ wzrostu krajowego popytu na ĪywnoĞü. W tych warunkach moĪe nastąpiü dalszy wzrost eksportu produktów roĞlinnych. Rosja ma ogromne, niewykorzystane rezerwy szybkiego wzrostu zbiorów zbóĪ oraz roĞlin oleistych, w tym przede wszystkim rzepaku, nie tylko poprzez znaczne rozszerzenie powierzchni zasiewów, ale takĪe wzrost plonów.
Literatura
1. Agrarnoje buduszczieje Rossiji. Wsierosijskij forum „Probliemy doágosrocz-nowo razwitija Rossiji.”, Naucznyje Trudy Woldoágosrocz-nowo Ekonomiczieskowo Obszcziestwa Rossiji, Moskwa 2006.
2. Aátuchow A., Ziernowoj rynok Rossiji: sostojanije i nierealizowannyje woz-moĪnoĞti, APK- ekonomika, uprawlienije, Nr. 7 2008.
3. Buzdaáow I., Ziemielnaja rieforma: wzgliad skwoĨ prizmu zamysáa, Dani-lienko A., Wygodno li sielskoje choziajstwo w Rossiji, Woprosy ekonomiki, Nr 12 2008.
4. Danilienko A., Wygodno li sielskoje choziajstwo w Rossiji, [w:] Agrarnoje buduszczieje Rossiji...
5. Dzun W., Stan i perspektywy rozwoju rolnictwa w Rosji, Zagadnienia Eko-nomiki Rolnej 2009, nr 1.
6. Dzun W., Ksztaátowanie siĊ nowej struktury prawno-organizacyjnej produ-centów rolnych w Rosji, WieĞ i Rolnictwo 2009, nr 4.
7. Frumkin B., Nacionalnyj projekt po agrarnopromyszliennomu kompleksu i razwitije silskowo choziajstwa Rossiji, materiaá powielany, referat na rosyj-sko-polski „okrągáy stóá” w Instytucie Ekonomiki RAN, 2008.
8. Frumkin B., Problemy i tendencje w rozwoju rolnictwa Rosji, [w:] „DziĞ i jutro gospodarstw rolnych w krajach Centralnej i Wschodniej Europy”, IE-RiGĩ-PiB, Warszawa 2008.
9. Gordiejew A., Priorytietnyje naprawlenija doágosrocznoj agrarnoj polityki, APK- ekonomika, uprawlienije 2008, nr 4.
10.Isijanow R., Agrarnyj siektor w rynocznoj ekonomikie, Woprosy Ekonomiki 2008, nr 12.
11.Jasznik A., Agrarnaja reforma w Rossiji: prognoz wozmoĪnych naprawlienij, APK- ekonomika, uprawlienije 2008, nr 1.
12.Judiewa K., Jasin E., Stratiegija - 2050: Sprawitsja li Rossija s wyzowami gáobalizacji?, Woprosy Ekonomiki 2008, nr 5.
13.Kisielow S., Obiespieczenije prodowolstwiennoj biezopastnosti w usáowijach krizisa, APK - ekonomika, uprawlienije 2008, nr 12.
14.Korabiejnikow M., Sostojanije i stratiegija razwitija agropromyszliennowo kompleksa Rossiji, referat na rosyjsko-polski „okrągáy stóá” w Instytucie Ekonomiki RAN, 2008.
15.Mindrin A., Lippke O., Organizacija sielskochziajstwiennowo zimliepolzo-wanija, APK - ekonomika, uprawlienije 2008, nr 5.
16.Miting S., Usaczew E., Nacionalnyj projekt razwitija sielskowo choziajstwa Rossiji, [w:] Agrarnoje buduszczieje Rossiji...
17.Niefiedowa T., Sowriemiennoje rosijskoje sieáo: socjalno-ekonomiczieskije problemy, materiaá powielany, referat na rosyjsko-polski „okrągáy stóá” w In-stytucie Ekonomiki RAN, 2008.
18.Nikiforow L., Kuzniecowa T., Sostojanije i razwitije rosijskowo sieáa w u-sáowijach wyzowow globalizacji, materiaá powielany, referat na rosyjsko-polski „okrągáy stóá” w Instytucie Ekonomiki RAN, 2008.
19.Paciorkowskij W., Przemiany instytucjonalne wsi w Rosji w latach 1991-1999, WieĞ i Rolnictwo 2001, nr 1.
20.Pawáowa G., Rynok minieralnych udobrienij: problemy, pierspiektiwy, APK - ekonomika, uprawlienije 2008, nr 11.
21. Polska i rosyjska wieĞ w Ğwietle wyzwaĔ globalizacji. pod red. nauk. An-drzeja CzyĪewskiego; Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Na-uk, Komitet Nauk Ekonomicznych PAN, Warszawa 2009.
22.Rodionowa G., Projekty sielskowo razwitija w usáowijach globalizacji, mate-riaá powielany, referat na rosyjsko-polski „okrągáy stóá” w Instytucie Eko-nomiki RAN, 2008.
23.Szutkow A., Obiespieczit prodowolstwiennuju stabilnost Rossiji, APK - eko-nomika, uprawlienije 2008, nr 6.
24.Tereszczuk M., KonkurencyjnoĞü polskich producentów ĪywnoĞci na rynkach wschodnich, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, tom XI, zeszyt 3, Warszawa-PoznaĔ-Olsztyn 2009.
25.Uszaczew I., Probliemy uskorienija ekonomiczieskowo rosta APK Rossiji, w: Agrarnoje buduszczieje Rossiji...;
26.Uszaczew I., Naucznoje obiespieczenije gosudarstwiennoj programy razwiti-ja sielskowo choziajstwa, APK - ekonomika, uprawlienije 2008, nr 3.
27.Uszaczew I., Prodowolstwiennaja biezopastnost - osnowa stabilnowo razwi-tija rosijskoj ekonomiki, APK - ekonomika, uprawlienije 2008, nr 8.
28.Uszaczew I., Jugoj J., Sielskochoziajstwiennyje ugodija Rossiji: sostojanije, problemy i puti reszenija, APK- ekonomika, uprawlienije 2008, nr 10.
29.Uszaczew I., Osnownyje poáoĪenia doktryny prodowolstwiennoj biezopast-nosti Rossijskoj Fiederacji, APK- ekonomika, uprawlienije 2008, nr 12.
Materiaáy statystyczne
30.BieáaruĞ i Rossija. 2008, Statisticzieskij sbornik, Moskwa 2008.
31.Osnownyje pokazatieli sielskowo choziajstwa Rossiji 2000-2007, Statisticzie-skij sbornik, Moskwa 2008.
32.Osnownyje itogi wsierosijskoj sielskochoziajswiennoj pierepisi 2006 goda, Kniga Osnownyje itogi wsierosijskoj sielskochoziajswiennoj pierepisi 2006 goda po Rossijskoj Fiedieracji, Moskwa, IIC ”Statistika Rossiji”.
33.http://www.gks.ru
34.Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich 2008, GUS Warszawa 2009.
35.Rocznik Statystyczny 2008 Rzeczpospolitej Polskiej, GUS Warszawa 2008.
36.Rocznik Statystyki MiĊdzynarodowej 2007, GUS Warszawa 2008.