doprowadzi-áy do gwaátownego zaáamania produkcji rolnej. Jednak w początkowym, naj-trudniejszym, okresie transformacji systemowej w Rosji spadek produkcji rolnej byá nawet niĪszy niĪ produkcji przemysáowej (wykres 1.1). Byá to przede wszystkim rezultat rozszerzania produkcji rolnej w gospodarstwach ludnoĞci (w gospodarstwach przydomowych i na dziaákach). W 1998 r., a wiĊc w momencie najgáĊbszego zaáamania gospodarczego w Rosji, produkcja rolna w porównaniu do poziomu z 1990 r. wynosiáa nieco ponad 55%, a produkcja przemysáowa nie-co poniĪej 50%.
Wykres 1.1 Dynamika PKB, produkcji przemysáowej i rolnej w Rosji w latach 1990-2007*
0 20 40 60 80 100 120
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
PKB Przemysá Rolnictwo
* wedáug metodologii i Ĩródeá FAO
ħródáo: przeliczenie i zestawienie wáasne na podstawie kolejnych Roczników Statystycznych GUS.
Kryzys w rozwoju produkcji rolnej swój szczyt osiągnąá w koĔcu lat 90.
Ze szczególną siáą uwidoczniá siĊ on w przedsiĊbiorstwach rolnych (przede wszystkim w restrukturyzowanych koáchozach i sowchozach). W latach 1990-1998 wartoĞü globalnej produkcji rolniczej w cenach staáych spadáa w caáym rolnictwie (przyjmując uzyskaną w 1990 r. za 100%) do poziomu 56%, w tym w przedsiĊbiorstwach rolnych do 35% (wykres 1.2). Z danych tych wyraĨnie widaü, Īe jeszcze bardziej gwaátownemu zaáamaniu produkcji rolniczej ogóáem przeciwdziaáaá rozwój produkcji, w mających juĪ ugruntowaną pozycjĊ i przed 1990 r. gospodarstwach przydomowych ludnoĞci i w nowo powstającym
sekto-rze gospodarstw farmerskich. Udziaá psekto-rzedsiĊbiorstw rolnych w krajowej pro-dukcji rolnej po 1990 r. do 2000 r. miaá ciągáą tendencjĊ spadkową i zmniejszyá siĊ z 73,7% do 43,4 %, natomiast gospodarstw ludnoĞci i farmerskich tendencjĊ wzrostową, odpowiednio z 26,3 % do 53,6 % i prawie z 0 do 3,0 % [8].
Wykres 1.2 Dynamika globalnej produkcji rolniczej w latach 1990-2007 (1990=100)
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [86, 13, 31].
Zaáamanie produkcji rolnej byáo zdecydowanie gáĊbsze w produkcji zwie-rzĊcej niĪ w roĞlinnej (wykres 3). W porównaniu do 1990 r. produkcja roĞlinna w 1998 r. obniĪyáa siĊ o ponad 1/3, natomiast zwierzĊca o ponad 1/2. Tak duĪe obniĪenie byáo przede wszystkim efektem gwaátownego obniĪenia zarówno pro-dukcji zwierzĊcej (o ponad 2/3), jak i w roĞlinnej (prawie o 2/3) w przedsiĊbior-stwach rolnych. Tak duĪy spadek produkcji zwierzĊcej w caáym rolnictwie byá efektem gáĊbokiego spadku tej produkcji w przedsiĊbiorstwach, ale takĪe tego, Īe nowo powstające gospodarstwa farmerskie ograniczaáy siĊ zasadniczo do rozwoju produkcji roĞlinnej. Wzrost produkcji zwierzĊcej w tym okresie, i to niewielki, byá widoczny tylko w gospodarstwach przydomowych ludnoĞci.
Wzrost produkcji rolnej po 1998 r. byá zasadniczo efektem tylko dyna-micznego wzrostu produkcji roĞlinnej. Temu wzrostowi nie towarzyszy wzrost produkcji zwierzĊcej. Od 1997 r. produkcja zwierzĊca, przy niewielkich waha-niach rocznych, utrzymuje siĊ w przedsiĊbiorstwach na poziomie o 2/3 niĪszym niĪ 1990 r., a w caáym rolnictwie na poziomie o poáowĊ niĪszym niĪ w 1990 r.
Wykres 1.3 Dynamika globalnej produkcji roĞlinnej i zwierzĊcej w caáym rol-nictwie i przedsiĊbiorstwach rolnych w latach 1990-2007 (1990=100)
0
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [16].
GáĊbiĊ kryzysu w produkcji rolnej w latach 90. moĪna takĪe zobrazowaü danymi dotyczącymi skali spadku zbiorów podstawowych dla rolnictwa rosyj-skiego roĞlin uprawnych oraz pogáowia podstawowych gatunków zwierząt go-spodarskich i produkcji zwierzĊcej.
Tabela 1.8 Zbiory roĞlin uprawnych, pogáowie zwierząt gospodarskich i produkcja
zwie-rzĊca w latach 1991-2007
Wyszczególnienie 1991 1995 2000 2005 2006 2007 Zbiory zbóĪ 89,1 63,4 65,5 78,2 78,6 81,8 Pogáowie drobiu 652,0 423,0 339,0 352,0 367,0 382,0 MiĊso* 9,4 5,8 4,4 4,9 5,2 5,6 Mleko 51,9 39,2 32,3 31,2 31,4 32,2 Jaja 46,9 33,8 34,1 36,9 37,9 37,8 Uwaga: zbiory roĞlin i produkcja zwierzĊca w mln ton; pogáowie w mln sztuk; jaja mld sztuk;
*miĊso w wadze poubojowej
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [30, 31, 33].
Z danych zamieszczonych w tabeli 8 widaü, Īe zaáamania nie byáo tylko w produkcji ziemniaków, których podstawowym producentem (okoáo 95%) byáy i są gospodarstwa przydomowe ludnoĞci. W gospodarstwach tych produkcja re-alizowana jest na wáasne potrzeby z koniecznoĞci (brak moĪliwoĞci zakupu i nadmiar rąk do pracy) i nie rządzą tu reguáy rynku (przede wszystkim nie są liczone koszty pracy).
Natomiast w pozostaáych produktach i pogáowiu zwierząt gospodarskich jeszcze w 2000 r. nie udaáo siĊ osiągnąü poziomu z 1990 r. MoĪna dodaü, Īe w produkcji podstawowych produktów roĞlinnych juĪ pod koniec lat 90. widocz-ne byáy oznaki wychodzenia z sytuacji kryzysowej, do której w znacznym stop-niu przyczyniá siĊ wzrost tej produkcji w gospodarstwach farmerskich. Nato-miast w pogáowiu zwierząt i w produkcji zwierzĊcej nie widaü Īadnego postĊpu.
Pozytywne tendencje w rozwoju rolnictwa Rosji, które uwidoczniáy siĊ po 1998 r. okazaáy siĊ sáabe i zaczĊáy wygasaü juĪ po kilku latach. JeĞli w latach 1999-2001 Ğrednioroczne tempo wzrostu produkcji rolnej w caáym rolnictwie wynosiáo 6,4%, w tym w przedsiĊbiorstwach rolnych 7,7%, to juĪ w latach 2002-2003 tempo to spadáo odpowiednio do 1,4% i minus 1,8%. Zahamowane zostaáo takĪe tempo wzrostu produkcji w gospodarstwach ludnoĞci (2001 r. 3%
i 2002 r. 0,1%). ZaczĊáa zmniejszaü siĊ wysoka dotychczas dynamika wzrostu produkcji rolnej w gospodarstwach farmerskich [31].
Zasygnalizowane zjawiska byáy przede wszystkim efektem wyraĨnego spadku rentownoĞci produkcji rolnej, zarówno zwierzĊcej, jak i roĞlinnej (wy-kres 1.4). NajniĪszy poziom rentownoĞci produkcji roĞlinnej odnotowany zostaá w 2002 r., a produkcji zwierzĊcej w 2003 r. NaleĪy jednak zauwaĪyü, Īe jeĞli produkcja roĞlinna, Ğrednio biorąc, byáa opáacalna w caáym okresie 2000-2006, chociaĪ opáacalnoĞü ta ulegaáa znacznym wahaniom, to produkcja zwierzĊca ja-ko caáoĞü staáa opáacalna dopiero od 2005 r. Utrzymuje siĊ w dalszym ciągu nie-opáacalnoĞü produkcji miĊsa woáowego.
Tak niska rentownoĞü produkcji rolnej miaáa szczególnie dotkliwy wpáyw na sytuacjĊ przedsiĊbiorstw rolnych, a w szczególnoĞci byáych koáchozów i sowchozów, które szczególnie silnie dotkniĊte zostaáy róĪnego rodzaju kosz-tami, w tym takĪe finansowymi, okresu przebudowy ustroju rolnego i nie mogáy z wielu przyczyn elastycznie dostosowywaü siĊ do uwarunkowaĔ rynku rolnego.
W rezultacie coraz wiĊcej przedsiĊbiorstw rolnych traciáo moĪliwoĞci dalszego rozwoju w związku z ciągáym ponoszeniem strat na dziaáalnoĞci gospodarczej.
W 2002 r. przedsiĊbiorstwa ze stratami stanowiáy 55,6%, a w 2003 r. 50,2%
ogóáu przedsiĊbiorstw skáadających sprawozdania finansowe. Podobna, a nawet jeszcze trudniejsza sytuacja byáa w przedsiĊbiorstwach przetwórstwa produktów rolnych [18, 30, 31].
Wykres 1.4 RentownoĞü produkcji rolnej w latach 2000-2006
-40 -30 -20 -10 0 10 20 30 40 50
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
%
Produkcji roĞlinnej Produkcji zwierzĊcej Mleka Woáowiny Wieprzowiny Baraniny
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [14].
W rezultacie caáej gamy wyĪej przedstawionych uwarunkowaĔ, nastąpiáy znaczące przemiany w strukturze produkcji rolnej wedáug form gospodarowa-nia. Podstawową tendencją w tym zakresie byá szybki spadek udziaáu przedsiĊ-biorstw rolnych i równoczesny szybki wzrost udziaáu gospodarstw przydomo-wych. W latach 1990-2000 udziaá przedsiĊbiorstw w produkcji rolnictwa rosyj-skiego spadá z 73,7 do 43,4%, a gospodarstw przydomowych wzrósá z 26,3 do 53,6%. Tendencja ta zaczĊáa wygasaü po zarysowaniu siĊ od 1999 r. procesu wychodzenia rolnictwa z gáĊbokiego kryzysu. Natomiast przez caáy okres wi-doczny jest doĞü dynamiczny wzrost udziaáu w produkcji rolnej tworzącego siĊ sektora gospodarstw farmerskich (od zera w 1990 r. do 7% w 2007 r.).
Tabela 1.9 Struktura produkcji rolnej wedáug form gospodarowania, w %
Formy gospodarowania 1990 1995 2000 2004 2005 2006 2007 PrzedsiĊbiorstwa rolne 73,7 50,2 43,4 42,6 41,2 41,2 43,4 Gospodarstwa farmerskie . 1,9 3,0 5,9 5,6 6,5 7,0 Gospodarstwa przyzagrodowe 26,3 47,9 53,6 51,5 53,2 52,3 49,6 ħródáo: [8, 33].
DuĪy spadek produkcji rolnej prowadziá takĪe do spadku produkcji w przemyĞle rolno-spoĪywczym. W latach 1990-2000 byá on nawet nieco wyĪ-szy niĪ w rolnictwie (przyjmując poziom 1990 r. za 100, w 2000 r.: rolnictwo – okoáo 63%, a przemysá rolno-spoĪywczy 50%). Decydujące znaczenie miaá tu bowiem bardzo wysoki spadek produkcji w przedsiĊbiorstwach rolnych. Wzrost produkcji w gospodarstwach ludnoĞci nie miaá wiĊkszego wpáywu na sytuacjĊ w przedsiĊbiorstwach przetwórczych, poniewaĪ gospodarstwa te produkują przede wszystkim na samozaopatrzenie. Jednak od 2000 r. dynamika produkcji w przemyĞle rolno-spoĪywczym jest wyĪsza niĪ w rolnictwie. Jest to w znacznym
stopniu efekt wzrostu produkcji w przedsiĊbiorstwach i importu surowców rol-nych.
1.5. Problemy samowystarczalnoĞci i bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego Rosji