Pracę zrealizowano w ramach tematu Polskie gospodarstwa rolnicze w pierwszych latach członkostwa w zadaniu Sytuacja ekonomiczna i aktywność gospodarcza różnych grup pol- skich gospodarstw rolniczych.
Celem pracy było przedstawienie możliwości rozwojowych rolnictwa Rosji, Ukrainy i Białorusi, krajach które mają potencjalnie duże możliwości wzrostu produkcji rolnej, i które w niedalekiej przyszłości mogą stać się dużymi eksporterami produktów rolno-spożywczych.
Opracowanie komputerowe mgr Zofia Mirkowska Korekta
Joanna Gozdera Redakcja techniczna Leszek Ślipski Projekt okładki
AKME Projekty Sp. z o.o.
ISBN 978-83-7658-014-2
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy
00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444
faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl
SPIS TREĝCI
WSTĉP ... 7
(W. Dzun) I. ROLNICTWO ROSJI ... 10
(W. Dzun) 1.1. Uwarunkowania i problemy dotychczasowego rozwoju rolnictwa w Rosji 10 1.2. Ksztaátowanie siĊ nowej struktury prawno-organizacyjnej producentów rolnych... 14
1.2.1. PrzedsiĊbiorstwa rolne ... 16
1.2.2. Gospodarstwa cháopskie (farmerskie) i przedsiĊbiorców indywidualnych ... 20
1.2.3. Gospodarstwa przydomowe ludnoĞci... 24
1.3. Zmiany w strukturze uĪytkowania ziemi rolnej wedáug form prawno- wáasnoĞciowych producentów rolnych ... 26
1.4. Zmiany w poziomie i strukturze produkcji rolnej w latach 1990-2007... 27
1.5. Problemy samowystarczalnoĞci i bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego Rosji .. 32
Literatura ... 40
II. ROLNICTWO UKRAINY... 43
(M. Tereszczuk) 2.1. Uwarunkowania rozwoju rolnictwa Ukrainy ... 43
2.2. Zmiany w poziomie i strukturze produkcji rolnej na Ukrainie... 53
2.2.1. Zmiany w poziomie i strukturze produkcji roĞlinnej ... 53
2.2.2. Zmiany w poziomie i strukturze produkcji zwierzĊcej ... 58
2.2.3. Zmiany w poziomie produkcji rolnej ogóáem... 63
2.3. Problemy wyĪywienia ludnoĞci i bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego kraju... 63
Literatura ... 66
III. ROLNICTWO BIAàORUSI ... 68
(W. Dzun) 3.1. Uwarunkowania rozwoju rolnictwa Biaáorusi ... 68
3.2. Produkcja rolna na Biaáorusi w latach 1990-2003 ... 74
3.2.1. Dynamika produkcji zwierzĊcej... 74
3.2.2. Dynamika produkcji roĞlinnej... 76
3.2.3. Dynamika produkcji rolnej ogóáem... 77
3.3. ZaáoĪenia i realizacja PaĔstwowego Programu Odrodzenia i Rozwoju Wsi na lata 2005-2010 ... 80
3.3.1. ZaáoĪenia i zadania Programu ... 80
3.3.2. Realizacja zaáoĪeĔ przyjĊtych w Programie ... 83
3.4. Poziom produkcji rolnej a bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe Biaáorusi ... 87
3.5. Problemy dalszego rozwoju rolnictwa na Biaáorusi ... 90
Literatura ... 91
IV. HANDEL ZAGRANICZNY PRODUKTAMI ROLNO- -SPOĩYWCZYMI POLSKI Z ROSJĄ, UKRAINĄ I BIAàORUSIĄ W LATACH 2000-2008 .... 93 (M. Tereszczuk)
4.1. Wyniki handlu zagranicznego produktami rolno spoĪywczymi... 93 4.1.1. Handel zagraniczny produktami rolno-spoĪywczymi z Rosją... 96 4.1.2. Handel zagraniczny produktami rolno-spoĪywczymi z Ukrainą... 99 4.1.3. Handel zagraniczny produktami rolno-spoĪywczymi z Biaáorusią . 102 4.2. Podsumowanie... 105 Literatura ... 105 V. PODSUMOWANIE ... 107 (W. Dzun)
WSTĉP
W ostatnich latach wyraĨnie roĞnie zainteresowanie rozwojem produkcji rolniczej w skali Ğwiatowej. Jest to efekt zwiĊkszającego siĊ zapotrzebowania na produkty rolne wynikającego z:
x szybkiego wzrostu liczby ludnoĞci na Ğwiecie. W latach 1980-2007 liczba ludnoĞci wzrosáa z 4,45 do 6,67 mld, a wiĊc o 50% i przewiduje siĊ, Īe w 2015 r. osiągnie 7,1 mld osób, co oznacza wzrost o dalsze 6%. Przy tym podstawowy wzrost ludnoĞci nastąpi w szybko rozwijających siĊ kra- jach azjatyckich;
x znacznego wzrostu spoĪycia ĪywnoĞci w przeliczeniu na 1 mieszkaĔca, szczególnie w krajach szybko rozwijających siĊ, a wiĊc przede wszystkim w Chinach i Indiach, których ludnoĞü juĪ aktualnie stanowi 37% ludnoĞci Ğwiata;
x znacznego wzrostu w strukturze spoĪywanej ĪywnoĞci produktów pocho- dzenia zwierzĊcego, co powoduje koniecznoĞü przyspieszonego wzrostu produkcji roĞlinnej;
x znaczącego wzrostu zuĪycia niektórych produktów rolnych na cele nie- ĪywnoĞciowe, a przede wszystkim na biopaliwa.
Ponadto wzrostowi zapotrzebowania na produkty rolne towarzyszą zjawi- ska zmniejszające moĪliwoĞci przyspieszenia wzrostu produkcji rolnej, takie jak:
x zmniejszenie powierzchni uĪytków rolnych, w tym w szczególnoĞci grun- tów ornych na 1 mieszkaĔca (w latach 1980-2005 odpowiednio z 1,1 do 0,76 ha i z 0,32 do 0,22 ha), co mimo znacznego wzrostu plonów daje zmniejszenie zbiorów na 1 mieszkaĔca;
x zmniejszenie powierzchni zasiewów, w tym w takĪe zbóĪ (w latach 1981- -2006 zasiewy zbóĪ zmniejszyáy siĊ z 740,1 do 673,9 mln ha, a wiĊc o 9%. W rezultacie, mimo wzrostu plonów, zbiory zbóĪ na 1 mieszkaĔca wynoszące 369 kg w latach 1981-1985, w rezultacie wskazanego wcze- Ğniej wzrostu liczby ludnoĞci znacznie siĊ zmniejszyáy i w ostatnich la- tach oscylują w granicach 340-350 kg (w odznaczającym siĊ dobrymi zbiorami 2007 r. wyniosáy 351 kg);
x zmian klimatycznych, które powodują nasilenie negatywnych zjawisk, szczególnie w strefach „ciepáych” charakteryzujących siĊ aktualnie inten- sywnym rolnictwem, takich jak: zwiĊkszenie areaáu uĪytków rolnych nĊ- kanych suszą, zwiĊkszenie erozji wietrznej, problemy z nawadnianiem w związku z pogáĊbiającym siĊ niedoborem wody, narastanie problemu
zasolenia gleb. Wszystko to powoduje wzrost kosztów produkcji rolnej w tych strefach.
Przyrost roczny produkcji rolnej na Ğwiecie wystarcza na pokrycie potrzeb ĪywnoĞciowych okoáo 42 mln osób, podczas gdy przyrost roczny ludnoĞci na Ğwiecie wynosi okoáo 85 mln osób. W rezultacie zapasy ĪywnoĞci na Ğwiecie juĪ od kilkunastu lat maleją. JeĞli utrzyma siĊ dotychczasowy duĪy wzrost popytu na ĪywnoĞü, związany ze wzrostem dochodów ludnoĞci szczególnie w krajach azjatyckich, ale takĪe pojawi siĊ wzrost popytu w krajach afrykaĔskich, to za 15-20 lat moĪe pojawiü siĊ duĪy deficyt ĪywnoĞci na Ğwiecie. Jest to tym bar- dziej prawdopodobne, poniewaĪ są juĪ na wyczerpaniu moĪliwoĞci pozyskania ĪywnoĞci z mórz i oceanów. Aktualnie na Ğwiecie áowi siĊ okoáo 94 mln ton ryb.
Wedáug ekologów nawet niewielkie przekroczenie tego poziomu bĊdzie prowa- dziáo do kurczenia siĊ zasobów ryb i doprowadzi do katastrofy ekologicznej.
WyĪej przedstawiona sytuacja powoduje, Īe w krajach, które przewidują moĪliwoĞci powstania zagroĪeĔ w zaspokojeniu potrzeb ĪywnoĞciowych na Ğwiecie, a nie posiadają wiĊkszych moĪliwoĞci rozwoju produkcji rolnej u siebie (Arabia Saudyjska, Kuwejt, Katar i inne kraje tego regionu, a takĪe Chiny, In- die) tworzone są duĪe fundusze inwestycyjne ukierunkowane na przeciwdziaáa- nie tym zagroĪeniom, przede wszystkim poprzez inwestowanie w rozwój pro- dukcji rolnej w krajach trzecich, z zagwarantowaniem prawa dysponowania wy- tworzoną produkcją.
W rezultacie roĞnie zainteresowanie problemami rozwoju rolnictwa w krajach, które mają potencjalnie duĪe moĪliwoĞci wzrostu produkcji rolnej, a do takich krajów bezsprzecznie naleĪą Rosja i Ukraina. Udziaá Rosji i Ukrainy w Ğwiatowych zasobach uĪytków rolnych wynosi odpowiednio 4,4 i 0,8%, pod- czas gdy w produkcji zbóĪ 3,4 i 1,2%, w produkcji miĊsa 2,1% i 0,7%, a mleka 5,6 i 2,1%. O skali potencjalnych rezerw wzrostu produkcji rolnej w Rosji, a w szczególnoĞci na Ukrainie, która dysponuje bardzo urodzajnymi glebami i w sumie korzystnymi warunkami klimatycznymi, moĪe Ğwiadczyü poziom powyĪszych wskaĨników dla Polski, której rolnictwo takĪe nie naleĪy do przo- dujących w Europie. Polska dysponując dwukrotnie niĪszymi zasobami ziemi rolnej niĪ Ukraina (0,4% zasobów Ğwiatowych) legitymuje siĊ nawet nieco wyĪ- szym udziaáem w Ğwiatowej produkcji podstawowych produktów rolnych w po- równaniu do Ukrainy (udziaá w produkcji zbóĪ wynosi 1,2%, produkcji miĊsa 1,4% i mleka 2,1%). Niski poziom produkcji rolnej w Rosji i na Ukrainie powo- duje, Īe kraje te nie tylko nie są duĪymi eksporterami produkcji rolnej, ale są, a w szczególnoĞci Rosja, duĪymi jej importerami miĊdzy innymi takĪe z Polski.
W tej sytuacji kraje te podejmują znaczne wysiáki na rzecz wzrostu produkcji rolnej, szczególnie zwierzĊcej. Dodatkowo przyspieszenie wzrostu produkcji
rolnej w tych krajach moĪe byü rezultatem napáywu kapitaáu zagranicznego i prawdopodobnie korzystnych zmian klimatycznych, szczególnie dla Rosji.
Jednak w Polsce, poczynając od początku lat 90., szczególnie w okresie przed- i poakcesyjnym do Unii Europejskiej, zainteresowanie rolnictwem na- szych wschodnich sąsiadów byáo i jest niewielkie. Dzieje siĊ tak, mimo Īe Pol- ska na rynki tych krajów eksportuje znaczną czĊĞü swojej produkcji rolno- spoĪywczej, szczególnie pochodzenia zwierzĊcego, i chciaáaby ten eksport nie tylko utrzymaü, ale nawet powiĊkszyü. W latach 2000-2008 wartoĞü eksportu produktów rolno-spoĪywczych z Polski do krajów obszaru Wspólnoty Niepod- legáych PaĔstw (WNP)1 wzrosáa dwukrotnie (z 496 do 1 100 mln euro). SpoĞród krajów WNP najwiĊkszy wzrost, ponad trzykrotny (z 132 do 422 mln euro), od- notowano w przypadku eksportu na UkrainĊ, natomiast eksport ĪywnoĞci do Rosji wzrósá prawie dwukrotnie (z 246 do 486 mln euro).
W przedstawianej pracy podjĊto takĪe próbĊ analizy stanu i perspektyw rozwoju gospodarki ĪywnoĞciowej na Biaáorusi. OczywiĞcie wielkoĞü produkcji rolno-spoĪywczej na Biaáorusi i moĪliwoĞci jej wzrostu, oraz obroty Polski z Biaáorusią towarami rolno-spoĪywczymi są wielokrotnie niĪsze niĪ w wypad- ku Rosji i Ukrainy. Jednak analiza stanu i perspektyw rozwoju rolnictwa biaáo- ruskiego moĪe byü interesująca, nie tylko ze wzglĊdu na to, Īe jest to nasz sąsiad i partner handlowy, ale takĪe ze wzglĊdu na porównanie spoáeczno- -ekonomicznej efektywnoĞci przyjĊtych dróg dochodzenia do gospodarki ryn- kowej w sektorze gospodarki ĪywnoĞciowej, a w szczególnoĞci w rolnictwie. Na Biaáorusi odrzucono koncepcjĊ radykalnych reform, a przyjĊto koncepcjĊ stop- niowej transformacji systemowej. W rezultacie zasadniczo do dnia dzisiejszego nie stworzono mechanizmów rynkowych w rolnictwie, a w zarządzaniu przed- siĊbiorstwami rolnymi w dalszym ciągu znaczącą rolĊ odgrywają metody dyrek- tywne.
Biorąc pod uwagĊ wyĪej przedstawione rozwaĪania, rodzi siĊ wiele pytaĔ:
czy kraje te, a w szczególnoĞci Ukraina, mogą juĪ w niedalekiej przyszáoĞci staü siĊ duĪymi eksporterami produktów rolno-spoĪywczych? Czy juĪ w niedalekiej przyszáoĞci polskie produkty rolno-spoĪywcze mogą mieü duĪe trudnoĞci w konkurowaniu z produktami rolno-spoĪywczymi z Ukrainy i Rosji, a nawet Bia- áorusi? Aby odpowiedzieü na te pytania, naleĪy systematycznie analizowaü ak- tualną sytuacjĊ i moĪliwoĞci rozwojowe rolnictwa i caáej gospodarki Īywno- Ğciowej tych krajów. Przedstawiana publikacja moĪe byü traktowana jako wstĊp do systematycznych badaĔ w tym zakresie.
1 Kraje dawnego Związku Radzieckiego.
I. ROLNICTWO ROSJI
Rosja jest krajem mającym duĪe potencjalne moĪliwoĞci wzrostu produk- cji rolnej. Kraj ten posiada 7,9% gruntów ornych Ğwiata i przy tym potencjalne moĪliwoĞci zwiĊkszenia tego udziaáu. Mimo tych ogromnych moĪliwoĞci po- ziom produkcji rolnej w Rosji jest niski2. W rezultacie Rosja jest bardzo duĪym importerem produktów rolno-spoĪywczych, szczególnie pochodzenia zwierzĊ- cego, w tym takĪe z Polski. Rodzi to pytanie, czy Rosja, juĪ w bliskiej perspek- tywie, moĪe przeksztaáciü siĊ z duĪego importera w znaczącego eksportera pro- duktów rolno-spoĪywczych?
OdpowiedĨ na powyĪsze pytanie wymaga przyjrzenia siĊ dotychczaso- wemu rozwojowi rolnictwa w Rosji, jego aktualnej sytuacji i polityce paĔstwa w zakresie jego rozwoju.
1.1. Uwarunkowania i problemy dotychczasowego rozwoju rolnictwa w Rosji
W procesie demokratyczno-rynkowych przemian w Rosji wieĞ i rolnictwo znalazáy siĊ w bardzo trudnej sytuacji. Prawie caákowite wycofanie siĊ z inter- wencjonizmu paĔstwowego, w okresie Īywioáowego formowania siĊ stosunków rynkowych, dobitnie potwierdziáo sáaboĞü rolnictwa w stosunku do pozostaáych dziaáów gospodarki narodowej i wsi w stosunku do miasta. TĊ i tak trudną sytu- acjĊ rolnictwa i caáej gospodarki ĪywnoĞciowej pogáĊbiáo szerokie otwarcie ryn- ku Rosji na zagraniczne towary rolno-spoĪywcze, w tym przede wszystkim z krajów, w których rolnictwo i eksport produktów rolno-spoĪywczych są silnie subsydiowane3. Dodatkowo w warunkach negatywnego odreagowania na do- tychczasowe caákowite „upaĔstwowienie” rolnictwa oraz na peáne podporząd- kowanie centralnemu zarządzaniu produkcji rolnej, skupu i przetwórstwa pro- duktów rolnych oraz dystrybucji towarów rolno-spoĪywczych, nastąpiá prawie caákowity paraliĪ dotychczas istniejących struktur w rolnictwie i otoczeniu rol- nictwa. Przeksztaácenia strukturalne w rolnictwie i otoczeniu rolnictwa, w tym w szczególnoĞci restrukturyzacja sowchozów i koáchozów oraz przekazanie ziemi rolnej w rĊce tych, którzy na niej pracują (poprzez system udziaáów) reali-
2 Przy 2,1% udziale w liczbie ludnoĞci Ğwiata, udziaá Rosji w produkcji Ğwiatowej zbóĪ wynosi 4,3%, a w pro- dukcji miĊsa tylko 2%. W 2007 r. w przeliczeniu na 1 mieszkaĔca w Rosji wyprodukowano 565 kg zbóĪ i 39,3 kg miĊsa w wadze poubojowej, podczas gdy w USA odpowiednio 1354 kg i 136,6 kg, a w Kanadzie 1484 kg i 134,3 kg. Przeliczenia wáasne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2008, GUS, Warszawa 2008.
3ĝrednie cáa importowe w Rosji wynoszą 13% i są 1,6 razy niĪsze niĪ w Unii Europejskiej, 2,7 razy niĪsze niĪ w Brazylii i 9 razy niĪsze niĪ w Indiach, podczas gdy subsydiowanie rolnictwa w Rosji jest niskie (stosunek zagregowanego wspomagania producentów rolnych do wartoĞci produkcji rolnej czterokrotnie niĪszy niĪ Ğrednio w UE i dwukrotnie niĪszy niĪ w Polsce) [7, 13, 28].
zowane byáy bez jasnego okreĞlenia przyszáego modelu ustroju rolnego i syste- mu instytucji otoczenia rolnictwa.
W rezultacie wystąpiáo szereg zjawisk bardzo negatywnie wpáywających na rozwój rolnictwa i caáej gospodarki ĪywnoĞciowej:
x bardzo silne rozwarcie „noĪyc cen”. Dynamika cen na produkty rolne w la- tach 1990-2005 byáa ponad 4-krotnie niĪsza niĪ na produkty przemysáowe:
tylko w 1992 r. dysparytet wzrostu cen byá 2-krotny (ceny na produkty rolne wzrosáy 8,6 razy, a na produkty przemysáowe 16,2 razy);
x gwaátowne obniĪenie rentownoĞci produkcji rolnej, szczególnie zwierzĊcej;
x znaczące obniĪenie opáaty pracy w rolnictwie – w latach 1992-2005 Ğrednia páaca w rolnictwie zmniejszyáa z 66% do 43% Ğredniej páacy w caáej gospo- darce narodowej i staáa siĊ najniĪszą páacą ze wszystkich gaáĊzi gospodarki narodowej kraju;
x gwaátowne obniĪenie nakáadów inwestycyjnych w rolnictwie i na wsi.
W 2005 r., a wiĊc juĪ po podjĊciu rządowych przedsiĊwziĊü mających na ce- lu przeáamanie kryzysu w rolnictwie, nakáady inwestycyjne na rolnictwo sta- nowiáy 4% ogóáu nakáadów inwestycyjnych w gospodarce narodowej, a wiĊc 4,5-krotnie mniej niĪ w 1991 r. W rezultacie poziom zuĪycia Ğrodków trwa- áych w rolnictwie siĊga 80% [9, 13, 18, 25, 26].
Przyspieszona naciskiem administracyjnym restrukturyzacja koáchozów i sowchozów w warunkach zaáamania gospodarczego kraju oraz gwaátownego pogorszenia rentownoĞci produkcji rolnej, prowadziáa do duĪego spadku pro- dukcji rolnej, a w konsekwencji i do gwaátownej redukcji zatrudnienia [25].
OczywiĞcie restrukturyzowane przedsiĊbiorstwa pozbywaáy siĊ takĪe duĪych przerostów zatrudnienia z czasów gospodarki nakazowo-rozdzielczej. W latach 1990-2006 zatrudnienie w przedsiĊbiorstwach rolnych resortu rolnictwa spadáo z 9 531 do 2 323 tys. osób, a wiĊc o ponad 7,2 mln osób, w tym w produkcji rol- nej z 7 939 do 2 059 tys. (o prawie 5,9 mln osób) i w produkcji pozarolniczej z 1 592 do 264 tys. (o ponad 1,3 mln osób). Szczególnie duĪy spadek dotyczyá robotników zatrudnionych przy produkcji zwierzĊcej. Znaczna czĊĞü tracących zatrudnienie przeszáa do pracy w gospodarstwach przydomowych, a niewielka czĊĞü do pracy w gospodarstwach cháopskich (farmerskich). Jednak wiĊkszoĞü z tych, którzy utracili pracĊ zasiliáa szeregi bezrobotnych. W 2006 r. wskaĨnik bezrobocia na wsi siĊgaá 11%, nie licząc osób pracujących w towarowych go- spodarstwach przydomowych.
WyĪej przestawione zmiany, chociaĪ perspektywicznie generalnie sáusz- ne, w warunkach ogólnego kryzysu spoáeczno-gospodarczego powodowaáy wie- le negatywnych skutków w rozwoju obszarów wiejskich. Przede wszystkim de- kolektywizacja rolnictwa (prywatyzacja koáchozów i sowchozów poáączona
z reformą rolną) zmieniaáa radykalnie strukturĊ instytucjonalną rosyjskiej wsi [19]. Do początku przemian ustrojowych struktura ta charakteryzowaáa siĊ silną centralizacją pionową i absolutną dominacją struktury produkcyjnej (koáchozów i sowchozów), od której caákowicie byáa zaleĪna struktura lokalnych wáadz i gospodarstw domowych. Caáa ziemia rolna (w tym takĪe gospodarstw przy- domowych) naleĪaáa do koáchozów i sowchozów. Koáchoz lub sowchoz, z regu- áy jedyny pracodawca w danej miejscowoĞci, zapewniaá peáne zatrudnienie, zajmowaá siĊ planowaniem przestrzennym, budownictwem wiejskim (w tym mieszkaniowym) oraz infrastrukturą techniczną i spoáeczną. Poprzez koáchozy lub sowchozy ludnoĞü zaopatrywana byáa, z reguáy bezpáatnie, w wodĊ, energiĊ elektryczną, usáugi komunalne itp. Po przeprowadzeniu reformy rolnej oraz po- wstaniu záoĪonej struktury prawno-organizacyjnej przedsiĊbiorstw i gospo- darstw rolnych, sytuacja zmieniáa siĊ radykalnie. Wáadze lokalne zmuszone zo- staáy do przejĊcia peánej odpowiedzialnoĞci za rozwój spoáeczno-gospodarczy wsi, nie posiadając na starcie ani bazy materialnej, ani odpowiednich Ğrodków finansowych. PrzedsiĊbiorstwa rolne staáy siĊ w znacznym stopniu zaleĪne od wáadz lokalnych oraz gospodarstw domowych jako wáaĞcicieli udziaáów i do- starczycieli robocizny.
OdejĞcie od centralnego planowania i zaáamanie siĊ dotychczasowego systemu finansowania rozwoju obszarów wiejskich, dezorganizacja dotychcza- sowej struktury instytucjonalnej wsi, sáaboĞü wáadz samorządowych na obsza- rach wiejskich, wszystko to spowodowaáo zaáamanie w rozwoju infrastruktury na wsi4. Sytuacja ta w poáączeniu z duĪym spadkiem zatrudnienia i dochodów z pracy oraz wzrostem bezrobocia prowadziáa do gwaátownego pogorszenia siĊ warunkówĪycia na wsi. W rezultacie radykalnie spadá przyrost naturalny na ob- szarach wiejskich. JuĪ przed przemianami systemowymi byá on niewielki, ale dodatni (w 1980 r. 107,5 tys. i w 1990 r. 88,0 tys.). Natomiast po 1990 r. szybko siĊ zmniejszaá i w 1995 r. byá juĪ ujemny i wyniósá prawie minus 212 tys., zaĞ w 2000 r. ponad minus 274 tys. Po krótkotrwaáym zahamowaniu na początku lat 90. ubiegáego wieku staáej, wysokiej migracji ze wsi do miast5, a nawet wystą- pieniu dodatniego salda migracji miĊdzy wsią i miastem, związanego z napáy- wem osób tracących pracĊ w miastach (w 1990 r. minus 73 tys., a w 1995 r. plus 96 tys.), zarysowaá siĊ wzrost migracji do miast i powrót do ujemnego salda mi- gracji. W rezultacie w 2006 r. liczba ludnoĞci wiejskiej byáa tylko niewiele mniejsza niĪ w 1990 r., ale od 1995 r. zmniejszyáa siĊ o ponad 1,5 mln osób
4 Szczególnie duĪe zaáamanie nastąpiáo w budowie sieci dróg z nawierzchnią twardą (jeĞli w 1992 r. oddano do uĪytku 26,1 tys. km, to w 1995 r. 8,8 tys. km, a w 2000 r. tylko 5,9 tys. km), sieci wodociągów (w 1992 r. 2,9 tys. km , w 1995 r. 1,6 tys. km, a w 2000 r. 0,6 tys. km) i sieci energetycznych (1995 r. - 27,1 tys. km, 1995 r.
- 1,7 tys. km i 2000 r. - 5,7 tys. km).
5 W latach 1959-1990 liczba ludnoĞci wiejskiej zmniejszyáa siĊ o okoáo 19 mln.
i proces ten w ostatnich latach nasila siĊ (tab. 1.1). Liczba ludnoĞci wiejskiej zmniejsza siĊ w 84% regionów Rosji, a procesy depopulacji obszarów wiejskich widoczne są w 53% regionów [8, 16, 17, 19].
Tabela 1.1 Zmiany w liczbie ludnoĞci wiejskiej w Rosji w latach 1980-2006 w tys. osób
z tego:
Rok
Liczba ludnoĞci wiejskiej na koniec
roku
Zmiana w ciągu
danego roku przyrost naturalny migracja inne 1980 41 280,0 - 421,2 107,5 - 485,3 - 43,2 1990 38 868,7 - 58,0 88,0 - 72,6 - 73,4 1995 39 981,0 - 113,7 - 211,7 96,2 1,8 2000 39 231,9 - 238,7 - 274,2 - 2,6 38,1 2006 38 442,5 - 206,2 - 230,4 - 28,1 52,3 ħródáo: [25].
NastĊpuje silne zróĪnicowanie rozwoju obszarów wiejskich. Widoczne jest wyraĨnie przemieszczanie siĊ ludnoĞci wiejskiej z terenów peryferyjnych na tereny podmiejskie i z rejonów trudnego rolnictwa w rejony korzystne dla pro- dukcji rolnej. W rezultacie wzrasta zróĪnicowanie obszarów wiejskich pod wzglĊdem gĊstoĞci zaludnienia. WskaĨnik ten waha siĊ od prawie 30 osób na kilometr kwadratowy w rejonach podmiejskich do 5 osób w oddalonych rejo- nach peryferyjnych6. Obszary wiejskie poáoĪone wokóá duĪych miast i w poáu- dniowej czĊĞci kraju, szczególnie w pasie czarnoziemów, rozwijają siĊ stosun- kowo dobrze. Natomiast poáoĪone w póánocnej i Ğrodkowej czĊĞci kraju, w pasie ziem bielicowych, przy tym poáoĪone peryferyjnie w stosunku do wiĊkszych miast, stają siĊ spoáeczno-demograficzną pustynią lub póápustynią. O skali tych procesów moĪe Ğwiadczyü fakt, Īe w latach 1990-2006 na 155 tys. miejscowoĞci wiejskich przestaáo istnieü okoáo 13 tys. Nasila siĊ polaryzacja miejscowoĞci wiejskich. ZwiĊksza siĊ liczba wsi liczących do 10 osób (ich liczba w 2006 r.
doszáa do okoáo 37 tys.) i jednoczeĞnie zwiĊksza siĊ liczba duĪych wiejskich miejscowoĞci liczących ponad 3000 mieszkaĔców [17,26].
WyĪej przedstawione zmiany ekonomiczne i strukturalne w rolnictwie miaáy swój wpáyw na wykorzystanie zasobów ziemi rolnej w Rosji. JeĞli ogólny obszar uĪytków rolnych7 w latach 1990-2006 zmniejszyá siĊ nieznacznie, z 213,8 do 212,1 mln ha, a wiĊc tylko o 1,7 mln ha, to ich obszar w uĪytkowaniu producentów rolnych zmniejszyá siĊ z 213,8 do 166,0 mln ha, a wiĊc o 47,8 mln ha (o 22,3%), a areaá gruntów ornych zmniejszyá siĊ do 102 mln ha. Do tego na- leĪy dodaü, Īe 40,4 mln ha gruntów rolnych bĊdących w uĪytkowaniu producen-
6 W Rosji jest 168 miast liczących ponad 100 tys. ludnoĞci, a Ğrednia odlegáoĞü miedzy tymi miastami wynosi 323 km, przy promieniu I krĊgu oddziaáywania miasta (tereny podmiejskie) wynoszącym 35 km.
7 W tekĞcie uĪywa siĊ takĪe zamiennie terminu „grunty rolne” lub skrótu UR.
tów rolnych nie byáa wykorzystywana do produkcji rolnej (odáogi i ugory).
W rezultacie powierzchnia zasiewów zmniejszyáa siĊ z 117,7 mln ha w 1990 r.
do 74,8 mln ha w 2006 r. [15, 22, 32, 24].
Zmniejszenie gruntów ornych i zasiewów w warunkach przejĞcia z go- spodarki nakazowo-rozdzielczej do rynkowej jest w jakimĞ stopniu racjonalne.
W gospodarce rynkowej producenci rolni zaprzestają produkcji na gruntach, na których na przykáad ze wzglĊdu na jakoĞü gleb, warunki klimatyczne lub niedo- statki infrastrukturalne produkcja jest nierentowna. Jednak tak duĪe ogranicze- nie powierzchni zasiewów w latach 1990-2006 z ponad prawie 118 do niecaáych 75 mln ha, a wiĊc aĪ o ponad 36%, trudno objaĞniü tylko powyĪszymi czynni- kami. Przy tym uĪytkowanie gruntów rolnych prowadzone jest w sposób rabun- kowy. W związku z radykalnym obniĪeniem poziomu nawoĪenia mineralnego8 i organicznego, wyraĨnie maleje zasobnoĞü gleb. Rosja, bĊdąc jednym z naj- wiĊkszych producentów nawozów mineralnych na Ğwiecie9, zuĪywaáa w ostat- nich latach okoáo 1,3-1,6 mln ton NPK (okoáo 10% produkcji), co daje okoáo 8-9 kg NPK na 1 ha gruntów rolnych faktycznie uĪytkowanych10. W związku z bra- kiem konserwacji i modernizacji szybko zwiĊksza siĊ powierzchnia uĪytków rolnych wymagających melioracji11. RoĞnie szybko powierzchnia uĪytków rol- nych naraĪonych na erozjĊ wietrzną i wodną (ocenia siĊ, Īe siĊga juĪ okoáo 130 mln ha) oraz zasolonych (okoáo 40 mln ha) itd. [18, 24]. Byá to takĪe i jest nadal w znacznym stopniu efekt dezorganizacji strukturalnej rolnictwa i bardzo ni- skiego poziomu wspomagania paĔstwowego w rolnictwie.
1.2. Ksztaátowanie siĊ nowej struktury prawno-organizacyjnej producentów rolnych
W analizowanym okresie w rolnictwie Rosji nastąpiáy takĪe zasadnicze zmiany w strukturze producentów rolnych (gospodarstw rolnych) i ich udziale w zasobach ziemi i pracy. U podstaw tych zmian legáy nastĊpujące akty prawne:
ustawa o reformie rolnej zakáadająca przekazanie ziemi tym, którzy na niej pra- cują (wáącznie z pracownikami sfery socjalnej), rozporządzenie rządu w sprawie reorganizacji koáchozów i sowchozów oraz ustawa o obrocie ziemią rolną. Za-
8 Wedáug róĪnych szacunków poziom nawoĪenia mineralnego i organicznego w porównaniu z latami 80. ubie- gáego wieku obniĪyá siĊ 5-8 krotnie.
9 NajwiĊksi producenci NPK w 2006 r.: Chiny - 32 mln ton, USA - 18,1 mln ton i Rosja -16,6 mln ton.
10 W Rosji stosuje siĊ nawoĪenie mineralne tylko pod niektóre zasiewy. Wedáug spisu rolnego z 2006 r., nawo- Īeniem mineralnym w przedsiĊbiorstwach rolnych objĊto tylko 18,3 mln ha (22,3% gruntów ornych), a nawoĪe- niem organicznym 2,8 mln ha (2,9% gruntów ornych), a w gospodarstwach farmerskich odpowiednio 89 tys. ha (16,6%) i 5,6 tys. ha (2,3%). Wapnowaniem gleb w przedsiĊbiorstwach objĊto tylko niecaáe 278 tys. ha (0,3%
gruntów ornych) [32].
11 W latach 1991-2006 powierzchnia gruntów zmeliorowanych zmniejszyáa siĊ z 11,3 do 9,4 mln ha ( w tym 6,2 mln ha nawadnianych) [28].
káadano w nich „nadzielenie” ziemią rolną pracowników poprzez tzw. udziaáy.
Udziaáy te, w terminie póĨniejszym, miaáy byü wydzielone w formie konkret- nych dziaáek rolnych. WáaĞciciele tych udziaáów mogli je wykorzystywaü do organizacji prywatnych, w tym przydomowych i fermerskich gospodarstw, wno- siü je jako udziaáy do spóádzielni rolnych, spóáek prawa handlowego i innych form prawno-organizacyjnych produkcji rolnej lub sprzedaĪ, dzierĪawĊ i inne rodzaje transakcji handlowych. „Nadziaáy” otrzymaáo okoáo 12 mln osób. Jed- nak rezultaty realizacji zaáoĪeĔ reformy rolnej trudno uznaü za pozytywne.
Przede wszystkim powstaáy bardzo duĪe trudnoĞci z faktycznym wydzielaniem dziaáek rolnych, co miaáo byü podstawą tworzenia przez osoby nadzielone go- spodarstw rolnych. Sytuacja ta w warunkach bardzo duĪych trudnoĞci material- nych spowodowaáa, Īe:
x znaczna czĊĞü wáaĞcicieli udziaáów (szacuje siĊ, Īe okoáo 1/3) zmuszona byáa udziaáy sprzedaü najczĊĞciej kadrze kierowniczej restrukturyzowanych koá- chozów i sowchozów lub inwestorom zewnĊtrznym;
x znaczna czĊĞü wáaĞcicieli udziaáów, aby nie straciü miejsc pracy, wniosáa je, na podstawie róĪnego rodzaju umów, do zrestrukturyzowanych koáchozów i sowchozów;
x tyko niewielka czĊĞü udziaáów zostaáa wykorzystana na tworzenie gospo- darstw farmerskich oraz na tworzenie i powiĊkszanie gospodarstw przydo- mowych.
Proces ksztaátowania siĊ nowej struktury organizacyjno-prawnej produ- centów rolnych byá wiĊc i jest do tej pory w znacznym stopniu procesem Īywio- áowym. Podstawowe tendencje w tym procesie to:
x formowanie siĊ, przede wszystkim na bazie byáych koáchozów i sowchozów, nowej struktury organizacyjno-prawnej przedsiĊbiorstw rolnych opartej na wáasnoĞci prywatnej;
x powstanie i rozwój nowej grupy producentów rolnych, jakimi są gospodar- stwa cháopskie (farmerskie);
x umocnienie siĊ, mającej dáugą tradycjĊ w rolnictwie rosyjskim, ogromnej grupy gospodarstw przydomowych12.
Obecnie w Rosji, biorąc pod uwagĊ formĊ prawno-organizacyjną, wydziela siĊ nastĊpujące grupy producentów rolnych:
1. PrzedsiĊbiorstwa rolne (w dosáownym táumaczeniu „organizacje rolnicze”), do których zalicza siĊ spóádzielnie produkcyjne, spóáki akcyjne i z ograni-
12 Przy omawianiu tych zmian dane, jeĞli nie podano innego Ĩródáa, pochodzą ze Spisu Rolnego przeprowadzo- nego w Rosji w 2006 r. [32].
czoną odpowiedzialnoĞcią, przedsiĊbiorstwa paĔstwowe, gospodarstwa pomocnicze (zakáady rolne) przedsiĊbiorstw i instytucji nierolniczych;
2. Gospodarstwa cháopskie (farmerskie);
3. Gospodarstwa indywidualnych przedsiĊbiorców rolnych (bez osobowoĞci prawnej) prowadzących dziaáalnoĞü na podstawie zarejestrowania siĊ w re- jestrze przedsiĊbiorców w dziale „Rolnictwo” (moĪliwoĞü taka istnieje od 1.01.1995 r.);
4. Gospodarstwa przydomowe13 ludnoĞci (w dosáownym táumaczeniu „osobi- ste pomocnicze gospodarstwa ludnoĞci”);
5. Dziaáki rolne (sadownicze, ogrodnicze i rekreacyjne), na których prowadzi siĊ produkcjĊ rolną indywidualnie lub w ramach zrzeszeĔ.
1.2.1. PrzedsiĊbiorstwa rolne
RozpoczĊta w koĔcu 1991 r. restrukturyzacja koáchozów i sowchozów zapoczątkowaáa proces formowania siĊ nowej struktury wáasnoĞciowej i praw- no-organizacyjnej przedsiĊbiorstw rolnych w Rosji. Wedáug danych statystycz- nych, proces restrukturyzacji koáchozów i sowchozów prowadziá początkowo do wzrostu liczby przedsiĊbiorstw (1990 r. - 25,8 tys.; 1995 r. - 26,9 tys. i 2000 r.
- 27,6 tys.), co w związku ze znacznym obniĪeniem udziaáu przedsiĊbiorstw w uĪytkowaniu ogóáu ziemi rolniczej (z 98,1% w 1990 r. do 80,0% w 2000 r.), prowadziáo do zmniejszania siĊ ich Ğredniej wielkoĞci wedáug obszaru uĪytków rolnych. Po 2000 r. uwidoczniáa siĊ tendencja do zmniejszania siĊ liczby przed- siĊbiorstw rolnych (2004 r. 20,6 tys.; 2005 r. 19 tys.) przy jednoczesnym, cho- ciaĪ mniej dynamicznym, zmniejszaniu siĊ powierzchni uĪytkowanych gruntów rolnych. Jednak dane te nie są peáne, nie obejmują bowiem wszystkich przedsiĊ- biorstw rolnych. Potwierdzają to dane powszechnego spisu rolnego (PSR) w Rosji z 2006 r.
Wedáug danych PSR w 2006 r. [32], w Rosji funkcjonowaáo 48,2 tys.
przedsiĊbiorstw rolnych podlegáych resortowi rolnictwa. Dysponowaáy one 130,3 mln ha UR, a Ğrednio na 1 przedsiĊbiorstwo przypadaáo 2,7 tys. ha UR.
DziaáalnoĞü rolniczą prowadziáo jednak tylko 32,4 tys. przedsiĊbiorstw (67,2%
ogóáu). Faktycznie wykorzystywane do dziaáalnoĞci rolniczej byáo wiĊc 96,6 mln ha UR. PrzedsiĊbiorstwa prowadzące dziaáalnoĞü rolniczą zatrudniaáy ogó- áem nieco ponad 2,6 mln osób, a w przeliczeniu na 1 przedsiĊbiorstwo nieco po- nad 80 osób.
13 W publikacjach polskich moĪna byáo spotkaü takĪe nazwĊ „gospodarstwa przyzagrodowe”. Nazwa ta poprzez pojĊcie „zagroda” sugerowaáaby, Īe są to gospodarstwa wiejskie. NaleĪy jednak mieü na uwadze, Īe znaczna czĊĞü tego typu gospodarstw to gospodarstwa ludnoĞci miejskiej.
Tabela 1.2 PrzedsiĊbiorstwa rolne w Rosji wedáug danych PSR 2006
W tym Wyszczególnienie PrzedsiĊbiorstwa
dziaáu rolnictwo duĪe i Ğrednie maáe**
Pozostaáe przedsiĊbiorstwa*
Liczba w tys. 48,2 27,8 20,4 11,0 - w tym prowadzące dziaáal-
noĞü rolniczą 32,5 19,6 12,9 8,2 Obszar gruntów ogóáem mln ha 406,0 329,7 76,3 4,3 UĪytki rolne mln ha 130,3 106,5 23,7 2,0 - w tym faktycznie wykorzy-
stywane 96,6 83,4 13,2 1,3
ĝredni obszar przedsiĊbiorstwa
ha UR 2703,0 3832,0 1164,0 183,0
Liczba pracujących w tys. 2613,9 2381,5 232,4 . Liczba pracujących na
100 ha UR 2,0 2,2 0,9 .
* Gospodarstwa pomocnicze przedsiĊbiorstw i instytucji pozarolniczych, **przedsiĊbiorstwa zatrud- niające do 60 pracowników
ħródáo: zestawienie wáasne na podstawie [31, 32].
Do przedsiĊbiorstw rolnych naleĪy takĪe zaliczyü 11,0 tys. pomocniczych gospodarstw rolnych przedsiĊbiorstw i instytucji nierolniczych, z których dzia- áalnoĞü rolniczą prowadziáo 8,2 tys. (74%). ĝrednie takie przedsiĊbiorstwo dys- ponuje okoáo 183 ha UR. Są wiĊc one znacznie mniejsze niĪ przedsiĊbiorstwa resortu rolnictwa. Nastawione są one nie na produkcjĊ towarową, a na zaopatrzenie pracowników przedsiĊbiorstw macierzystych w ĪywnoĞü i produkty rolne.
Tabela 1.3 Struktura przedsiĊbiorstw rolnych wedáug obszaru gruntów ogóáem
ĝredni obszar ha Grupy przed-
siĊbiorstw Liczba % ogóáu
Udziaá ogóáu przedsiĊbiorstw
z gruntami (%)
Grunty ogóáem
tys. ha
% ogóáu gruntów
% ogóáu
UR
gruntów ogóáem UR Bez gruntów 7219 12,2 . . . . . . Do 100 ha 12272 20,7 23,6 326,7 0,1 0,2 26,6 22,8 101-500 7475 12,6 14,4 1996,5 0,5 1,3 267,1 228,3 501-1500 7758 13,1 14,9 7251,7 1,8 4,7 934,7 803,3 1501-3000 6806 11,5 13,1 15077,4 3,7 9,4 2215,3 1856,2 3001-6000 8451 14,1 16,3 36530,5 8,9 21,3 4322,6 3410,7 6001-10000 4495 7,6 8,6 34345,0 8,4 18,7 7640,7 5582,8 10000-40000 4195 7,1 8,1 72270,3 17,6 37,2 17227,7 11877,8 PowyĪej
40000
537 0,9 1,0 242465,6 59,1 6,9 451518,8 17321,8 Ogóáem 59208 100 . 410263,7 . . 6929,2 2261,5 - z gruntami 51989 87,8 100 410263,7 100 100 7891,4 2575,6 ħródáo: jak w tabeli 1.2.
Zatem w 2006 r. w rosyjskim rolnictwie funkcjonowaáo w sumie 59,2 tys.
przedsiĊbiorstw, w tym 11,0 tys. przedsiĊbiorstw resortów nierolniczych (po- mocniczych gospodarstw rolnych przedsiĊbiorstw i instytucji). DziaáalnoĞü rol- niczą prowadziáo 40,7 tys. (69% ogóáu) przedsiĊbiorstw, w tym 8,2 tys. przed- siĊbiorstw resortów nierolniczych. Do produkcji rolnej faktycznie wykorzysty- wane w 2006 r. byáo 97,9 mln ha UR.
Analizowane przedsiĊbiorstwa rolne są bardzo silnie zróĪnicowane pod wzglĊdem wielkoĞci obszarowej. Dane z tego zakresu obejmują wszystkie 59,2 tys. przedsiĊbiorstw. W grupie tej ze wzglĊdu na obszar uĪytkowanych gruntów moĪna wydzieliü:
x 7,2 tys. przedsiĊbiorstw (12,2% ogóáu) nie posiadających gruntów;
x 19,7 tys. przedsiĊbiorstw maáych obszarowo, do 500 ha gruntów ogóáem.
Stanowią one 33,3% ogóáu przedsiĊbiorstw, ale uĪytkują tylko 0,6% gruntów ogóáem i 1,5% uĪytków rolnych. WiĊkszoĞü z nich to, jak na warunki Rosji, przedsiĊbiorstwa bardzo maáe, do 100 ha gruntów ogóáem. Stanowią one 20,7% ogóáu przedsiĊbiorstw posiadających grunty, ale dysponują tylko 0,1% gruntów ogóáem i 0,2% uĪytków rolnych. ĝredni obszar przedsiĊbior- stwa w tej podgrupie to 26,6 ha gruntów ogóáem i niecaáe 23 ha UR. Natomiast podgrupĊ od 100 do 500 ha gruntów ogóáem, moĪna uznaü za przedsiĊbior- stwa maáe. Stanowią one 12,6% ogóáu analizowanych przedsiĊbiorstw, a u- Īytkują 0,5% gruntów ogóáem i 1,3% uĪytków rolnych. ĝredni obszar przed- siĊbiorstwa w tej podgrupie to 267 ha gruntów ogóáem i 228 ha UR;
x 14,6 tys. przedsiĊbiorstw Ğrednich obszarowo, od 500-3000 ha gruntów ogó- áem. Stanowią one 24,6% ogóáu przedsiĊbiorstw i dysponują 5,5% gruntów ogóáem i nieco ponad 14% uĪytków rolnych. ĝrednie przedsiĊbiorstwo z tej grupy dysponuje ponad 1,5 tys. ha gruntów ogóáem, w tym okoáo 1,3 tys. ha uĪytków rolnych;
x 12,9 tys. przedsiĊbiorstw duĪych obszarowo, od 3000 do 10 000 ha gruntów ogóáem. Stanowią one 21,7% ogóáu przedsiĊbiorstw i dysponują 17,3% grun- tów ogóáem i 40% uĪytków rolnych. ĝrednie przedsiĊbiorstwo w tej grupie dysponuje 5,5 tys. ha gruntów, w tym 4,2 tys. uĪytków rolnych;
x 4,7 tys. przedsiĊbiorstw bardzo duĪych obszarowo, powyĪej 10 tys. ha grun- tów ogóáem. Stanowią one 8% ogóáu przedsiĊbiorstw, ale dysponują aĪ 76,7% gruntów i 44,1% uĪytków rolnych. ĝrednie przedsiĊbiorstwo w tej grupie dysponuje 66,5 tys. ha gruntów, w tym 12,5 tys. ha uĪytków rolnych.
Dane powyĪsze wskazują z jednej strony na duĪą polaryzacjĊ obszarową przedsiĊbiorstw rolnych w Rosji, a z drugiej strony na silny proces koncentracji gruntów w duĪych obszarowo przedsiĊbiorstwach. MoĪna tu wskazaü, Īe 45,5%
najmniejszych obszarowo przedsiĊbiorstw (od 0 do 500 ha gruntów ogóáem) dysponuje tylko 0,6% gruntów ogóáem i 1,5% uĪytków rolnych bĊdących w dyspozycji ogóáu przedsiĊbiorstw, podczas gdy 8% bardzo duĪych obszarowo przedsiĊbiorstw (powyĪej 10 000 ha gruntów ogóáem) odpowiednio 76,7 i 44,1%. MoĪna tu dodatkowo wskazaü, Īe 537 najwiĊkszych obszarowo przed- siĊbiorstw rolnych Rosji, które stanowią tylko 0,9% ogóáu przedsiĊbiorstw (1,0% przedsiĊbiorstw mających grunty) dysponują 59,1% gruntów ogóáem i 6,9% uĪytków rolnych bĊdących w dyspozycji ogóáu przedsiĊbiorstw. ĝredni areaá w tej grupie przedsiĊbiorstw wynosi prawie 452 tys. ha gruntów ogóáem i ponad 17 tys. ha uĪytków rolnych. Tak duĪa rozpiĊtoĞü miĊdzy posiadanym przez przedsiĊbiorstwa obszarem gruntów ogóáem i obszarem uĪytków rolnych wynika prawdopodobnie z lokalizacji czĊĞci tych przedsiĊbiorstw w specyficz- nych rejonach Rosji, np. póánocnych i dalekowschodnich.
Bardziej pogáĊbiona analiza struktury przedsiĊbiorstw rolnych jest moĪli- wa tylko dla 32,4 tys. przedsiĊbiorstw resortu rolnictwa prowadzących dziaáal- noĞü rolniczą. Struktura prawno-organizacyjna tych przedsiĊbiorstw jest bardzo zróĪnicowana. Dominują w niej spóáki prawa handlowego (przede wszystkim spóáki z ograniczoną odpowiedzialnoĞcią) oraz rolnicze spóádzielnie produkcyj- ne (zrestrukturyzowane koáchozy). WĞród 19,6 tys. przedsiĊbiorstw duĪych iĞrednich prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą, 42,3% to spóáki prawa handlowe- go, 41,4% – rolnicze spóádzielnie produkcyjne, 11,3% – przedsiĊbiorstwa paĔ- stwowe i samorządowe oraz 5% – inne formy prawno-organizacyjne. Natomiast wĞród 12,8 tys. maáych przedsiĊbiorstw aĪ 66,6% to spóáki, 31,8% – spóádziel- nie rolnicze i tylko 1,6% – inne formy.
Bardzo zróĪnicowana jest takĪe struktura tej grupy przedsiĊbiorstw we- dáug formy wáasnoĞci. W strukturze tej dominują przedsiĊbiorstwa bĊdące wáa- snoĞcią osób fizycznych (przede wszystkim osób pracujących w tych przedsiĊ- biorstwach). Stanowią one 74,8% ogóáu przedsiĊbiorstw, z tym Īe udziaá ich w przedsiĊbiorstwach duĪych i Ğrednich jest znacznie mniejszy (66,5%) niĪ w przedsiĊbiorstwach maáych (87,4%). Znaczący udziaá (14,6%) mają przedsiĊ- biorstwa bĊdące wáasnoĞcią osób prawnych, w tym przede wszystkim przedsiĊ- biorstw i róĪnego rodzaju jednostek gospodarki ĪywnoĞciowej (11,2%). W tym wypadku znacznie wiĊkszy ich udziaá jest w grupie przedsiĊbiorstw duĪych iĞrednich (odpowiednio 18,4 i 13,9%), niĪ w przedsiĊbiorstwach maáych (8,8 i 7,1%). Niewielki udziaá mają natomiast przedsiĊbiorstwa paĔstwowe (6,3%)14 i samorządowe (2,7%). W tym wypadku udziaá tego typu przedsiĊbiorstw jest zdecydowanie wiĊkszy w grupie przedsiĊbiorstw duĪych i Ğrednich (10,0%), niĪ w grupie przedsiĊbiorstw maáych (0,6%). Udziaá przedsiĊbiorstw bĊdących wáa-
14 WyróĪnia siĊ tu wáasnoĞü Rosyjskiej Federacji (3,4%) i podmiotów (czáonków) Rosyjskiej Federacji (2,9%).
snoĞcią zagraniczną (osób prawnych i fizycznych) jest niewielki – ogóáem 0,7%
(0,7 w duĪych i Ğrednich oraz 0,6% w maáych).
PrzedsiĊbiorstwa rolne resortu rolnictwa prowadzące dziaáalnoĞü rolniczą, liczące 32,4 tys. jednostek, zatrudniają 2,61 mln pracowników, w tym 2,45 mln staáych. Pod wzglĊdem liczby pracowników przedsiĊbiorstwa te są bardzo silnie zróĪnicowane. Zdecydowana wiĊkszoĞü z nich (20,6 tys. – 63,7%) to przedsiĊ- biorstwa maáe15. Znaczna czĊĞü z nich (10,8 tys. – 33,4%) to przedsiĊbiorstwa bardzo maáe zatrudniające do 15 pracowników. Zatrudniają one 65,7 tys. osób (2,5% ogóáu pracowników), a na jedno przedsiĊbiorstwo przypada Ğrednio 6 osób. Przeciwlegáy biegun stanowi 2,2 tys. przedsiĊbiorstw zatrudniających 250 i wiĊcej pracowników, przy Ğrednim zatrudnieniu na 1 przedsiĊbiorstwo wyno- szącym aĪ 461 osób. PrzedsiĊbiorstwa te, chociaĪ stanowią 6,7% ogóáu anali- zowanych jednostek, to zatrudniają 38,8% ogóáu pracowników. W rezultacie zdecydowana wiĊkszoĞü pracowników, bo aĪ 71,9%, zatrudniona jest w przedsiĊbiorstwach zatrudniających ponad 100 pracowników, które stanowią 26,6% ogóáu przedsiĊbiorstw.
1.2.2. Gospodarstwa cháopskie (farmerskie) i przedsiĊbiorców indywidualnych Najbardziej interesującym problemem z punktu widzenia ksztaátowania siĊ nowej struktury producentów rolnych w Rosji jest rozwój grupy gospodarstw cháopskich (farmerskich).
Tabela 1.4 Rozwój gospodarstw cháopskich (farmerskich) w Rosji w latach 1990-2006
Wyszczególnienie 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Liczba gospodarstw w tys. 4,4 280,1 261,7 265,5 264,0 263,9 261,4 257,4 255,4 Obszar UR (mln ha) 0,18 12,01 15,29 16,52 17,66 18,33 19,20 19,25 20,59 ĝredni obszar gospodarstwa
(ha UR) 41 43 58 62 67 69 73 75 81
ħródáo: zestawienie wáasne na podstawie [33].
Bardzo dynamiczny okres w rozwoju iloĞciowym gospodarstw cháopskich (farmerskich) przypada na lata 1990-1995. W okresie tym liczba zarejestrowa- nych gospodarstw wzrosáa z 4,4 do 280,1 tys., a obszar gruntów rolnych przez nich uĪytkowanych z 0,18 do 12,0 mln ha. Po okresie tak Īywioáowego rozwoju rozpocząá siĊ proces zmian jakoĞciowych tej grupy. W latach 1995-2006, mimo zmniejszania siĊ liczby gospodarstw do 255,4 tys., a wiĊc o 9% (wiĊcej wyreje- strowaĔ niĪ nowych rejestracji), obszar gruntów rolnych w uĪytkowaniu tych gospodarstw wzrósá do 20,6 mln ha, a wiĊc o 72%, a Ğredni obszar gospodarstwa wzrósá z 43 do 81 ha UR, a wiĊc o ponad 88% (tab. 1.4).
15 Wedáug metodologii obowiązującej w rosyjskim rolnictwie zatrudniające do 60 pracowników.
Znaczna czĊĞü zarejestrowanych gospodarstw cháopskich (farmerskich) nie podjĊáa jednak, z róĪnych przyczyn, w tym przede wszystkim z powodu trudnoĞci finansowych, dziaáalnoĞci rolniczej lub zaniechaáa jej prowadzenia.
Z danych spisu rolnego z 2006 r. wynika, Īe na 253,1 tys. zarejestrowanych go- spodarstw dziaáalnoĞü rolniczą prowadziáo tylko 126,2 tys. Gospodarstwa pro- wadzące dziaáalnoĞü rolniczą dysponowaáy 20,5 mln ha gruntów ogóáem, w tym 19,0 mln ha UR. Zdecydowana wiĊkszoĞü gruntów, którymi dysponują gospo- darstwa farmerskie jest wáasnoĞcią uĪytkownika i jego rodziny (88% gruntów ogóáem i 89% UR). W gospodarstwach tych w 2006 r. pracowaáo 470,2 tys.
osób (2,2 osoby na 100 ha UR), w tym 289,1 tys. uĪytkowników i czáonków je- go rodziny (61,5% ogóáu pracujących). Najemni pracownicy stanowili wiĊc 38,5% (181 tys., w tym 87,8 tys. stali) ogóáu pracujących w tych gospodar- stwach.
Z reguáy we wszystkich analizach do grupy gospodarstw cháopskich (far- merskich) wáącza siĊ takĪe gospodarstwa indywidualnych przedsiĊbiorców rol- nych, poniewaĪ nie ma miĊdzy nimi wiĊkszych róĪnic. Wedáug spisu rolnego w 2006 r. takich przedsiĊbiorców funkcjonowaáo 32 tys., jednak dziaáalnoĞü rol- niczą prowadziáo 21,3 tys. PrzedsiĊbiorcy prowadzący dziaáalnoĞü rolniczą dys- ponowali 3,1 mln ha gruntów ogóáem, z tego 2,36 mln ha UR (89,5% tych grun- tów byáo wáasnoĞcią przedsiĊbiorców). ĝrednio na 1 gospodarstwo przypadaáo prawie 111 ha UR. W gospodarstwach tych pracowaáo 83,3 tys. osób (21,3 tys.
to przedsiĊbiorcy i 62 tys. pracownicy najemni, w tym 32 tys. stali, a 30 tys. se- zonowi), a wiĊc 3,5 osoby na 100 ha UR. W gospodarstwach indywidualnych przedsiĊbiorców najemni pracownicy stanowili 74,5% ogóáu pracujących. Go- spodarstwa te są wiĊc w znacznie wiĊkszym stopniu oparte na pracy najemnej niĪ gospodarstwa cháopskie (farmerskie).
W sumie w 2006 r. gospodarstw cháopskich (farmerskich) i indywidual- nych przedsiĊbiorców byáo 285,1 tys. Dysponowaáy one 29,4 mln ha gruntów rolnych ogóáem, w tym 24,1 mln ha uĪytków rolnych. Natomiast gospodarstw prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą byáo 147,5 tys. (52% ogóáu gospodarstw), dysponowaáy one 21,3 mln ha uĪytków rolnych (ponad 88,5% ogóáu UR w tej grupie). ĝrednio na gospodarstwo prowadzące dziaáalnoĞü rolniczą przypadaáo wiĊc 144,4 ha UR. Gospodarstwa te zatrudniaáy 553,5 tys. osób (2,6 osób/100 ha UR), w tym 242 tys. pracowników najemnych (1,14 osoby/100 ha UR).
Analiza omawianej grupy gospodarstw wedáug uĪytkowanej powierzchni gruntów ogóáem wskazuje, Īe w grupie tej w 2006 r. byáo 235,96 tys. gospo- darstw posiadających grunty (82,8% ogóáu) i 49,2 tys. (17,2%) bez gruntów (tab. 5.). W grupie gospodarstw posiadających grunty dominują gospodarstwa, jak na rosyjskie warunki maáe obszarowo, do 20 ha gruntów ogóáem. W 2006 r.
byáo ich 134,2 tys. i stanowiáy one aĪ 56,8% ogóáu gospodarstw posiadających grunty. Posiadaáy one jednak tylko 844,9 tys. ha gruntów, to jest 2,9% ogóáu gruntów bĊdących w dyspozycji caáej omawianej grupy. W grupie tej na 1 go- spodarstwo przypadaáo okoáo 6,3 ha gruntów ogóáem, w tym 6,2 ha UR16. Go- spodarstwa te moĪna uznaü za drobne gospodarstwa cháopskie. Natomiast do grupyĞrednich obszarowo gospodarstw cháopskich moĪna zaliczyü 37,9 tys. go- spodarstw (13,3% ogóáu) o Ğrednim obszarze 33,5 ha UR, a do grupy duĪych obszarowo gospodarstw cháopskich 22,9 tys. gospodarstw (8% ogóáu) o Ğrednim obszarze 72,2 ha UR.
Tabela 1.5 Struktura gospodarstw cháopskich (farmerskich) i indywidualnych wedáug po-
wierzchni gruntów ogóáem w 2006 r.
Liczba gospodarstw Grunty ogóáem ĝrednio na 1 gospodarstwo ha Grupy
gospodarstw w ha tys. % tys. ha % gruntów ogóáem UR
Bez gruntów 49,2 17,2 - - - -
Do 4 59,1 20,7 100,5 0,3 1,7 1,7
4-10 46,5 16,3 310,8 1,1 6,7 6,6
11-20 28,6 10,0 433,6 1,5 15,1 15,0
21-50 37,9 13,3 1285,7 4,4 33,9 33,5
51-100 22,9 8,0 1679,1 5,7 73,2 72,2
101-200 16,7 5,9 2394,3 8,2 143,0 141,2 201-500 13,8 4,8 4375,1 14,9 317,5 313,6 501-1500 7,8 2,7 6471,2 22,0 832,4 819,6 1501-3000 16,8 0,6 3461,4 11,8 2066,5 2006,5 3001-6000 0,6 0,2 2433,4 8,3 4008,9 3819,4 Ponad 6000 0,2 0,1 6425,6 21,9 25805,7 6585,4 Ogóáem 285,1 100 29370,7 100 103,0 84,7 ħródáo: jak w tabeli 1.2
Jako gospodarstwa farmerskie moĪna traktowaü gospodarstwa dysponujące ponad 100 ha gruntów ogóáem. Gospodarstw takich w momencie spisu byáo tyl- ko 40,2 tys. (14,3 % ogóáu gospodarstw i 17% gospodarstw posiadających grun- ty), ale dysponowaáy one aĪ 87% gruntów caáej grupy. Grupa gospodarstw far- merskich jest takĪe bardzo zróĪnicowana pod wzglĊdem powierzchni uĪytkowa- nych gruntów. Dominują w niej gospodarstwa od 100-200 ha gruntów ogóáem (16,7 tys. gospodarstw o Ğredniej powierzchni 141,2 ha UR) i gospodarstwa 200-500 ha (13,8 tys. o Ğredniej powierzchni 313,6 ha UR). Jest jednak takĪe spora grupa, licząca ponad 17,4 tys., gospodarstw bardzo duĪych obszarowo, powyĪej 1500 ha gruntów ogóáem. ChociaĪ stanowią one tylko 0,6% ogóáu go-
16ĝredni obszar gospodarstwa mierzony gruntami ogóáem jest znacznie wiĊkszy od Ğredniego obszaru gospodar- stwa mierzonego uĪytkami rolnymi dopiero w grupie obszarowej powyĪej 6000 ha (tab. 1.4).
spodarstw i 0,8% ogóáu gospodarstw posiadających grunty, to dysponują ponad 12,3 mln ha gruntów, to jest 42% caáoĞci gruntów ogóáem i ponad 7,3 mln ha UR, a wiĊc ponad 30% uĪytków rolnych bĊdących w dyspozycji ogóáu gospo- darstw cháopskich (farmerskich). Tak znaczna róĪnica w wyĪej podanych odset- kach wynika z tego, Īe w najwiĊkszej grupie obszarowej tych gospodarstw, a wiĊc ponad 6000 ha gruntów ogóáem, tylko nieco ponad 25% stanowią uĪytki rolne, podczas gdy juĪ w grupie 3000-6000 ponad 95%, a w niĪszych grupach obszarowych udziaá ten jest jeszcze wiĊkszy. NiezaleĪnie od tych zastrzeĪeĔ, gospodarstwa w grupie gospodarstw powyĪej 1500 ha gruntów ogóáem odzna- czają siĊ uĪytkowaniem bardzo duĪych powierzchni UR. W grupie gospodarstw 1500-3000 ha gruntów ogóáem (1675 gospodarstw) Ğrednia powierzchnia go- spodarstwa wynosi ponad 2 tys. ha UR, w grupie 3000-6000 ha (607 gospo- darstw) odpowiednio 3,8 tys. ha UR i w grupie powyĪej 6000 ha (249 gospo- darstw) – 6,6 tys. ha UR (tab. 1.5).
W analizowanych gospodarstwach prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą liczba pracujących na dzieĔ 1 lipca 2006 r. wynosiáa 553,5 tys. osób, w tym 470,2 tys. w gospodarstwach cháopskich (farmerskich) i 83,3 tys. w gospodar- stwach indywidualnych przedsiĊbiorców. W gospodarstwach cháopskich (far- merskich) przewaĪającą czĊĞü zasobów pracy (61,5%) stanowią uĪytkownicy i czáonkowie ich rodzin, natomiast w gospodarstwach indywidualnych przedsiĊ- biorców pracownicy najemni (74,4%).
Analizowane gospodarstwa są silnie zróĪnicowane pod wzglĊdem liczby osób pracujących w poszczególnych gospodarstwach (tab. 1.5). W zdecydowa- nej wiĊkszoĞci gospodarstw liczba pracujących jest niewielka. W 78,2 tys. go- spodarstw (53% ogóáu gospodarstw prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą) liczba pracujących wynosi do 2 osób, a w 38,4 tys. gospodarstw (odpowiednio 26%) od 3 do 4 osób. Są to wiĊc z reguáy gospodarstwa opierające swoją dziaáalnoĞü na pracy wáasnej uĪytkownika i jego rodziny. Natomiast 15,1 tys. gospodarstw (10,3% ogóáu), w których liczba pracujących wynosi 5-6 osób, moĪna uznaü za grupĊ przejĞciową. Gospodarstwa te opierają swoją dziaáalnoĞü na pracy wáasnej i pracy najemnej. Przeciwlegáy biegun stanowią gospodarstwa, które dziaáalnoĞü rolniczą prowadzą gáównie w oparciu o pracĊ najemną. Za takie moĪna uznaü 15,8 tys. gospodarstw (10,7% ogóáu), w których liczba pracujących wynosi 7 i wiĊcej osób. Jest to grupa bardzo silnie zróĪnicowana wewnĊtrznie, w której zatrudnienie waha siĊ od 7 do ponad 250 osób.
Ponad 6,8 tys. tych gospodarstw moĪna uznaü za przedsiĊbiorstwa (za- trudnienie ponad 10 osób na gospodarstwo), w tym 123 gospodarstwa za duĪe przedsiĊbiorstwa (zatrudnienie ponad 100 osób na gospodarstwo).
Podsumowując moĪna stwierdziü, Īe chociaĪ formujący siĊ w rosyjskim rolnictwie sektor gospodarstw cháopskich (farmerskich) jest wciąĪ stosunkowo niewielki, bowiem dysponuje tylko 14,5% ogóáu uĪytków rolnych bĊdących w dyspozycji ogóáu gospodarstw rolnych, to ma on duĪe moĪliwoĞci rozwoju produkcji rolnej. MoĪna tu wskazaü, Īe gospodarstwa cháopskie (farmerskie) dysponują ponad 70% wiĊkszym obszarem uĪytków rolnych niĪ wszystkie go- spodarstwa indywidualne w Polsce. MoĪna takĪe zauwaĪyü, Īe 40,2 tys. gospo- darstw farmerskich o obszarze powyĪej 100 ha gruntów ogóáem dysponuje w sumie 20,4 mln ha UR, a Ğredni obszar takiego gospodarstwa wynosi nieco ponad 500 ha UR. Potencjalne moĪliwoĞci produkcyjne tej grupy gospodarstw (pod wzglĊdem powierzchni UR) są bardzo duĪe, kilkakrotnie wiĊksze niĪ na przykáad ogóáu polskich gospodarstw zaliczanych w klasyfikacji UE do gospo- darstw duĪych obszarowo, wiĊc ponad 30 ha UR (58,5 tys. gospodarstw dyspo- nujących 3,7 mln ha UR, Ğredni obszar gospodarstwa 63 ha UR).
1.2.3. Gospodarstwa przydomowe ludnoĞci
W początkowym okresie przemian systemowych w Rosji liczba gospo- darstw przydomowych (osobiste gospodarstwa ludnoĞci) miaáa tendencjĊ spad- kową. W latach 1992-1995 liczba rodzin prowadzących gospodarstwa przydo- mowe zmniejszyáa siĊ z 19,3 do 16,3 mln, a obszar ziemi rolnej uĪytkowanej w tych gospodarstwach zmniejszyá siĊ z 6,8 do 5,8 mln ha. Byá to rezultat zmian demograficznych na wsi rosyjskiej (starzenie siĊ ludnoĞci wiejskiej i zmniejsze- nie siĊ liczby gospodarstw domowych na wsi) oraz restrukturyzacji koáchozów i sowchozów. Gospodarstwa przydomowe do momentu przemian systemowych rozwijaáy siĊ i funkcjonowaáy w peánej symbiozie z koáchozami i sowchozami, z których otrzymywaáy mechanizacyjne usáugi rolne oraz Ğrodki do produkcji rolnej, a przede wszystkim pasze dla utrzymywanych zwierząt gospodarskich.
Restrukturyzacja wáasnoĞciowa koáchozów i sowchozów w poáączeniu z ich kryzysem produkcyjno-ekonomicznym zakáóciáa te relacje i w znacznym stop- niu utrudniáa funkcjonowanie gospodarstw domowych. JednoczeĞnie jednak wzrastające bezrobocie, a wiĊc i nadmiar rąk do pracy w gospodarstwach do- mowych oraz trudnoĞci w zaopatrzeniu w produkty ĪywnoĞciowe zwiĊkszaáy zainteresowanie rozwojem gospodarstw przydomowych. Powodowaáo to takĪe przeksztaácanie siĊ gospodarstw przydomowych, czĊsto na bazie wykorzystania udziaáów ziemi z reformy rolnej, w gospodarstwa cháopskie (farmerskie).
Wedáug danych spisu rolnego w 2006 r. funkcjonowaáo prawie 17,5 mln gospodarstw przydomowych, w tym 15,0 mln prowadzących dziaáalnoĞü rolni- czą. Gospodarstwa te dysponowaáy 8,9 mln ha gruntów ogóáem, w tym 8,1 mln ha uĪytków rolnych. Natomiast do produkcji rolnej wykorzystywano 6,4 mln ha
UR (w tym 2,5 mln ha pod zasiewy i 3,8 mln ha jako áąki i pastwiska), a wiĊc 1,7 mln ha UR byáo odáogowane.
Gospodarstwa te moĪna podzieliü na takie, które funkcjonują w oparciu:
1) tylko o dziaáki rolne przy zagrodzie (przy domu); 2) tylko o dziaáki polowe;
3) o dziaáki przy zagrodzie i dziaáki polowe.
W strukturze obszarowej gospodarstw przydomowych dominują gospo- darstwa bardzo maáe, do 0,5 ha gruntów ogóáem. Ich liczba w 2006 r. wynosiáa 15,4 mln (88,3% ogóáu) i dysponowaáy one prawie 2,8 mln ha gruntów (30,8%
ogóáu). Na jedno gospodarstwo w tej grupie przypada 0,18 ha gruntów ogóáem.
Są to wiĊc pod wzglĊdem obszarowym raczej dziaáki lub ogródki przydomowe niĪ gospodarstwa. Pozostaáe okoáo 2 mln przydomowych gospodarstw ludnoĞci moĪna uznaü za drobne gospodarstwa rodzinne podobne do naszych gospo- darstw indywidualnych, z tym Īe cechuje je jeszcze wiĊksze rozdrobnienie. Za bardzo maáe moĪna uznaü 1,1 mln gospodarstw przydomowych o obszarze 0,51-1,0 ha (6,3% ogóáu), które dysponują 0,8 mln ha gruntów (0,7 ha na 1 go- spodarstwo). MoĪna je porównaü do 645,6 tys. polskich gospodarstw indywidu- alnych o obszarze do 1 ha UR.
Tabela 1.6 Struktura gospodarstw przydomowych, wedáug powierzchni gruntów ogóáem,
w 2006 r.
Liczba gospodarstw Grunty ogóáem Grupy w ha
gruntów tys. % ogóáu tys. ha % ogóáu Ğrednio ha do 0,2 10258,4 58,8 1100,0 12,3 0,11 0,21-0,5 5145,7 29,5 1655,5 18,5 0,32
0,51-1,0 1106,9 6,3 781,1 8,8 0,71
1,01-5,0 767,3 4,4 1596,4 18,0 2,08
5,01-10,0 95,8 0,5 637,2 7,2 6,65
10,01-20 47,5 0,3 632,1 7,1 13,31
powyĪej 20 40,9 0,2 2498,7 28,1 61,14 Ogóáem 17462,6 100,0 8901,1 100,0 0,51 ħródáo: jak w tabeli 1.2
Porównywane gospodarstwa rosyjskie i polskie mają Ğrednio po 0,7 ha gruntów ogóáem. Pozostaáe 951,5 tys. gospodarstw przydomowych moĪna po- równaü do polskich indywidualnych gospodarstw rolnych, a wiĊc o obszarze powyĪej 1 ha UR. Za drobne gospodarstwa cháopskie moĪna uznaü 767,3 tys.
gospodarstw przydomowych o obszarze 1,01-5,0 ha gospodarujących na 2,2 mln ha (Ğredni obszar gospodarstwa 2,1 ha gruntów ogóáem). MoĪna je porównaü do 649,2 tys. polskich indywidualnych gospodarstw o obszarze 1-3 ha UR (Ğredni obszar gospodarstwa 2,3 ha gruntów ogóáem). Natomiast 143,3 tys. gospodarstw
przydomowych o obszarze 5-20 ha, uĪytkujących 1,3 mln ha gruntów ogóáem (Ğredni obszar gospodarstwa 8,9 ha), moĪna uznaü za Ğrednie gospodarstwa cháopskie i porównaü do 969 tys. polskich indywidualnych gospodarstw rolnych o obszarze 3-20 ha UR (Ğredni obszar gospodarstwa 8,8 ha gruntów ogóáem).
Pozostaáe 40,9 tys. gospodarstw przydomowych o obszarze ponad 20 ha grun- tów ogóáem (Ğredni obszar gospodarstwa 61 ha) moĪna uznaü za duĪe gospo- darstwa cháopskie. W Polsce gospodarstw o obszarze powyĪej 20 ha UR jest 123,6 tys., a Ğredni obszar gospodarstwa w tej grupie wynosi 46 ha gruntów ogóáem.
Znaczna czĊĞü wiĊkszych przydomowych gospodarstw (prawie 1363 tys.
– 8,6% ogóáu) prowadzi dziaáalnoĞü rolniczą nie tylko w oparciu o zasoby pracy wáasnej uĪytkownika i jego rodziny, ale takĪe z wykorzystaniem pracowników najemnych (okresowych lub sezonowych). Skala zatrudniania pracowników na- jemnych jest jednak niewielka. Ponad 50% tych gospodarstw zatrudnia tylko 1 pracownika, a dalszych 26% – 2 pracowników.
1.3. Zmiany w strukturze uĪytkowania ziemi rolnej wedáug form prawno- wáasnoĞciowych producentów rolnych
W rezultacie wyĪej przedstawionych zmian w strukturze wáasnoĞciowej i prawno-organizacyjnej producentów rolnych nastąpiáy takĪe znaczące zmiany w strukturze uĪytków rolnych wedáug uĪytkowników [7, 31]. Do momentu roz- poczĊcia reform wszystkie uĪytki rolne „przypisane” byáy do koáchozów i sow- chozów. Jednak nie uĪytkowaáy one caáoĞci UR (w 1990 r. 98,1%), bowiem czĊĞü byáa w uĪytkowaniu gospodarstw przydomowych (1,4%) i róĪnego rodza- ju dziaákowiczów (0,5%).
Tabela 1.7 Zmiany w strukturze uĪytków rolnych w Rosji wedáug uĪytkowników, w %
UĪytkownicy 1990 1995 2000 2004 2005 2006 PrzedsiĊbiorstwa rolne 98,1 81,7 80,0 73,8 71,9 79,8 Gospodarstwa farmerskie 0,0 5,0 7,4 9,7 10,2 12,9 Gospodarstwa przyzagrodowe 1,4 2,5 2,9 3,4 3,4 4,8 ħródáo: [7].
Podstawowa tendencja zmian w strukturze uĪytków rolnych po rozpoczĊ- ciu reform rolnych, to zmniejszanie siĊ w niej udziaáu przedsiĊbiorstw rolnych i równolegáy wzrost udziaáu gospodarstw farmerskich i przydomowych. JeĞli chodzi o tendencje w ramach sektora przedsiĊbiorstw rolnych, to wystąpiáy tu dwie przeciwstawne tendencje: radykalne zmniejszenie udziaáu paĔstwowych przedsiĊbiorstw rolnych oraz, chociaĪ znacznie mniejsze, restrukturyzowanych
koáchozów oraz wzrost udziaáu nowo powstających przedsiĊbiorstw prywat- nych.
1.4. Zmiany w poziomie i strukturze produkcji rolnej w latach 1990-2007 Przedstawione wyĪej uwarunkowania musiaáy doprowadziü i doprowadzi- áy do gwaátownego zaáamania produkcji rolnej. Jednak w początkowym, naj- trudniejszym, okresie transformacji systemowej w Rosji spadek produkcji rolnej byá nawet niĪszy niĪ produkcji przemysáowej (wykres 1.1). Byá to przede wszystkim rezultat rozszerzania produkcji rolnej w gospodarstwach ludnoĞci (w gospodarstwach przydomowych i na dziaákach). W 1998 r., a wiĊc w momencie najgáĊbszego zaáamania gospodarczego w Rosji, produkcja rolna w porównaniu do poziomu z 1990 r. wynosiáa nieco ponad 55%, a produkcja przemysáowa nie- co poniĪej 50%.
Wykres 1.1 Dynamika PKB, produkcji przemysáowej i rolnej w Rosji w latach 1990-2007*
0 20 40 60 80 100 120
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
PKB Przemysá Rolnictwo
* wedáug metodologii i Ĩródeá FAO
ħródáo: przeliczenie i zestawienie wáasne na podstawie kolejnych Roczników Statystycznych GUS.
Kryzys w rozwoju produkcji rolnej swój szczyt osiągnąá w koĔcu lat 90.
Ze szczególną siáą uwidoczniá siĊ on w przedsiĊbiorstwach rolnych (przede wszystkim w restrukturyzowanych koáchozach i sowchozach). W latach 1990- 1998 wartoĞü globalnej produkcji rolniczej w cenach staáych spadáa w caáym rolnictwie (przyjmując uzyskaną w 1990 r. za 100%) do poziomu 56%, w tym w przedsiĊbiorstwach rolnych do 35% (wykres 1.2). Z danych tych wyraĨnie widaü, Īe jeszcze bardziej gwaátownemu zaáamaniu produkcji rolniczej ogóáem przeciwdziaáaá rozwój produkcji, w mających juĪ ugruntowaną pozycjĊ i przed 1990 r. gospodarstwach przydomowych ludnoĞci i w nowo powstającym sekto-
rze gospodarstw farmerskich. Udziaá przedsiĊbiorstw rolnych w krajowej pro- dukcji rolnej po 1990 r. do 2000 r. miaá ciągáą tendencjĊ spadkową i zmniejszyá siĊ z 73,7% do 43,4 %, natomiast gospodarstw ludnoĞci i farmerskich tendencjĊ wzrostową, odpowiednio z 26,3 % do 53,6 % i prawie z 0 do 3,0 % [8].
Wykres 1.2 Dynamika globalnej produkcji rolniczej w latach 1990-2007 (1990=100)
0 20 40 60 80 100 120
1991 1992
1993 1994
199 5
1996 1997
1998 199
9 200
0 2001
2002 2003
200 4
200 5
2006 2007
Rolnictwo ogóáem PrzedsiĊbiorstwa
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [86, 13, 31].
Zaáamanie produkcji rolnej byáo zdecydowanie gáĊbsze w produkcji zwie- rzĊcej niĪ w roĞlinnej (wykres 3). W porównaniu do 1990 r. produkcja roĞlinna w 1998 r. obniĪyáa siĊ o ponad 1/3, natomiast zwierzĊca o ponad 1/2. Tak duĪe obniĪenie byáo przede wszystkim efektem gwaátownego obniĪenia zarówno pro- dukcji zwierzĊcej (o ponad 2/3), jak i w roĞlinnej (prawie o 2/3) w przedsiĊbior- stwach rolnych. Tak duĪy spadek produkcji zwierzĊcej w caáym rolnictwie byá efektem gáĊbokiego spadku tej produkcji w przedsiĊbiorstwach, ale takĪe tego, Īe nowo powstające gospodarstwa farmerskie ograniczaáy siĊ zasadniczo do rozwoju produkcji roĞlinnej. Wzrost produkcji zwierzĊcej w tym okresie, i to niewielki, byá widoczny tylko w gospodarstwach przydomowych ludnoĞci.
Wzrost produkcji rolnej po 1998 r. byá zasadniczo efektem tylko dyna- micznego wzrostu produkcji roĞlinnej. Temu wzrostowi nie towarzyszy wzrost produkcji zwierzĊcej. Od 1997 r. produkcja zwierzĊca, przy niewielkich waha- niach rocznych, utrzymuje siĊ w przedsiĊbiorstwach na poziomie o 2/3 niĪszym niĪ 1990 r., a w caáym rolnictwie na poziomie o poáowĊ niĪszym niĪ w 1990 r.
