Władze państwowe – zgodnie z ustawą z 20 października 1994 r. – zaofe-rowały inwestorom w utworzonych specjalnych strefach ekonomicznych zwolnienia z podatku dochodowego i podatku od nieruchomości, przy spełnieniu określonych, odmiennych w poszczególnych strefach warunków inwestycji (dotyczących wielko-ści nakładów inwestycyjnych, miejsc pracy, itd.). Podstawowym zadaniem stawia-nym przez władze Polski specjalstawia-nym strefom ekonomiczstawia-nym było złagodzenie bez-robocia strukturalnego (poprzez tworzenie nowych miejsc pracy), a poprzez pakiet korzyści (ulg) dla inwestorów ich przyciągnięcie w wyznaczone obszary, w celu przełamywania monokultur przemysłowych (np. dominacji przemysłu lekkiego w okręgu łódzkim) albo zagospodarowania istniejących, ale nie funkcjonujących już obiektów gospodarczych (po upadłych przedsiębiorstwach).
W pierwszym okresie tworzenia i pewnej stabilizacji organizacyjno-przestrzennej specjalnych stref ekonomicznych, decydujący wpływ na ich lokaliza-cję (także na poziomie podstref) miał rząd, który uwzględniał również uwagi władz samorządowych (lokalnych). W 1995 r. Polska zgłosiła chęć przystąpienia do Unii Europejskiej, jednak dopiero w trakcie prowadzenia negocjacji pomiędzy obu stro-nami władze państwowe zobowiązały się do harmonizacji prawa w zakresie specjal-nych stref ekonomiczspecjal-nych z prawem UE.
W związku z tym nastąpiły zmiany w systemie ulg na obszarze stref wpro-wadzone drogą ustaw z 16 listopada 2000 r. i 2 października 2003 r. W tym okresie zaczęły się też zacierać pierwotne cele powołania stref (zob. Smętkowski 2008), a coraz większą rolę w wyznaczaniu nowych obszarów podstref zaczęli odgrywać
Ryc. 1. Rozmieszczenie podstref w województwie wielkopolskim w połowie 2010 roku.
Źródło: opracowanie własne.
inwestorzy, którzy zwracali się o wsparcie do władz lokalnych. Pewien wpływ na decyzje ma również zróżnicowany regionalnie poziom pomocy publicznej (zgodny z normami UE). Niekiedy nowe obszary stref ekonomicznych – zwłaszcza po przy-stąpieniu Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 r. – powstawały w miejscowo-ściach (i regionach), w których sytuacja gospodarcza była dobra, a stopa bezrobocia niska, np. podstrefy utworzono we Wrocławiu i jego obszarze podmiejskim – gmi-nie Kobierzyce (zob. Brezdeń, Spallek 2008). Przykładem takich nowych obszarów mogą być podstrefy w Swarzędzu i Poznaniu, powstałe w 2005 r. w ramach
Ko-strzyńsko-Słubickiej SSE. Cechy charakterystyczne poszczególnych faz rozwoju specjalnych stref ekonomicznych w Polsce przedstawiono w tab. 3.
Tab. 3. Etapy rozprzestrzeniania się specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. Źródło: na podstawie Matykowski, Siwek (2008) – zmienione i rozbudowane.
okres forma pączkowania etap: warunki funkcjonowania przykłady specyficzne
1995–
podstrefy powstają na ogół w bliskiej odległości od siedziby danej strefy i w granicach jednego ówczesnego województwa;
tworzone są w miejscowościach prze-żywających kryzys gospodarczy (zwią-zany z restrukturyzacją) lub borykają-cych się z wysokim bezrobociem
pojedynczy silni inwestorzy pol-skiego z prawem UE – inwestorzy oczekują zmian reguł inwestowania w strefach;
ogólna powierzchnia SSE limitowana do 6 000 ha;
strefy rozrastają się w formie kolejnych podstref – powoli zacierają się pierwotne cele powołania stref
niektórzy inwestorzy
zmiana polityki zabiegania o inwestora – strefa tworzy podstrefy z myślą o pozyskaniu lub zatrzymaniu inwestora;
często nowe obszary, które wchodzą w skład poszczególnych stref powstają w miejscowościach o dobrej sytuacji społeczno-gospodarczej
ogólna powierzchnia SSE powiększo-na do 12 000 ha (w 2006 r.)
i dalszy wzrost powierzchni do 20 000 ha (w 2008 r.)
Analizując rozwój i pączkowanie specjalnych stref ekonomicznych utwo-rzonych w województwie dolnośląskim można stwierdzić, że struktury przestrzen-no-organizacyjne Kamiennogórskiej SSE i Legnickiej SSE zachowały nadal wyraź-nie regionalny, a nawet w tym ostatnim przypadku subregionalny charakter (o czym świadczy względnie niskie rozproszenie podstref i miejsce ich lokalizacji). Z kolei Wałbrzyska SSE, a szczególnie Kostrzyńsko-Słubicka SSE wykazywały coraz większe rozproszenie przestrzenne podstref od połowy dekady XXI w. oraz znaczną ich ekspansję na województwa sąsiednie – nabierając charakteru interregionalnego (zob. Smętkowski 2008).
Literatura
Bazydło A., Smętkowski M., 2000. Specjalne strefy ekonomiczne – światowe zróżnicowanie instrumentu.
W: E. Kryńska (red.), Polskie specjalne strefy ekonomiczne – zamierzenia i efekty. Scholar, Warszawa, 17–55.
Brezdeń P., Spallek W., 2008. Specjalne strefy ekonomiczne w przestrzeni gospodarczej województwa dolnośląskiego. W: Z. Zioło i T. Rachwał (red.), Procesy transformacji układów przestrzennych przemysłu na tle zmieniającego się otoczenia. Prace Komisji Geografii Przemysłu 10, 217–229.
Domański B., Gwosdz K. (red.), 2005. Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy eko-nomicznej. Kraków – Mielec, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiel-lońskiego, Agencja Rozwoju Przemysłu S.A., Oddział w Mielcu, Urząd Miejski w Mielcu.
Gwiazda A., 2002. Kontrowersje wokół specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. Samorząd Terytorial-ny 12, 44–58.
Karkosza D., 1999. Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Mielec jako przykład restrukturyzacji regio-nu monofunkcyjnego. Czasopismo Geograficzne t. LXX, z. 3–4, 363–370.
Kitowski J., 2007. Przemiany struktury przestrzennej specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. W: J.
Lach, M. Borowiec i T. Rachwał (red.), Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przy-rodniczych struktur przestrzennych. Kraków, 257–276.
Kitowski J., 2010. Wpływ kryzysu gospodarczego na funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. W: M. Barwiński (red.), Obszary metropolitalne we współczesnym środowisku geogra-ficznym. 58. Zjazd PTG, Łódź 2, 61–73.
Kryńska E. (red.), 2000. Polskie specjalne strefy ekonomiczne – zamierzenia i efekty. Scholar Warszawa.
Matykowski R., 1981. Miary centrograficzne i ich zastosowanie w badaniach ekonomiczno-geograficznych, Przegląd Geograficzny t. LIII, z. 3, 493–518.
Matykowski R., Siwek M., 2008. Proces „pączkowania” podstref w ramach specjalnych stref ekonomicz-nych. W: D. Świątek, M. Bednarek i P. Siłka (red.), Współczesne problemy badawcze geografii polskiej – geografia człowieka. Dokumentacja Geograficzna 36, 213–217.
Mazur K., 2004. Specjalne strefy ekonomiczne jako nowe obszary przemysłowe. Wydawnictwo Politech-niki Śląskiej, Gliwice.
Ministerstwo Gospodarki: Koncepcja rozwoju specjalnych stref ekonomicznych, www.mg.gov.pl (data dostępu: 2010–09–24).
Namyślak B., 2004. Kapitał zagraniczny w specjalnych strefach ekonomicznych w Polsce. Prace Komisji Geografii Przemysłu 7, 19–30.
Rydz E., 2004. Proces kształtowania się Słupskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Prace Komisji Geo-grafii Przemysłu 7, 9–23.
Smętkowski M., 2008. Rola specjalnych stref ekonomicznych w kształtowaniu struktury przestrzennej przemysłu w Polsce. W: Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Procesy transformacji układów przestrzen-nych przemysłu na tle zmieniającego się otoczenia. Prace Komisji Geografii Przemysłu 10, 204–216.
Stryjakiewicz T., 1999. Adaptacja przestrzenna przemysłu w Polsce w warunkach transformacji. Wydaw-nictwo Naukowe UAM, Poznań.
Trojak A., Wiedermann K., 2009. Specjalne strefy ekonomiczne i strefy przemysłowe w kształtowaniu rozwoju gospodarczego regionów na przykładzie Polski i Czech. W: Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych.
Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, 133–143.
Spatial-organisational structure of special economic zones in Poland and its significance as a regional policy instrument
Summary: The special economic zones established in Poland in the years 1995–
–1997 were intended to be one of the instruments of regional policy helping to fight structural unemployment and to transform the national economy. However, changes in the internal structure of the zones observed over the recent years increasingly indicate that it is the investor who chooses his location. A manifestation of the con-flict between the various forces and interest groups is the spatial-organisational dis-persal of the zones and the uncontrolled 'budding' of new subzones. This means a loss of the intended functions of this regional policy instrument and lack of state control over development.
Keywords: special economic zones (SEZs), spatial-organisational structure of SEZs, spatial dispersal and 'budding' of SEZs, Poland.
dr Katarzyna Kulczyńska dr Roman Matykowski
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Zakład Gospodarki Przestrzennej
ul. Dzięgielowa 27 61–680 Poznań katakul@amu.edu.pl mat@amu.edu.pl
Henryk Maćkowiak
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Zmiany w strukturze geograficznej handlu zagranicznego polskich regionów
Streszczenie: Celem opracowania jest przedstawienie zmian w strukturze geogra-ficznej handlu zagranicznego polskich regionów (województw) w latach 1999–
–2007. Zaprezentowano zróżnicowanie kierunków eksportu i importu województw, uwzględniając wymianę handlową z grupami państw oraz z poszczególnymi pań-stwami. Zwrócono także uwagę na ogólne prawidłowości rządzące zróżnicowaniem przestrzennym kierunku powiązań polskich regionów z rynkiem międzynarodowym.
Analizę tę poprzedza charakterystyka roli poszczególnych regionów w handlu za-granicznym Polski.
Słowa kluczowe: struktura geograficzna, handel zagraniczny, eksport, import, województwo.
1. Wprowadzenie
W okresie zachodzących procesów integracji europejskiej i globalizacji, o pozycji i rozwoju regionu decyduje m. in. zdolność do sprzedaży na rynkach za-granicznych. Rozkład wewnętrzny handlu zagranicznego Polski odznacza się dużą nierównomiernością, biorąc pod uwagę: natężenie obrotów towarowych, strukturę geograficzną i strukturę towarową. Celem opracowania jest przedstawienie zmian w strukturze geograficznej handlu zagranicznego Polski w ujęciu regionalnym (wo-jewódzkim) w latach 1999–2007. Ukazano zróżnicowanie przestrzenne kierunku powiązań polskich regionów z rynkiem międzynarodowym, uwzględniając wymianę handlową z grupami państw oraz z poszczególnymi państwami. Analizę tego rodza-ju umożliwiają materiały udostępnione przez Centrum Analityczne Administracji Celnej oraz Centrum Informatyki Handlu Zagranicznego.