Europa należy do regionów turystycznych, które najbardziej odczuły skutki kryzysu w postaci zmniejszenia się wielkości ruchu turystycznego. Pomimo tej nie-korzystnej sytuacji jak podaje World Economic Forum w The Travel & Tourism Competitiveness Report 2009 (2009), państwa europejskie, a zwłaszcza państwa starej UE-15, utrzymują pozycję najbardziej konkurencyjnych rynków turystycz-nych świata. W tej sytuacji szczególne istotnym staje się odpowiedź na pytanie,
3 Szczególne podziękowania za pomoc udzieloną w zakresie przygotowania baz danych i przeprowadzenia obliczeń statystycznych składam Kolegom z Zakładu Analizy Regional-nej: mgr. Robertowi Perdałowi oraz dr. Janowi Hauke.
4 W analizie nie uwzględniono regionów Dani (ze względu na zmianę podziału NUTS w okresie analizy 2000–2008) oraz dwóch regionów Wielkiej Brytanii (ze względu na brak
w jakim stopniu stan usług turystycznych w państwach członkowskich UE wpływa na ich gospodarkę, w tym sytuację na rynku pracy, zwłaszcza w kontekście tworze-nia jego odporności na zjawiska kryzysowe.
Cechą charakterystyczną państw członkowskich UE jest duże znaczenie w strukturze ich gospodarek usług turystycznych. Państwa te (UE-27) skupiając 7,5% ludności świata, pomimo systematycznemu zmniejszaniu się tego udziału5, koncentrują jeszcze ponad 50% globalnego ruchu turystycznego. Pomimo faktu, że Europa pozostaje głównym celem podróży odbywających się ramach turystyki mię-dzynarodowej należy podkreślić, że obszar działalności gospodarczej związany z obsługą tego ruchu nie jest objęty jednoznacznymi regulacjami w ramach polityk wspólnotowych. Pomimo podejmowanych działań bardziej uprawnionym wydaje się być stwierdzenie, że jak dotąd turystyka była instrumentem, a nie celem polityk unijnych. Nie zmienia to jednak faktu, że rozwój usług turystycznych był i jest wspierany na obszarze państw członkowskich jako jedna z bardziej skutecznych form realizacji wzrostu liczby miejsc pracy, sprzyjająca procesowi restrukturyzacji Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Wzrost liczby miejsc pracy stanowił jeden z głównych celów Strategii Lizbońskiej, a aktualnie jest uwzględniony w najnow-szym dokumencie strategicznym przygotowanym przez Komisję Europejską – Eu-ropa 2020: Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjają-cego włączeniu społecznemu (2010). Drogę do tworzenia podstaw prawnych doty-czących tego obszaru działalności gospodarczej wprowadził dopiero Traktat z Maastricht, w których postanowiono, że działania Wspólnoty obejmują m.in. środ-ki w dziedzinie turystyśrod-ki. Kolejne regulacje, w tym komunikat Komisji Europejsśrod-kiej pt. Odnowiona polityka turystyczna UE. Ku silniejszemu partnerstwu na rzecz tury-styki europejskiej (2006) zapowiadały zmianę jakościową, jaką próbowano wypra-cować na forum UE wobec turystyki jako odrębnej kategorii interwencji. Bardzo istotnym wzmocnieniem tych dążeń jest Traktat Lizboński, który rozszerza dziedzi-ny interwencji Wspólnoty na obszar turystyki. Obecnie UE obok interwencji podej-mowanej w ramach polityki spójności, gdzie przewiduje się już bezpośrednie wspie-ranie rozwoju gospodarki turystycznej, realizuje kilka działań programowych spe-cjalnie ukierunkowanych na ten obszar (por. Sustainable Tourism… 2006, Komisja Europejska 2010):
Europa – najpopularniejszy kierunek turystyczny na świecie – nowe ramy poli-tyczne dla europejskiego sektora turyspoli-tycznego (2010),
Calypso poszerza horyzonty podróżnicze Europy – turystyka socjalna (2010),
European Destinations of Excellence EDEN – działania prowadzone od 2006 r.6,
5 W 1960 r. udział Europy w międzynarodowych przyjazdach turystycznych wynosił 73%
i od tego czasu ulega systematycznemu zmniejszaniu.
6 W tym m.in.: Best Emerging European Rural Destinations of Excellence – 2007; Tourism and local intangible heritage – 2008; Tourism and protected areas – 2009; Aquatic Tourism – 2010.
The European Cycle Route Network EUROVELO. Challenges and Opportunities for Sustainable Tourism (2009),
Agenda for a Sustainable and Competitive European Tourism (2007).
Wszystkie te przedsięwzięcia tworzą współczesną Politykę Turystyczną Wspólnoty, która opiera się na czterech zasadniczych filarach (por. Europa – najpo-pularniejszy…, 2010): (1) stymulowaniu konkurencyjności turystyki w Europie, (2) promowaniu turystyki zrównoważonej o jak najwyższej jakości, (3) poprawie wizerunku i rozpoznawalności Europy jako kierunku podróży turystycznych wyso-kiej jakości i zgodnych z zasadami zrównoważonego rozwoju, (4) pełnym wykorzy-staniu wszystkich polityk wspólnotowych i instrumentów finansowych na rzecz rozwoju turystki.
W usługach turystycznych w państwach członkowskich UE funkcjonuje bli-sko 1,8 mln przedsiębiorstw, które zatrudniają około 5,2 % całkowitej siły roboczej (czyli około 9,7 mln miejsc pracy). Wspólnotowa branża turystyczna wytwarza po-nad 5% PKB UE i wskaźnik ten stale rośnie. Turystyka stanowi więc trzeci pod względem znaczenia obszar działalności społeczno-gospodarczej w UE, ustępując jedynie miejsca handlowi i dystrybucji oraz budownictwu. Jeżeli uwzględnimy całą gospodarkę turystyczną7, czyli też działalności pośrednio powiązane z turystyką, to jej całkowity udział w produkcie krajowym brutto jest o wiele wyższy: według sza-cunków łącznie wytwarzają one ponad 10% PKB UE oraz obejmują około 12%
wszystkich miejsc pracy (por. Europa – najpopularniejszy… 2010).
Należy podkreślić że znaczenie turystyki dla gospodarek poszczególnych państw członkowskich wykazuje istotne zróżnicowania (patrz tab. 1). Największy udział turystyki w gospodarce tych krajów obserwuje się w państwach basenu Mo-rza Śródziemnego. Korzystne uwarunkowania środowiskowe oraz ukierunkowana polityka aktywizacji gospodarczej w oparciu o rozwój turystyki takich krajów jak Hiszpania, Portugalia czy Grecja doprowadziły do stanu, w którym udział przemysłu turystycznego w tworzeniu PKB i miejsc pracy przekracza w państwach tej części Europy 10%, a gospodarki turystycznej utrzymuje się na poziomie powyżej 15%, a nawet, jak to ma miejsce w przypadku Malty osiąga pułap powyżej 20%. Naj-mniejszy wpływ turystyki na tworzenie kondycji ekonomicznej gospodarek narodo-wych ma miejsce w państwach nowej części Wspólnoty (UE-12). Jest to widoczne zwłaszcza w przypadku przemysłu turystycznego, którego udział w tworzeniu PKB oraz tworzeniu miejsc pracy utrzymuje się na poziomie 2–3%. Lepiej należy ocenić rolę gospodarki turystycznej w tej części Europy. Jej wpływ mierzony udziałem w tworzeniu PKB
7 W analizach usług turystycznych używa się najczęściej dwóch pojęć: przemysł turystyczny – to dział gospodarki produkujący dobra i usługi, na które zapotrzebowanie zgłaszają turyści;
gospodarka turystyczna – to przemysł turystyczny wraz z innymi działalnościami, na które
Tab. 1. Udział przemysłu turystycznego i gospodarki turystycznej w państwach członkowskich Unii Europejskiej w 2008 r. wraz z prognozą na lata 2009–2018. Źródło: opracowanie własne na podstawie:
The Travel & Tourism Competitiveness Report 2009, Managing in the Time of Turbulence, World Economic Forum, 2009, Geneva.
Państwa
przemysł turystyczny gospodarka turystyczna PKB DPKB
DPKB 2008–2019 – prognoza średniorocznej dynamiki zmian udziału PKB w okresie 2008–2019.
Dzatrudnienia 2008–2019 – prognoza średniorocznej dynamiki zmian udziału zatrudnienia w okresie 2008–2019.
oraz udziałem w tworzeniu zatrudnienia utrzymuje się w przedziale 5–
–10%, a w przypadku niektórych państw przekracza nawet 20% (np. Estonia). Jak wynika z prognoz przygotowanych na zlecenie World Economic Forum w okresie 2008–2019 w państwach członkowskich UE będzie obserwowany umiarkowany wzrost znaczenia turystyki w tworzeniu PKB i to zarówno w przypadku przemysłu turystycznego, jak i gospodarki turystycznej (por. The Travel & Tourism… 2009).
Odmiennie przedstawia się sytuacja w zakresie prognozowanego poziomu wpływu
turystyki na rynek pracy. W większości państw UE-12 oraz w Holandii i Niemczech przewiduje się zmniejszenie udziału przemysłu turystycznego oraz gospodarki tury-stycznej w tworzeniu miejsc pracy. W pozostałych krajach szacuje się, że w okresie 2008–2019 nastąpi nieznaczny wzrost tego udziału (1–2%). Nie dotyczy to Austrii i Grecji, w przypadku których prognoza zakłada ponad 3% wzrost udziału turystyki w tworzeniu miejsc pracy.
Analiza zróżnicowania regionalnego wpływu usług turystycznych na stan gospodarki w układzie regionów UE, ze względu na brak danych, nie może opierać się na wskaźnikach wykorzystanych na poziomie krajowym. W celu określenia tej zależności wzięto pod uwagę wskaźnik udziału zatrudnionych w turystyce w latach 2000–2008. Zróżnicowanie wartości tego wskaźnika i jego zmienność w badanym okresie wskazują, że regionami charakteryzującymi się największym wpływem tu-rystyki na gospodarkę są wybrane regiony Hiszpanii, Grecji, Portugalii i Włoch, regiony alpejskie Austrii – przede wszystkim Tyrol i Salzburg oraz pojedyncze re-giony Wielkiej Brytanii. Do regionów o najniższym udziale zatrudnionych w tury-styce należą regiony nowych państw członkowskich, przede wszystkim z obszaru Słowacji, Rumunii i Polski, a także pojedyncze wschodnie landy Niemiec. Należy podkreślić, że analizowane układy min-max wartości badanego wskaźnika w ukła-dzie regionalnym UE charakteryzują się relatywnie małą zmiennością składu.
W celu oszacowania stopnia wpływu rozwoju usług turystycznych na stan gospo-darki regionalnej w państwach członkowskich wykorzystano metodę analizy regre-sji. Przy pomocy dwóch równań regresji prostej opisano zależność między:
w pierwszym równaniu, zmianami poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego opi-sanymi przez wskaźnik dynamiki zmian PKB na 1 mieszkańca w okresie 2000–2008 (zmienna zależna) a dynamiką zmian udziału zatrudnionych w usługach turystycz-nych w okresie 2000–2008 (zmienna niezależna) i w drugim równaniu, zmianami poziomu stopy bezrobocia w okresie 2000–2008 (zmienna zależna) a dynamiką zmian udziału zatrudnionych w usługach turystycznych w okresie 2000–2008 (zmienna niezależna). Wyniki przeprowadzonej analizy wskazują, że w układzie regionalnym UE wpływ turystyki na gospodarkę jest większy w zakresie kształto-wania poziomu PKB niż w zakresie kształtokształto-wania stanu rynku pracy. Siła tej zależności nie jest jednak duża, co oznacza, że istotny wpływ mają na nią inne nieuwzględnione w modelu czynniki8.