Cech¹ charakterystyczn¹ wspó³czesnego wiata jest szeroko pojmowany efekt globaliza-cji. Polska, jako kraj le¿¹cy w rodku Europy, jest zale¿na w znacznym stopniu od gospodarki wiatowej. Wszystkie zmiany zachodz¹ce w przestrzeni ekonomicznej kraju s¹ w pewnym stopniu wynikiem ró¿norodnych zjawisk zachodz¹cych w samej Europie, jak i na ca³ym wie-cie. Wynika to niew¹tpliwie z faktu, ¿e gospodarka wiatowa stanowi swoisty system przep³ywów postrzeganych przez autora jako przep³ywy strumieni materialnych, finanso-wych i informacyjnych.
W uk³adzie sieciowym gospodarka wiatowa stanowi specyficzny system naczyñ po³¹-czonych. Pomiêdzy Polsk¹, a pozosta³ymi krajami zachodzi wysoki stopieñ korelacji ró¿nych zjawisk spo³eczno-ekonomicznych, dlatego te¿ wspó³czesna gospodarka wiatowa stanowi z³o¿on¹ strukturê:
organizacyjn¹, czasow¹, ekonomiczn¹.
Ten skomplikowany uk³ad, poprzez fakt dokonuj¹cych siê w nim procesów, podlega
ci¹-g³ym i dynamicznym przemianom1.
W gospodarce ogólnowiatowej na poziomie ponadkrajowym obserwowaæ mo¿na trzy istotne zjawiska ekonomiczne. S¹ to procesy:
liberalizacji i globalizacji,
miêdzynarodowej integracji gospodarczej, regionalizacji.
Sporód prezentowanych zagadnieñ najmniej kontrowersji budzi pojêcie integracji. W teorii jest to wiadomy proces scalania, tworzenia ca³oci lub w³¹czenia jakiego elementu w ca-³oæ. Znaczenie tego s³owa ma wiêc charakter wieloznaczny, poniewa¿ dotyczyæ mo¿e scalania siê na ró¿nych poziomach:
kulturowym, politycznym, narodowociowym, gospodarczym.
W ostatnim czasie na wiecie zaobserwowaæ mo¿na bardzo charakterystyczny proces integracji gospodarczej, polegaj¹cy w g³ównej mierze na zacienianiu wspó³pracy ekono-micznej przez co najmniej dwa niepodleg³e kraje. Nastêpuje on najczêciej w drodze stopniowej eliminacji barier ograniczaj¹cych wspó³pracê gospodarcz¹. Doskona³ym przyk³adem takiej rozbudowanej struktury integracyjnej jest Unia Europejska.
Kolejny proces zachodz¹cy na wiecie zwi¹zany jest z trwaj¹cym postêpem w dziedzinie ICT i jest to proces postrzegany przez wiêkszoæ obserwatorów wspó³czesnego wiata jako zjawisko w³aciwej globalizacji. Proces ten odnosi siê do charakterystycznych trendów w wia-towej ekonomii, polityce, ¿yciu spo³ecznym czy kulturze. Polega on na rozprzestrzenianiu siê podobnych zjawisk i procesów na ca³ym wiecie, niezale¿nie od stopnia zaawansowania cywilizacyjnego poszczególnych pañstw czy ich po³o¿enia geograficznego. Oczywicie ist-nieje doæ znaczna grupa autorów, w tym ekonomistów, która uwa¿a, ¿e procesy globalizacyjne nie zachodz¹, a obserwowane zmiany to wynik trwaj¹cej rewolucji spo³eczno-gospodarczej. Zdaniem autora zjawisko globalizacji wystêpuje, czego wynikiem jest ujednolicanie siê przestrzeni ekonomicznej ca³ego globu. Ludzie w ró¿nych krajach chodz¹ podobnie ubrani, je¿d¿¹ podobnymi samochodami, u¿ywaj¹ tych samych technologii teleinformatycznych, korzystaj¹ z podobnych urz¹dzeñ AGD itd. Globalizacja stanowi zatem pewien rodzaj trans-formacji gospodarki wolnorynkowej, a kierunek strumieni zmian przebiega od krajów wysoko rozwiniêtych do krajów o s³abszym rozwoju ekonomicznym, rzadziej odwrotnie.
Najczêstszymi zmianami obserwowanymi w procesie globalizacji i liberalizacji s¹ przemia-ny w sferze:
ekonomii, gdzie nastêpuje przyspieszony proces fuzji wielkich koncernów oraz koncen-tracja kapita³u na du¿¹ skalê;
polityki, w której dostrzegalny jest proces malej¹cej roli organizmów pañstwowych; w ¿yciu spo³ecznym nasila siê zjawisko migracji ludnoci;
kultury, w której dochodzi do unifikacji wzorców postêpowania, marginalizacji kultur narodowych, wspomnianej ju¿ wczeniej standaryzacji gastronomii, handlu, mody, rozrywki itp. W gospodarce wiatowej obserwuje siê jeszcze jedno zjawisko, nazwane przez badaczy procesem regionalizacji wiata. Doskona³ym przyk³adem takiego tworu jest tzw. Triada, czyli uk³ad tworzony przez najbardziej rozwiniête kraje Europy, Azji Wschodniej i Ameryki Pó³noc-nej. Ciekawostk¹ jest fakt, ¿e kraje te zamieszkuje tylko 16% ludnoci wiata, a mimo to, wytwarzaj¹ one ponad po³owê wiatowego PKB. W krajach tych lokuje siê 95% bezpored-nich inwestycji zagranicznych. Pañstwa te pokrywaj¹ blisko 100% kosztów ponoszonych na badania rozwojowe i naukowe. W konsekwencji to w nich koncentruj¹ siê najwiêksze orod-ki naukowo-badawcze, najwiêksze koncerny miêdzynarodowe, najbogatsze banorod-ki i inne wa¿ne instytucje finansowo-gospodarcze. Niestety, zagro¿eniem takiego stanu rzeczy s¹ dyspro-porcje poziomu rozwoju miêdzy krajami Triady, a pozosta³ymi pañstwami globu.
Te trzy wystêpuj¹ce w skali globalnej zjawiska maj¹ niew¹tpliwie wp³yw na gospodarkê narodow¹ poszczególnych pañstw, w tym tak¿e na przestrzeñ ekonomiczn¹ danego kraju czy regionu.
Polska jako kraj le¿¹cy w centrum Europy przynale¿y do ró¿nych organizacji i struktur ponadnarodowych. Na przestrzeñ ekonomiczn¹ kraju wp³yw maj¹ ró¿ne decyzje podejmowa-nych zarówno na szczeblu krajowym, jak i miêdzynarodowym.
Polska to tak¿e kraj, do którego poprzez ró¿ne rodki przekazu w swobodny sposób dociera informacja; obserwowaæ zatem mo¿na wszystkie charakterystyczne zjawiska specy-ficzne dla wspó³czesnego wiata, które w sposób dynamiczny przenikaj¹ do obecnej przestrzeni ekonomicznej kraju.
Najczêstszym zjawiskiem endogenicznym obserwowanym we wspó³czesnym wiecie na poziomie gospodarek narodowych jest proces metropolizacji du¿ych aglomeracji miejskich. Polega on na zrywaniu i os³abianiu wiêzi miêdzy centrum miasta a otaczaj¹cym go regionem i zastêpowaniu ich relacjami z ca³ym kontynentem, a nawet wiatem. Powstaje nieci¹g³oæ u¿ytkowania przestrzeni zurbanizowanej. Region wokó³ metropolii przejmuje jedynie funkcjê sypialnian¹ i rekreacyjn¹. Przyczyn¹ takich zmian s¹ niew¹tpliwie postêpuj¹ce przemiany o charakterze egzogenicznym globalizacja i liberalizacja, regionalizacja i integracja gospo-darcza pañstw. G³ówne miasta staj¹ siê wêz³ami sieci wiatowych przep³ywów handlowych, informacyjnych i naukowych. Powstaj¹ du¿e nierównoci przestrzenne, objawiaj¹ce siê do-minacj¹ metropolii nad reszt¹ regionu. Proces ten cile zwi¹zany jest z zagadnieniem rozwoju regionalnego, a jego wymiar ma aspekt historyczny.
Procesy zachodz¹ce wewn¹trz s¹ konsekwencj¹ zjawisk ekonomicznych, które pojawi³y siê w okresie lat siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych poprzedniego stulecia. S¹ one bezpo-rednio wynikiem ówczesnego postêpu cywilizacyjnego w gospodarce i w spo³eczeñstwie.
Zmiany te wystêpowa³y w systemach2:
techniczno-produkcyjnym, spo³ecznym,
instytucjonalnym.
Procesy te, trwaj¹ce zreszt¹ do dzisiaj, doprowadzi³y do zró¿nicowania na poziomie lokal-nym i regionallokal-nym kraju. Omawiana zjawisko kojarzone jest z pojêciem rozwoju regionalnego.
Z czasem zaczêto je badaæ i rozpatrywaæ w ujêciach teoretycznych3. Dziêki tym analizom
mo¿emy stwierdziæ, ¿e rozwój gospodarczy regionu ma aspekt trójkierunkowy4:
ekonomiczny, spo³eczny, kulturowy.
Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e w literaturze rozró¿nia siê zakres pojêciowy terminów: rozwój regionu i rozwój regionalny.
Ogólnie przyjêto za³o¿enie, ¿e rozwój regionu dotyczy jednego konkretnego regionu, a cilej ujmuj¹c, zjawisk zachodz¹cych wewn¹trz tego obszaru; rozwój regionalny natomiast mo¿na przypisaæ zjawiskom wystêpuj¹cym w szerszym uk³adzie, np. w skali kraju, przy jego
jednoczesnej dekompozycji regionalnej5.
Wspó³czeni badacze problemu, tacy jak prof. Klasik czy prof. Korenik, podkrelaj¹, ¿e bez wzglêdu na przyjêt¹ nomenklaturê, rozwój regionalny to przede wszystkim proces o cha-rakterze ekonomicznym, w którym nastêpuje transformacja regionalnych czynników produkcji w dobra i us³ugi.
Widaæ zatem, ¿e kolejny z procesów charakterystycznych dla wspó³czesnego wiata wp³y-waj¹cych na przestrzeñ ekonomiczn¹ kraju i regionu, zwi¹zanych ze zjawiskiem rozwoju regionalnego to proces metropolizacji.
Procesy spo³eczno-gospodarcze charakterystyczne dla wspó³czesnej przestrzeni
2 J. H a u s n e r, Posfordowski paradygmat przemys³owy, Gospodarka Narodowa 1994, nr 4, s. 813.
3 S. K o r e n i k, Rozwój regionalny, maszynopis powielony, 2004.
4 M. J a s k u l s k a, Zró¿nicowanie regionalne rozwoju gospodarczego Polski w okresie
transforma-cji systemowej. Analiza statystyczna, [w:] Budowanie gospodarki rynkowej w Polsce, Warszawa 1995,
s. 222.
W ogólnym znaczeniu metropolizacja to proces przekszta³cania siê przestrzeni miejskich, polegaj¹cy na zmianie relacji miêdzy miastem centralnym a jego bezporednim zapleczem oraz na nieci¹g³ym sposobie u¿ytkowania przestrzeni zurbanizowanych. Zmiana relacji polega na os³abieniu lub zerwaniu zwi¹zków gospodarczych miasta z jego regionalnym zapleczem i za-st¹pieniu ich wiêziami z innymi metropoliami w skali kontynentalnej lub wiatowej. Rola regionu ogranicza siê do pe³nienia funkcji mieszkaniowych i rekreacyjnych dla mieszkañców metropolii; nieci¹g³oæ za przestrzeni oznacza, ¿e s¹siadem w sensie gospodarczym i spo-³ecznym nie jest ju¿ otaczaj¹cy region, lecz odleg³a nieraz o setki, a nawet tysi¹ce kilometrów
inna metropolia6.
Procesy metropolizacyjne w d³u¿szej perspektywie prowadz¹ do tworzenia siê metropolii i obszarów metropolitalnych, czyli innymi s³owy wêz³ów sieci osadniczej posiadaj¹cych
nastêpuj¹ce cechy7:
Tomasz Drozdowski
6 S. K o r e n i k, Metropolizacja przestrzeni spo³eczno-gospodarczej w kontekcie procesu
globaliza-cji, maszynopis powielony, Wroc³aw 2003; zobacz te¿: S. K o r e n i k, Dysproporcje w rozwoju regio-nów Polski wybrane aspekty, Wroc³aw 2003, s. 25.
7 Wg P. Soldatos.
Oprócz cech zaprezentowanych na powy¿szym schemacie obserwowaæ tak¿e mo¿na: znacz¹cy eksport czynników produkcji (przedsiêbiorstw, banków i innych instytucji spo³eczno-gospodarczych, kulturalnych itp.);
rozbudowan¹ sieæ transportu wewnêtrznego i zewnêtrznego (komunikacja wewnêtrzna, obwodnice, systemem autostrad, szybka kolej miejska, podmiejska i regionalna, lotnisko o zasiêgu miêdzynarodowym);
rozwiniêty sektor us³ug nastawionych na zagranicznych klientów (centra kongresowe i wystawiennicze, luksusowe hotele, szko³y miêdzynarodowe, wysokiej jakoci pomieszcze-nia biurowe, miêdzynarodowe kancelarie prawnicze, miêdzynarodowe instytucje naukowe);
rodki masowego przekazu o zasiêgu miêdzynarodowym (gazety, magazyny, radio, telewizja);
Rys. 1. Cechy metropolizacji ród³o: Opracowanie w³asne
regularne organizowanie ró¿nego typu miêdzynarodowych spotkañ (kongresy, wysta-wy, festiwale, imprezy sportowe i artystyczne z udzia³em zagranicznych zespo³ów teatralnych). Metropolie odgrywaj¹ wspó³czenie rolê dominuj¹c¹. S¹ orodkami dynamiki gospodar-czej, technologicznej i kulturalnej zarówno w regionie, jak i w skali europejskiej.
Istotne znaczenie w kszta³towaniu procesów spo³eczno-gospodarczych, szczególnie w ostatnich latach, przypisuje siê zjawisku metropolizacji, które stanowi jeden z podstawo-wych elementów globalizacji, w efekcie której wzmacnia siê znacznie pozycja du¿ych miast w gospodarce wiatowej. Równoczenie wspó³czesna gospodarka, której podstawow¹ cech¹ staje siê oparcie na wiedzy oraz tworzenie tzw. przestrzennych sieci gospodarczych, wywo-³uje znaczne, ale naturalne kumulowanie siê w wybranych miastach wszelkich dzia³añ i zja-wisk ekonomiczno-spo³ecznych. Zwi¹zane jest to bezporednio z bezprecedensow¹ koncen-tracj¹ w du¿ych miastach-metropoliach najnowszych dzia³alnoci i instytucji naukowo--gospodarczych, takich jak uczelnie wy¿sze, instytucje zarz¹dcze, badawcze i finansowe oraz
przedsiêbiorstwa high-tech8. A. Scott (1998) okrela tak powsta³y system mianem
aglomera-cji elastycznej produkaglomera-cji ( flexible production agglomeration)9. Wytworzona w ten sposób
w³aciwie niewielka liczba lokalnych, a nie regionalnych uk³adów metropolitalnych nowego
typu charakteryzuje siê silnym domkniêciem10. W wyniku tego zjawiska du¿e orodki
miej-skie nie tylko staj¹ siê obszarem koncentracji procesów gospodarczych, ale te¿ przekszta³-caj¹ siê w centra, silnie oddzia³uj¹ce na rozwój innych obszarów.
Podsumowuj¹c, nale¿y stwierdziæ, ¿e jedn¹ z przyczyn zjawiska metropolizacji jest fakt, ¿e gospodarka regionu oznacza siê okrelon¹ otwartoci¹. W odró¿nieniu od terytorium dane-go pañstwa region nie ma granic w sensie politycznym. Towary, kapita³, osoby i us³ugi mog¹ swobodnie nap³ywaæ do regionu. Mo¿liwy jest tak¿e kierunek odwrotny strumienie dóbr i us³ug mog¹ byæ eksportowane na zewn¹trz regionu. Bezporednia przyczyna tego stanu powodowana jest zjawiskiem procesów rynkowych, które przebiegaj¹ w sposób nieskrêpo-wany, bez wzglêdu na granice regionu. Jedynym czynnikiem mog¹cym przeszkodziæ w tych procesach jest odleg³oæ, dlatego wiêkszoæ teorii dotycz¹cych rozwoju w skali makro pró-bowano odpowiednio dostosowaæ do rzeczywistoci regionu. Jedn¹ z takich prób podj¹³ A.C. Nelson, który przez pojêcie rozwoju rozumia³ zmiany w regionalnej produktywnoci mierzonej wielkoci¹ populacji, zatrudnieniem, dochodem i wartoci¹ produkcji dodanej. Roz-wój regionalny obejmuje równie¿ rozRoz-wój spo³eczny, rozumiany jako poziom opieki
zdrowot-nej, dobrobyt, jakoæ rodowiska czy te¿ kreatywnoæ11. Proces rozwoju regionalnego, jak
podkrela to W. Kosiedowski, ma wielowymiarowy, wybitnie heterogeniczny charakter, co powoduje, ¿e jego uchwycenie i opis s¹ niezmiernie trudne, prowadz¹c w konsekwencji do
przyjmowania za³o¿eñ upraszczaj¹cych12. Kompleksowy rozwój gospodarczy powinien
w for-mie zbiorczej i skoordynowanej uwzglêdniaæ równie¿ koniecznoæ zachowania ³adu
ekono-Procesy spo³eczno-gospodarcze charakterystyczne dla wspó³czesnej przestrzeni
8 B. J a ³ o w i e c k i, Metropolie, Bia³ystok 1999.
9 T.G. Grosse, Przegl¹d koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego, Studia Regionalnie i Lo-kalne 2002, nr 1, s. 38.
10 S. K o r e n i k, Procesy rozwoju regionów na prze³omie wieków, [w:] Od administrowania do
zarz¹dzania w gminie i powiecie, pod red. A. K o ¿ u c h a, Siedlce 2001, s. 8.
11 W. D z i e m i a n o w i c z, Kapita³ zagraniczny a rozwój regionalny i lokalny w Polsce, Warszawa 1997, s. 29.
12 Zarz¹dzanie rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy teorii i praktyki, pod red. W. K o s i e -d o w s k i e g o, Toruñ 2001, s. 28.
Tomasz Drozdowski
micznego, spo³ecznego, przestrzennego, ekologicznego i lokalnego. Dopiero w odniesieniu
do takiego stanu gospodarki mo¿na u¿ywaæ pojêcia kompleksowy ³ad rozwoju13.
W konkluzji nale¿y stwierdziæ, ¿e procesy, które zachodz¹ w przestrzeni ekonomicznej kraju, podzieliæ mo¿emy ze wzglêdu na ich charakter na wewnêtrzne i zewnêtrzne. Przy czym, jak wykaza³ autor, te pierwsze w znacznym stopniu wynikaj¹ ze zjawisk egzogenicznych. Procesy wewn¹trzkrajowe, takie jak metropolizacja, zjawisko rozwoju regionalnego, komplek-sowy ³ad przestrzenny, zawsze porednio bêd¹ zale¿ne od zjawisk zwi¹zanych z efektami globalizacji czy integracji gospodarczej.
Bibliografia:
B e c l a A., S. C z a j a, M. G r a b o w s k a, Elementy makroekonomii, Wroc³aw 2002. D z i e m i a n o w i c z W., Kapita³ zagraniczny a rozwój regionalny i lokalny w Polsce,
Warszawa 1997.
G o r z e l a k G., Rozwój regionalny Polski w warunkach kryzysu i reformy, Warszawa 1989. G r o s s e T.G., Przegl¹d koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego, Studia
Regional-nie i Lokalne 2002, nr 1.
H a u s n e r J., Posfordowski paradygmat przemys³owy, Gospodarka Narodowa 1994, nr 4. J a ³ o w i e c k i B., Metropolie, Bia³ystok 1999.
J a s k u l s k a M., Zró¿nicowanie regionalne rozwoju gospodarczego Polski w okresie
transformacji systemowej. Analiza statystyczna, [w:] Budowanie gospodarki rynkowej w Polsce, Warszawa 1995.
K o r e n i k S., Dysproporcje w rozwoju regionów Polski wybrane aspekty, Wroc³aw 2003. K o r e n i k S., Metropolizacja przestrzeni spo³eczno-gospodarczej w kontekcie procesu
globalizacji, maszynopis powielony, Wroc³aw 2003.
K o r e n i k S., Procesy rozwoju regionów na prze³omie wieków, [w:] Od administrowania
do zarz¹dzania w gminie i powiecie, pod red. A. Ko¿ucha, Siedlce 2001.
K o r e n i k S., Rozwój regionalny, maszynopis powielony, 2004.
S e c o m s k i K., Nowoczesne czynniki rozwoju, [w:] Jednolitoæ i ró¿norodnoæ w polityce
rozwoju, pod red. A. D o b r a c z y ñ s k i e j, Warszawa 1997.
Zarz¹dzanie rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy teorii i praktyki, pod red.
W. K o s i e d o w s k i e g o, Toruñ 2001.
13 K. S e c o m s k i, Nowoczesne czynniki rozwoju, [w:] Jednolitoæ i ró¿norodnoæ w polityce
Marian Oczachowski
Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa im. Witelona w Legnicy