Przegląd określeń pojęcia zaangażowania obywatelskiego w literaturze przedmiotu55

Poniżej zaprezentowano przyjęte przez różnych autorów sposoby rozumienia pojęcia zaangażowania obywatelskiego.

Autorzy książki „ Lokalne uczestnictwo obywatelskie” pod redakcją Ryszarda Skrzypca przeprowadzili badania dotyczące relacji pomiędzy działalnością obywatelską a działaniami samorządu gminnego. Zakres działalności obywatelskiej w tych badaniach został zawężony do aktywności lokalnej związanej z wpływem na władze samorządowe. Autorzy przyjęli w badaniu założenie co do rozumienia i zakresu podstawowej kategorii badania - lokalnego uczestnictwa obywatelskiego - które zdefiniowane zostało w relacji do samorządu jako:

„aktywność mieszkańców gminy, której celem jest wpływ na decyzje władz lokalnych, przede wszystkim samorządowej władzy gminnej (rada, zarząd, burmistrz lub wójt, urząd gminy), a także innych ogniw lokalnej administracji publicznej (np. rządowe administracje specjalne)”190. Autorzy badań wyróżniają trzy sposoby analizy aktywności obywatelskiej.

Według autorów na aktywność obywatelską można spojrzeć z trzech perspektyw: aksjologii politycznej, rozwoju lokalnego, zarządzania układem lokalnym.

W podejściu aksjologicznym aktywność obywatelska ujmowana jest jako jeden z niezbędnych elementów demokracji. Uczestnictwo obywatelskie definiowane tu jest przez

„kontrolę władzy, wpływ na władzę lub wyręczanie władzy w rozwiązywaniu problemów społecznych” 191. Aktywność obywatelska wyraża się np. przez uczestniczenie w podejmowaniu decyzji o sprawach publicznych, protest obywatelski. Aktywność obywatelska z tej perspektywy może być rozpatrywana w aspekcie polityki lokalnej i pozalokalnej.

W podejściu rozwoju lokalnego uczestnictwo obywatelskie definiowane jest przez rozwój lokalny, który ujmuje się poprzez inicjatywę i aktywne uczestnictwo obywateli zamieszkujących konkretne terytorium, które dokonuje się np. poprzez zagospodarowywanie - w porozumieniu z samorządem - określonych sfer publicznych (realizacja konkretnych programów, projektów, usług, edukacja).

190 J. Drążkiewicz: Lokalne uczestnictwo obywatelskie w wybranych gminach: Morawica, Łęczna, Jasio, Olecko, Podkowa Leśna oraz Skoczów. W: Red. R. Skrzypiec: Lokalne uczestnictwo obywatelskie. Warszawa 2002, s.

23.

191 R. Skrzypiec: Badanie lokalnej aktywności obywatelskiej - problematyka, metody i techniki badań. W: Red.

R. Skrzypiec: Lokalne uczestnictwo obywatelskie. Warszawa 2002, s. 12

W trzeciej perspektywie - zarządzania układem lokalnym- uczestnictwo obywatelskie traktowane jest jako „instrument zarządzania wykorzystywany przez władze lokalne (samorząd)”192. Tu uczestnictwo obywatelskie definiowane jest przez włączanie mieszkańców do procesu podejmowania decyzji, które ma służyć lepszemu rozpoznawaniu potrzeb i priorytetów społeczności oraz ma zwiększyć wiarygodność władzy w oczach mieszkańców.

Partycypacja obywateli w procesach podejmowania decyzji dokonuje się poprzez konsultacje.

Dzięki nim organ władzy lub administracji publicznej zasięga opinii społeczności lokalnej i ustosunkowuje się do niej. W tym celu organizowane są sesje rady gminy, dyżury radnych, spotkania z mieszkańcami, wydawane są przez samorząd gazety oraz tworzona strona internetowa władz lokalnych. Tym sposobem mieszkańcy mogą wydawać własne opinie i rozwiązania problemów społecznych ich dotyczących. Proces włączania mieszkańców do podejmowania decyzji kształtuje wśród nich przekonanie, że władze liczą się z ich potrzebami i opiniami, że traktują ich serio. Z kolei przedstawiciele władzy zmniejszają ryzyko podejmowania decyzji niepopularnych i nietrafnych, mogą też konstruować programy działań, które są zgodne z oczekiwaniami mieszkańców - wyborców. W rezultacie partycypacja ma zwiększyć skuteczność działania władzy i ma służyć zbudowaniu mocniejszej bazy społecznej dla władzy”193.

Według Piotra Glińskiego oraz Hanny Palskiej „społeczna aktywność obywatelska” to działania podejmowane przez członków danej zbiorowości zorientowane pro publico bono, które cechują się niepolitycznym i nieindywidualnym charakterem194.

Ryszard Skrzypiec, powołując się na Piotra Glińskiego i Hannę Palską, pisze, że aktywność obywatelska jest to „wspólna, i co ważne, świadoma artykulacja oraz realizacja i obrona interesów (potrzeb, aspiracji) jakieś grupy społecznej przez jej członków. Świadomość wspólnego działania (...) nadaje działaniom jednostek społeczny charakter”195. Autor, powołując się dalej na tych samych autorów, wymienia zakres działań, które wchodzą w skład tak rozumianej definicji społecznej aktywności obywatelskiej. Są to działania, które sprzyjają formowaniu się aktywności obywatelskiej spełniając typowe funkcje obywatelskie.

Zaliczył do nich artykulację interesów danej grupy społecznej, kontrolę działań władzy, protest obywatelski. W te działania włączył także uczestnictwo w procesach przygotowania i

192 Drążkiewicz: Lokalne uczestnictwo obywatelskie w wybranych gminach: Morawica, Łączna, Jasło, Olecko, Podkowa Leśna oraz Skoczów. W: Red. R. Skrzypiec: Lokalne uczestnictwo obywatelskie. Warszawa 2002, s.

23.

193 Por. tamże.

194 Gliński P., Palska H.: Cztery wymiary społecznej aktywności obywatelskiej. W: Red. H. Domański, A.

Rychard: Elementy nowego ładu. Warszawa 1997, s. 365, 366.

195 R. Skrzypiec: W poszukiwaniu sprawiedliwości. Obywatelskie nieposłuszeństwo - filozofia i działanie.

Kraków 1999, s. 12.

podejmowania decyzji na różnych szczeblach władzy: konsultacje, dostęp do informacji, ciała doradcze, analiza projektów rozwiązań prawnych, uczestnictwo w ciałach decyzyjnych. W zakres działań aktywności obywatelskiej ujął również sygnalizowanie problemów i kwestii społecznych (m. in. „wczesne ostrzeganie”), przygotowanie alternatywnych projektów decyzji, programów społecznych. Te działania to również samodzielne zagospodarowywanie określonych sfer publicznych, jak również samoedukacja obywatelska196.

Bohdan Skrzypczak oraz Stanisława Retmaniuk zaangażowanie społeczne rozumiejąjako dobrowolne działania, którymi jest „dążenie do oddziaływania na otoczenie społeczne,

• i g n

zmierzające do jego przekształcenia, przynoszące efekty jednostce i społeczeństwu” .

Małgorzata i Jerzy Haliccy przez pojęcie „ aktywność społeczna” rozumieją „czynne włączanie się w życie publiczne i działalność społeczną na poziomie społeczności lokalnej, regionalnej bądź ogólnokrajowej198. Według autorów, ten typ działalności społecznej jest

„typem aktywności zorientowanej publicznie, który sprowadza się do działalności społecznej i politycznej, a także publicznej działalności w parafii” 199.

Zaangażowanie polityczne jest szczególnym rodzajem zaangażowania społecznego. Marek Fiałkowski wyróżnia dwa rodzaje zaangażowania politycznego: zaangażowanie w sensie społeczno - kulturowym oraz zaangażowanie w sensie praktycznym. Ten pierwszy, szeroko pojęty udział w polityce - jest rozumiany jako działanie na płaszczyźnie wartości i obyczajów, skierowanym ku przekształcaniu życia społecznego. Według autora, odpowiedzialna obecność obywatela w życiu swojej wspólnoty jest politycznym zaangażowaniem: dążenie do wspólnego dobra, rozumianego jako dobro całego człowieka i wszystkich ludzi, obrona i promocja sprawiedliwości, wolności i solidarności, rzetelna praca, stanowią wyraz działalności politycznej w szerokim znaczeniu. Drugi rodzaj zaangażowania politycznego opiera się na rozumieniu polityki jako uczestnictwa w sprawowaniu władzy w państwie. Zaangażowanie to oznacza praktyczne podejmowanie decyzji i akcji zmierzających do realizacji wypracowanego modelu społeczno - politycznego. Chodzi tutaj o bezpośredni udział w kształtowaniu struktur życia społeczno - politycznego i sprawowanie władzy200.

196 Tamże.

197 B. Skrzypczak, S. Retmaniuk: Centrum aktywności lokalnej - w poszukiwaniu modelu instytucji rozwoju społeczności lokalnej (1997 - 2009). W: Partycypacja społeczna i aktywizacja w rozwiązywaniu problemów społeczności lokalnych. Red. B. Lewenstein [i in.]. Warszawa 2010, s. 203.

M. Halicka, J. Halicki: Integracja społeczna i aktywność ludzi starszych. W: Red: B. Synak: Polska starość.

Gdańsk 2002, s. 190.

199 Tamże, s. 202.

200 M. Fiałkowski: Życie społeczno - polityczne miejscem zaangażowania katolików świeckich. „Roczniki Teologiczne” LY/2008, z. 6, s. 100 - 101.

Dla Amitaia Etzioniego - jak pisze Grażyna Skąpska - aktywność społeczna jest pewną funkcją uspołecznienia i stanowi wypadkową pomiędzy działaniami jednostki a społeczeństwem. Elementami „ działania aktywnego” są: świadomy i rozporządzający konkretnym poziomem zasobem wiedzy aktor, cele, jakie zamierza zrealizować oraz udział w

• 201

procedurach podejmowania decyzji, co umożliwia wpływanie na dokonywanie zmian

Zaprezentowane przez różnych autorów sposoby pojmowania aktywności obywatelskiej wskazują na bogactwo treści w pojęciu „zaangażowanie obywatelskie”. Daje to możliwość interdyscyplinarnego podejścia do podejmowanego zagadnienia i pozwala na integrowanie perspektyw właściwych dla kilku dyscyplin naukowych.

Reasumując niniejszy rozdział, można stwierdzić, że aktywność w przestrzeni społeczeństwa obywatelskiego łączy się z troską o dobro wspólne. W ujęciu filozoficznym, troska o nie wyrażona była przez przestrzeganie cnót. Te cnoty, które miały charakteryzować obywatela, były różnie rozumiane w poszczególnych epokach w zależności od uznawanych wartości. W tradycji republikańskiej były to sprawiedliwość, odpowiedzialność, męstwo. W tradycji liberalnej kładziono nacisk na sferę praw obywatelskich chroniących jednostkę i jej uprawnienia oraz wolny rynek dóbr i usług. Z jednej strony obywatelskie cnoty łączą się z aktywnością w płaszczyźnie gospodarczej: egzekwowaniem praw i troską o realizowanie własnych potrzeb przez pracę, oszczędność, wytrwałość, współdziałanie z innymi. Z drugiej strony, praktykowanie cnót obywatelskich ma miejsce w działalności stowarzyszeniowej:

poświęcania się sprawom publicznym poprzez rozwijanie społecznych inicjatyw, zaufanie do ludzi, zdolność do samoorganizowania się, kreatywność, gotowość do myślenia w interesie innych ludzi.

To, że człowiek może być aktywnym obywatelem wynika z jego praw, które posiada. We współczesnej koncepcji społeczeństwa obywatelskiego nawiązuje się do prawa naturalnego, które wypływa z samej natury człowieka. Zakłada ono istnienie uniwersalnych, niezależnych

od różnic kulturowych czy religijnych, norm postępowania, które mają charakter trwały, gdyż wywodzą się z natury. To dzięki nim człowiek może rozpoznać na drodze rozumowej, co jest dobre, a co złe. Z prawa naturalnego wyprowadzone zostały zasady działania

201 G. Skąpska: Prawo a dynamika norm społecznych przemian. Kraków 1991, s. 132 - 133.

wyrażone poprzez troskę o dobro innych i oddawanie drugiemu człowiekowi tego, co mu się należy. Człowiek jako istota społeczna powołana jest do życia w zbiorowości i stąd należą mu się prawa polityczne. Oznacza to możliwość partycypowania we władzy państwowej (prawo do wybierania i bycia wybieranym), pełnienia funkcji publicznej, dokonywania wspólnego osądu spraw publicznych w sferze publicznej (posiadanie własnych przekonań politycznych i głoszenia ich w mowie i w piśmie), włączanie się obywateli do procesów podejmowania decyzji politycznych. Posiadanie praw politycznych możliwe jest w tych typach ustrojów, w których obywatele traktowani są jako partnerzy do podjęcia współodpowiedzialności i współrządzenia państwem. Aktywność obywateli wyrażona jest także udziałem w stowarzyszeniach i organizacjach społecznych o charakterze politycznym, gospodarczym religijnym oraz naukowym. Różnorodna aktywność obywateli stanowi źródło kapitału społecznego i służy obywatelom w osiąganiu celów, które uważają za ważne dla wspólnego dobra.

II. Aktywność obywatelska w Polsce w świetle wybranych badań empirycznych

Zainteresowanie problematyką zaangażowania obywatelskiego przez różnych autorów znalazło swój wyraz w przeprowadzonych przez nich badaniach empirycznych. Spośród nich wyróżnić można badania reprezentatywne dla ogółu społeczeństwa, regionu lub na określonej kategorii wiekowej Polaków. Badania dotyczą osób zaangażowanych w działania obywatelskie (tego typu badania przeprowadzono wśród członków organizacji społecznych oraz uczestników pewnych działań społecznych), organizacji pozarządowych, relacji pomiędzy lokalną działalnością obywatelską a działaniami samorządu gminnego 'yOO

Szczegółowemu opisowi będą poddane współczesne badania empiryczne aktywności