BarbaraSzymczak-Maciejczyk
Recenzowanak s i ą ż k a
MichałCetnarowski,Podwójnatożsamośćbogów.Okulturzepopularnejw k inie,komiksieiliteraturze
Kraków2017Wydawnictw oSQN
ISBN978-83-65836-36-6 ss.426.
Okładka:©byWydawnictwoSQN
BarbaraSzymczak-Maciejczyk—
mgr;doktorantkanaWydzialeFilologicznymUniwersytetuPedagogicznegoim.KomisjiEdukacjiNarodowejwKr akowie;redaktorkatomuzbiorowegoReprezentacjesacrumwkulturzewspółczesnej(wdruku);zastępcaredaktoranaczel
negowczasopiśmienaukowo-literac- kim„CreatioFantastica”orazredaktordziałuKulturyWspółczesnejw„FactaFictaJournalofTheory,Narra- tive&Media”;jejzainteresowaniabadawczekoncentrująsięnatwórczościMariiKuncewiczowej,wize- runkukobietywliteraturzewspółczesnej,funkcjonowaniufigurywampiraiczarownicywliteraturzefan-tasyorazmotywachbaśniowychwtekstachkultury.Kontakt:b.szymczakmaciejczyk@creatiofantastica.com.
CreatioFantastica2017,nr2(57),ss.139-147,DOI:10.5281/zenodo.1204669
RecenzjadostępnanalicencjiCreativeCommons:Uznanieautorstwa4.0międzynarodowe(CCBY4.0).P e w n e prawazastrzeżoneprzezOśrodekBadawczyFactaFictawKrakowie.Wersjaelektronicznaarty-kułujestreferencyjna.
RedakcjadziękujeWydawnictwuSQNzaudostępnienieegzemplarzarecenzenckiegoksiążki.
Przekonującprzekonanych140
BadanianadkulturąpopularnąmająsięwPolscecorazlepiej,oczymświad-czychociażbyrosnącaliczbapublikacjinatentemat.Sątozarównoksiążkioraza rtykułynaukowesensustricto,jakitekstypopularnonaukoweczywręczpo pularne.Nafalirosnącegozainteresowaniapopkulturąpowstajecorazwięcejo
mówieńteoretycznychoraztychzkategoriicasestudies.Wi-d a ć jemówieńteoretycznychoraztychzkategoriicasestudies.Wi-dnakpewnąlukępomięmówieńteoretycznychoraztychzkategoriicasestudies.Wi-dzypublikacjamiprzygotowywanymiiczy- jednakpewnąlukępomiędzypublikacjamiprzygotowywanymiiczy- tanymiprzezaka-fanów(czylinaukowcówpoczuwającychsiędobyciafa- nami),atymiściślezwiązanymizfandomem.KsiążkaMichałaCetnarow-skiego,zatytułowanaPodwójna
tożsamośćbogów.Okulturzepopularnejwkinie,komiksieiliteraturze,miaławszelkied anedowypełnieniatejluki.
AutorPodwójnejtożsamościjestpisarzem1,redaktoremantologii2 ,jakrów- nieżwspółpracownikiem„NowejFantastyki”i„CzasuFantastyki”;infor-macjeojegobiografiimożnaznaleźćtakżewsamejksiążce:
Namarginesie,zkronikarskiegoobowiązkudodam,żesamdołożyłem[…]redaktorskącegi ełkę:redagującmiędzyinnymiantologieNoweidzie(2009;zmłodąpolskąfantastyką),Science fiction(2011;stawiającanatekstyhardSF)czyGłosLema(2011;wpiątąrocznicęśmierciSta
nisławaLema),wlatach2010-2011tworzącdziałliteraturypolskiejwrodzi-mejedycji„FantasyandScienceFiction”[…],atakżew2013rokuprzejmującpoMaciejuParo wskimstanowiskoredaktoraopowiadańpolskichw„NowejFantastyce”(s.58).
Możnabypodejrzewać,iżdziękizdobytemudoświadczeniu,wielolet- niemuzainteresowaniutematykąiuważnejobserwacjitendencjiwpop- kulturzeautorowiudasięprzygotowaćpublikację,któraprzekonaodbior-c ó w wkulturzeautorowiudasięprzygotowaćpublikację,któraprzekonaodbior-ciążnieprzekonanykulturzeautorowiudasięprzygotowaćpublikację,któraprzekonaodbior-chdokulturypopularnej,jednokulturzeautorowiudasięprzygotowaćpublikację,któraprzekonaodbior-cześnieprzykulturzeautorowiudasięprzygotowaćpublikację,któraprzekonaodbior-czy- wciążnieprzekonanychdokulturypopularnej,jednocześnieprzyczy-niającsiędopogłębieniawiedzyuosóbjużniązainteresowanych.
KsiążkaCetnarowskiegodzielisięnatrzyczęści:Historie,któresięniewyd arzyły(Eseje),Stalemicośsmakowało(Rozmowy)orazRozpoznaniewalką(Recenz je).Ówpodziałsygnalizujechęćpewnegouporządkowania,jednaktendencjatako
ńczysięnawspomnianejtrójdzielnościkompozycyjnej.Po-d w ó j n a tożsamośćbogówjestzbioremopublikowanychjużwcześniej(zwy-k l e nastronachportaliinternetowych)tetożsamośćbogówjestzbioremopublikowanychjużwcześniej(zwy-kstóweseistycznych,rozmównate matkulturypopularnejorazrecenzjiksiążekzzakresupopkultury.
SzczególnąuwagęnależyzwrócićnaHistorie,któresięniewydarzyły,w którychautoropisujedziejepowstaniapolskichizagranicznychczaso-pismzajmującychsiękulturąpopularną.Cetnarowskiukazujedrogę,jakąmu
sieliprzejśćredaktorzyiautorzy,bymócpublikowaćopowiadaniafan-tastyczne,sciencefictionczykryminalneorazkomiksy.Przeciętnyczytel-nik–
aczasemnawetitenlepiejzorientowanywtematyce–nieczęstozdaje
1M
owamiędzyinnymiozbiorzeopowiadańwydanychnakłademwarszawskiegoPowergraphuzatytu-łowanymLabirynty(2009)czyBestianajgorsza(2017),atakżeothrillerzeIduszamoja(2013).
2Chodzi
ozbioryNoweidzie(2008)iGłosLema(2011).
sobiesprawęzgenezyposzczególnychgatunków.Podwójnatożsamośćbogówprz ybliżamuwiedzęnatentemat.Inplusnależywięczaliczyćukazaniehistoriipo
lskiegorynkuwydawniczego.Cetnarowskistreściłkolejepows- tawaniairozwoju(bądźupadku)rodzimychczasopismpublikującychtek-stypopkulturowe,takichjak„MłodyTechnik”,„Fantastyka”,„Fenix”czy
„ScienceFiction”.Wątpliwościbudzijednakjużduplikowanieesejunate-mattwórczościAndrzejaSapkowskiegoczyJanuszaA.Zajdla.
PierwszaczęśćPodwójnejtożsamościbogówjestgodnapolecenia–Cet- narowskizbierawniejinteresująceinformacje,jednakniewskazujezwiąz-kówmiędzynimi,przeskakującodjednegozagadnienia(bądźautoraczydzi eła)dodrugiego,niestarającsięopłynnepołączeniewątków.Mimototekstytuze
branezachowująaktualność,acowięcej,mogąstanowićodpo- wiedniewprowadzeniewproblematykędlaosóbrozpoczynającychprzy-godęzpopkulturą3.
WczęścizatytułowanejStalemicośsmakowałoznajdująsięzapisyroz-mówzMichałemFoersterem,PawłemMajkąiPiotrem„Ziutą”Górskimnate matówczesnych(orazprognozowanych)tendencjiobecnychwmło-d e j fantastyce4.Pojawiająsiętakżeodniesieniadoantologiizainspirowanejtwó rczościąLema5 ,nadktórąpracowałkiedyśCetnarowski.Interlokuto-rzynieograniczająsięwyłączniedorozmówoliteraturze,leczporuszajątakże kwestiezwiązanemiędzyinnymizfilmem.Towarzyszątemuuwaginatematro
snącejwówczaspopularnościgore,kiczu,klimatupostapoka-liptycznegoorazhorroruiprzemocy6.
ZkoleiczęśćpoświęconawpływowitwórczościSapkowskiegonapol-s k ą kulturędekadępoopublikowaniuPaniJeziora7jestpodsumowaniemó wczesnegodorobkutegopisarzaitendencji,którezapoczątkowałonnagrunc ierodzimejfantastyki.NiestetynatematgrybazującejnaWiedźminie
3Zastanawia
mniejednak,jakijestsensponownegopublikowaniawydanychjużwcześniejtekstów(na-zywanychprzezsamegoCetnarowskiegoesejami,choćdalekoimdotejszlachetnejformy).Modanatakiezbi oryjestcorazbardziejwidocznazarównowkontekściepublikacjipopularnonaukowych,jaki strictenauko wych.
4Ro
zmowaukazałasięw„Esensji”w2009roku.Cetnarowskiprzyznaje,żeniektóreprognozysięniespraw-dziły–imarację.
5Mo
żnaprzeczytaćmiędzyinnymi,że:„Impulsemdorozmowynatentematbyłobygłówniepytanieowiel-kośćLemajakopisarzaijegopowolneodchodzeniewcień(?).
[…]Otóżniechciałbymprzesądzaćnastarcie,czyStanisławLemwciążwielkimpoetąjestijakwyglądawspółcze snarecepcjajegodzieł,alerozmachi jakośćjegodokonańdziś,jaksądzę,bardziejniżkiedyśonieśmielajączytel
ników,awśródnichtakżekry-tyków”
(s.257-258).Otym,iżLemowiniespiesznodojakiegokolwiek„odchodzeniawcień”,świadczychoćbypoczytnośćbi
ografiiLem.ŻycienieztejziemiWojciechaOrlińskiegoczyhucznieobchodzonarocz- nicaurodzinpisarzapodczasczterodniowegofestiwalujegotwórczościwKrakowie(wdniach9-12wrze-śnia2017roku).
6T
endencjetemożnazaobserwowaćrównieżobecnie,wkilkalatpowydaniurozmówdrukiem,azatempublicyścisłu sznieprzewidzielikierunek,wjakimbędziepodążaćsztukafilmowa(cojestwidocznenaprzykładwkinie superbohate rskim).
7Inter
esującegoodczytaniawiedźmińskiejsagiSapkowskiegodostarczatekstKrzysztofaUniłowskiegoHi- storiajakoparodia.SagaoWiedźminieAndrzejaSapkowskiego,opublikowanywmonografiizbiorowej:Narra-cjefantastyczne,red.KseniaOlkusz,KrzysztofM.Maj,Kraków:OśrodekBadawczyFactaFicta2017,ss.519-533.
–
dodaćnależy:gry,któraosiągnęłaświatowąpopularnośćiuznawanajestzajedn
oznajświetniejszychosiągnięćwgatunkucRPG–Cetnarowskina-pisałtylkokilkazdań:
Naszczęścieprzyszłagra,którajestzupełnymprzeciwieństwemfilmu.Niedoróbkomprzeciwst awiaperfekcję(niewnikamwtechnikę,kwestiękolejnychpatchy–
chodziosamąideę),niezrozumieniu–
płynnezaadaptowanieliteraturynanowemedium.Teraz,dziękigrze,Sapkowskiszykujesi ędokolejnegoskoku–zagranicę(s.299).
Zperspektywyroku2017,wtymzwłaszczasukcesumarkiwiedźmińskieji wci ążrosnącejrozpoznawalnościSapkowskiegojakotwórcytegoświatai pisarza,m ożnamiećwrażenie,żerozmowaz2009rokuspokojniemogłazostaćpominięta.T ymbardziej,żedecyzjaonierozbudowaniujejonowewątkistanowinachwilę obecnązbytznacząceniedopowiedzenie.
CetnarowskiniezapominateżwPodwójnejtożsamościoJarosławieGrzę- dowiczuczyRobercieM.Wegnerze.Nazwiskatepojawiająsięwkontek- ścieszerokorozumianejfantastykiwpolskiejperspektywie.Dyskusjepo- święconeobydwupisarzomdotycząmiędzyinnymitendencji,któreprzy- jęłysięnarodzimymgruncie–wzakresiekreacjibohatera,archetypów,roz-wiązańkompozycyjnychczywreszciesamegoużyciajęzyka.Wymienionoró wnieżnazwiskapisarzy,którychksiążkiciesząsięogromnymzaintere- sowaniemnietylkowPolsce,aleinaświecie:wtymgronieznaleźlisięBran- donSanderson,PatrickRothfussczyGeorgeR.R.Martin.RozmowyCet-narowskiegostanowiązbiórinformacjinatematpopkultury(szczególniepol skiej),jednaknależyzauważyć,iżczęśćtychwiadomościzdążyłasięjużzdezaktual izować.
Wostatniejczęściautorrecenzujeseriekomiksowe(BlackHole,MarthaWa shington:jejżycieiczasy,wiekXXI),opracowaniekrytyczne(Nadnaturalnyh o r r o r wliteraturze),zbioryopowiadań(Futuronauta.Najlepszetekstyfutu- rystyczno-naukowe,Magiadlapoczątkujących),powieśćkryminalno-szpie- gowską(SpookCountry.Wkrajuagentów),fikcjęspekulatywną(Rzekabo-gów),opisującąrealiaświatapostapokaliptycznego(Droga),powieścisciencefictio
n(Bladerunner.Czyandroidyśniąoelektrycznychowcach?,Lód)orazta-kie,którychfabułazostałaosadzonawświecie(para)feudalnym(Prawdziwahi storiaMorganLeFayiRycerzyOkrągłegoStołu,WiecznyGrunwald),atakżekrytyczn ąobserwacjęwspółczesnościipopkultury(Dlaczegotoniemy,czylijeszczenowszeŚr edniowiecze,MałpyPanaBoga).Cetnarowskipróbujezatemdokonaćprzekrojowej
analizytendencjiobjawiającychsięwkulturzepo- pularnejostatnichdekad,jednakoilerecenzjeniektórychksiążekrzeczy- wiścieprzychodząwsukursosobiepragnącejposzerzyćwiedzęnatente-mat,otylenależałobyjużotwarciezakwestionowaćsensomawianiaporazko lejnypublikacjiklasykówliteratury,takichjakPhilipK.DickczyHoward
PhillipsLovecraft.Jednocześniezałączenierecenzjiksiążek,którychekra-nizacjemożnabyłowostatnimczasieoglądaćnasrebrnymekranie,jestjużnietylko
dobrymzabiegiemmarketingowym,aletakżerozbudzazainte-resowanieichliterackimipierwowzorami.
Rozpoznaniewalkątoraczejzbiórluźnychrefleksjinadwspomnianymigatu nkamiikonkretnymirealizacjaminiżrzetelneichopracowanieczypoddani
ekonstruktywnejkrytyce.Autorpoświęciłuwagęprzedewszyst-kimdobrzeznanympublikacjom,niewnoszącdefactoniczegonowego.A sz koda,ponieważwprzeciąguostatniejdekadypojawiłosięwPolscewielek siążekwartychzrecenzowania,takichchociażbyjakRóżaniecRafałaKosikacz
yNiepełniaAnnyKańtoch(zktórymitoautoramiprzecieżCet- narowskiwspółpracował).Wartobyłobyskomentowaćwzrostzaintereso-waniaurbanfantasy8czy rosnącąpopularnośćpowieściifilmówzkatego-riiyoungadult(fantasy)lubteżomówićfenomenfilmówakcjiMarvelaczyzysku jącerozgłosserialeudostępnianenaplatformiestreamingowejNetflix.Zabra kłozatemświeżegospojrzeniananajnowsząkulturępopularną.
JużodpierwszychzdańksiążkiCetnarowskiegoczytelnikamożeza-skoczyćstylodległyodpopularnonaukowego(niemówiącjużonaukowym,a l e jegoteżwieluniemusiałosięspodziewać)–konwersatoryjny,dygre-syjny,wywołującywrażeniechaosu.Otojegopróbka:
Podwójnatożsamośćbogówtopróbauchwyceniafenomenówpopkulturowych–wlitera-turze,kinieikomiksie–
wmomencieichstawaniasię,instatunascendi,jakmówią mądrzejszegłowy:wczasi
e,kiedyuniesieniasąnajwiększe,alekturysmakująnaj- mocniej.Jeślijużoperowaćodbezpieczonymipodsumowaniami,zbiórtenpotrak-tujmyjakostangrynarok2017[…].Jakawtejdekadziebyłakulturapopularnapolska –iwPolsce?
Mamnadzieję,żekształttegosłonia,oglądanegozsubiektywnejperspektywy,udałosięp rzynajmniejzarysować.Tematuniedasięoczywiściewyczer-pać,aletodobrze–
samzchęciąpoczytałbymksiążkiinnych,któreporuszająpodobnątematykę,tylkogryz ąjąodinnejstrony[obapodkr.–B.Sz.-M.](s.9).
Owe„fenomenypopkulturowe”toprzedstawionepokrótce(częstodo-skonalejużznaneszerokiemugronuodbiorców)sylwetkitwórcówalbodość
pobieżniezanalizowanetekstykultury.WHistoriach,któresięniewy-darzyłymożemywięczapoznaćsięz–luźnoopracowanymi–
biografiamiczydziełamitakichautorów,jakArthurConanDoyle(powieśćdet
ektywi-styczna),FrankMiller(komikssuperbohaterski)czyGeorgeLucas(KinoNo wejPrzygody),atakżeosób,któremiaływpływnapowstanieiostatecz-
nykształtgatunkówkulturypopularnej,ichrealizację–zwłaszczawkon-8O
wzrościezainteresowaniatymgatunkiemświadczychociażbywznowieniewydawaniadwóchcy-klówpowieściowych:SeriioMercedesThompsonczySeriioKateDaniels.
tekścieczasopismzagranicznych.Tutajznalazłysięprzedewszystkimta-k i e nazwistekścieczasopismzagranicznych.Tutajznalazłysięprzedewszystkimta-ka,jatekścieczasopismzagranicznych.Tutajznalazłysięprzedewszystkimta-kHugoGernsbacher,JohnWoodCampbelljunior,AugustDerle
thiDonaldWandeiaorazMichaelMoorcock.Zostalioniwymienie-nizracjifunkcjiredaktorskich,jakieswegoczasupiastowali.Każdyznichcecho wałsięniecoodmiennympodejściemdoliteraturysciencefictionorazfantastycz
nej,cozkoleiumożliwiłozaoferowanieczytelnikominteresują-cejróżnorodności(takpodwzględemgatunkówikonwencji,jakiautorów,spo śródktórychwartowymienićchociażbyUrsulęK.LeGuin,Howarda P.LovecratfaczyRobertaE.Howarda).
PublikacjęCetnarowskiegocharakteryzujetakżeniedostatekkrytycy-zmu.Redaktorniekomentujeopisywanychzjawisk,nieumieszczaichw o
dpowiednimkontekście,aconajgorsze–nieuaktualniainformacjipo-danychwopublikowanychwcześniejtekstach.Ztegowzględupozycjatabard ziejnadajesiędlapoczątkującegoodbiorcykulturypopularnejniżdlaosobywjakiśs posóbjużwniejzorientowanej.Zwłaszcza,że–oczymbyłajużmowa–
wzaprezentowanejformieksiążkaniewnosidopiśmien-nictwakrytycznoliterackiegon i c z e g o nowego.
AutorPodwójnejtożsamościbogówniejednokrotniecytujekrótkiefrag-mentyopisywanychdzieł,cowięcej,przytaczacudzewypowiedzi,jednakpr awienigdyniepodajeichźródła,przezcopublikacjasprawiawrażenieniedok
ończonej.Todośćdziwnyzabieg–zapewnechodziłooto,by„na-ukowymi”przypisaminiezirytowaćczytelnikówsceptycznychwzględemjęzy
ka„mądrzejszychgłów”–przezktóryksiążkatraciznacząconawar- tościmerytorycznej.Nakrytykęzasługujerównieżwyjątkowoniestaran-nakorektatekstu,tymbardziejzaskakującawobecfaktu,żeczęśćtekstówbyłaprz ecieżprzedrukowywana.
Cetnarowskizwracauwagęnafakt,iżwspółcześnieodcięciesięodpo-pkultury–wszerokimjejrozumieniu–
jestniemożliwe,ponieważ,jaksłuszniezauważyliredaktorzypublikacjiMo dywkulturzeiliteraturzepopu-larnej:
Żyjemywepoce,wktórejlite ra turaiku lt u rapopula rnastająsięram am iinter pretacyjnymirzeczyw is
tości.Rytyiobrządkinowoczesnegomodelukul-turyustanawianesąbowiemwznacznej mierzeprzeztechnologiekomunikacyjne, za-pośredniczeniuprzez mediumtelewizjiiinternetu podlegająmodelującekulturęmity.
[ … ] Biorącczynnyudziałwpróbachkonstrukcjiświata,popku lturanadajezna-cze n ia iun iewa żniaje,gdymijaichczas .Nakorzyśćliteraturyikulturypopul arnejprzemawiajedno:uprawomocniaonadrogipoznawaniaotaczającegonasświataidzia łaniawjegoobrębie[obapodkr.–B.Sz.-M.]9.
9Sł
awomirBuryła,LidiaGąsowska,DanutaOssowska,Wstęp,w:Modywkulturzeiliteraturzepopularnej,red.SławomirBu ryła,LidiaGąsowska,DanutaOssowska,Kraków:Universitas2011,s.7.
Kulturępopularnąłączysięzkategoriąodbiorcy.Towłaśnieonwpływanaj ejkształtidecyduje,którytwórcazostaniedoceniony.Liczbasprzeda-wanychegzemplarzyksiążek,widzówuczęszczającychnablocbusterowepokazy czywyświetleńwideoklipównaportaluYouTubedyktujetrendyw popkult urze.Niedasięjednakżezaprzeczyć,iż„[…]większośćdefinicjii tradycjibadańnad
kulturąpopularnąmasilniewartościującycharak-t e r ” 10 .Naszczęściecorazrzadziejpojawiająsięgłosy,że„kulturapopular-naczęstopostrzeganajestjakonegatywneodbiciewłaściwejkultury,czylikultu rywyższej”11.Mimotoniektórzybadaczeliteraturywciążunikajązaintereso
waniazagadnieniamipojawiającymisięwtychtekstach,coza-uważaAgnieszkaFulińska:
[…]Dzisiejszahistorialiteraturyikrytykaliterackastojąwciążprzedwyzwaniem,jakierzuc aimodbiorcaliteraturyikulturypopularnej.Ipoczęścipowodowaneelitaryzmem,a poczę
ścistrachem,dyskryminująlubprzemilczająnietylkotęliteraturę,aleijejczy- telnika.Zamykającoczyniesprawiąjednak,żeoniprzestająistnieć,aponieważnajlep-szymlekarstwemnalękprzedobcym,nieznanymjestbliższejegopoznanie,wartochybaprzy jrzećsiętemu,coliteraturapopularnamadozaoferowaniabadaczowikultury12.
Wodniesieniudopowyższychrozważańwartoprzytoczyćtakżekon-kluzjęKseniOlkuszzewstępudoksiążki50twarzypopkultury:
Kulturapopularnastanowirezonatoraktualnychproblemówspołecznych,ekonomicz-nychczypolitycznychijużchoćbyztegopowoduzasługujenabadawcząintrospekcję.Obsza rjejoddziaływaniawrazzrozwojemtechnologiistajesięcorazrozleglejszy,stądniemożliwe jestdalszenegowanieważnościjejistnieniaorazwartościczyrelewantnościbadań,którejejd otyczą.Rozwój,ewoluowanie,przenikaniesięizróżnicowaniezjawiskpowstającychwobr
ębiekulturypopularnejjestniezwyklewielopoziomowymproble-mem,cosprawia,żepotrzebanietylkowłaściwychnarzędzidojejanalitycznegoopisu,leczta
kżeświadomości,żekażdezjawiskokultury[…]jestnaukowouzasadnioneipo-t r z e b n e13.
KsiążkaCetnarowskiegoniewątpliwiedowodzi,iżjejautorzdajesobiesprawę
zzachodzącychzmian(czylirosnącegozainteresowaniakulturąpo- pularnązarównozestronynaukowców,jakiprzeciętnychodbiorców),sta- rającsięteżdonichdostosować.Robitomiędzyinnymipoprzezukazywa-niezwiązkówpomiędzyposzczególnymidziełamiiwystępującymiwnichkonw
encjami,conietylkozwiększasatysfakcjęczytelniczą,lecztakżenie-jednokrotniepozwalalepiejzrozumiećsensdanegotekstuczyopisywane
10K
rzysztofJaskułowski,McNacjonalizm,czylikulturapopularnawsłużbienarodu,
„KulturaPopularna”2006,nr3(17),s.10.
11Tamże.
12Agn
ieszkaFulińska,Dlaczegoliteraturapopularnajestpopularna?,„TekstyDrugie”2003,nr4,s.55.
13Kseni
aOlkusz,Wszechkulturajakodziedzinabadawczejstygmatyzacji,w:50twarzypopkultury,red.
KseniaOlkusz,KrzysztofM.Maj,Kraków:OśrodekBadawczyFactaFicta2017,s.15.
wydarzenia.Niemożnabowiemzaprzeczyć,iż„nowoczesnaliteraturapo-pularnanierezygnujezposługiwaniasięarchetypem,bezpośredniejjegokon tynuacjiiprzetwarzania”14,cowksiążceCetnarowskiegowidocznejestwłas zczawefragmentachpoświęconychsylwetkomtakichtwórców,jakRaymon dChandlerczyRobertE.Howard.
Podwójnatożsamośćbogówto,mimowszystko,lekturainteresująca.Moż- nająjednakpolecićprzedewszystkimtym,którzywogólejeszczeniemie-l i stycznościzopracowaniaminatematpopkunająjednakpolecićprzedewszystkimtym,którzywogólejeszczeniemie-ltury.Pubnająjednakpolecićprzedewszystkimtym,którzywogólejeszczeniemie-likacjataanibo- stycznościzopracowaniaminatematpopkultury.Publikacjataanibo- wiemnieprzedstawia(pożądanegonawetwopracowaniachpopularnonau-kowych)aktualnegostanubadańczygłosówkrytycznoliterackich,aniteżniepor uszakwestiizwiązanychznajnowszymipropozycjamiwydawniczy-mi.Jakożekulturapopularnacałyczaspodlegarozmaitymmodyfikacjomi uakt ualnieniom,stającsięprzytymcorazczęściejobiektemuwaginietylkonauko wców,alerównież(współ)tworzącychjąfanów15 ,wydawanietychsa-mychesejówpolatachokazujesięnietrafionympomysłem.Mimowszystkoje dnakfragmentypoświęconekulturzepopularnejXXwiekustanowiądo-brewprowadzeniedotwórczościsłynnychautorówipomagająwlepszymzrozumie niuwpływu,jakiwywarlioninapopkulturę.
Bibliografia
Buryła,Sławomir,LidiaGąsowska,DanutaOssowska,Wstęp,w:Mody wkulturzeiliteraturzepopularnej,red.SławomirBuryła,LidiaGąsow-s k a , DanutaOwkulturzeiliteraturzepopularnej,red.SławomirBuryła,LidiaGąsow-swkulturzeiliteraturzepopularnej,red.SławomirBuryła,LidiaGąsow-sowwkulturzeiliteraturzepopularnej,red.SławomirBuryła,LidiaGąsow-ska,Kraków:Univerwkulturzeiliteraturzepopularnej,red.SławomirBuryła,LidiaGąsow-sitawkulturzeiliteraturzepopularnej,red.SławomirBuryła,LidiaGąsow-s2011,wkulturzeiliteraturzepopularnej,red.SławomirBuryła,LidiaGąsow-swkulturzeiliteraturzepopularnej,red.SławomirBuryła,LidiaGąsow-s.7-14.
Fulińska,Agnieszka,Dlaczegoliteraturapopularnajestpopularna?,
„TekstyD r u g i e ” 2003,nr4,ss.55-66.
Jaskułowski,Krzysztof,McNacjonalizm,czylikulturapopularnawsłużbienarodu,
„KulturaPopularna”2006,nr3(17),ss.9-17.
Maryl,Maciej,Teksty–kultury–
uczestnictwa(wstęp),w:Tekstykulturyuczestnictwa,red.AndrzejDąbrówka,Maciej Maryl,AleksandraWój-towicz,Warszawa:WydawnictwoIBLPAN,ss.9-20.
14Agn
ieszkaFulińska,Dlaczegoliteraturapopularna…,dz.cyt.,s.58.
15W
tymkontekściewartowspomniećchociażbyofanfictionczylicznych,dostępnychchociażbynapor-taluYouTube.commashupachłączącychkonkretneutworyzkadramizfilmówczyseriali.Zob.natentematnp.
MaciejMaryl,Teksty–kultury–uczestnictwa(wstęp),w:Tekstykulturyuczestnictwa,red.An- drzejDąbrówka,MaciejMaryl,AleksandraWójtowicz,Warszawa:WydawnictwoIBLPAN,ss.9-20;AnnaPerzyńska,Opowiadaćdalej–fanfiki,mashupy,uniwersa–
alternatywaikonwergencja,w:Problemykonwergencjimediów,MichałKaczmarczyk,DariuszRot(red.),Sosn owiec-Praga:OficynaWyda wnic za
„Humanitas”2013,ss.81-91czyPiotrSiudaKulturyprosumpcji:oniemożnościpowstaniaglobalnychipo-nadpaństwowychspołecznościfanów,Warszawa:ASPRA2012.
Olkusz,Ksenia,Wszechkulturajakodziedzinabadawczejstygmatyzacji,w:5 0 t warzypopkultury,red.KseniaOlkusz,KrzysztofM.Maj,Kraków:OśrodekBa dawczyFactaFicta2017,ss.15-51.
Perzyńska,Anna,Opowiadaćdalej–fanfiki,mashupy,uniwersa–alterna-t y w a ikonwergencja,w:Problemykonwergencjimediów,red.MichałKac zmarczyk,DariuszRott,Sosnowiec-Praga:OficynaWydawnicza
„Humanitas”2013,ss.81-91.
Siuda,Piotr,Kulturyprosumpcji:oniemożnościpowstaniaglobalnychipo-nadpaństwowychspołecznościfanów,Warszawa:ASPRA2012.
CzyhrabiaDraculatohomosapiens?
Wampiryiwampiryzmwperspektywieni etylkoliteraturoznawczej
KamilaGieba
Recenzowanak s i ą ż k a
KrystianSaja,Wampirwświecieantropii.Kognitywizmsubsymbolicznyw literaturoznawstwie
Kraków2017Wydawnictwo Nomos
ISBN978-83-7688-320-5 ss.298.
Okładka:©byWydawnictwoNomos
KamilaGieba—
dr;asystentwInstytucieFilologiiPolskiejUniwersytetuZielonogórskiego;interesujesięliteraturąXXiXXIwieku,pr
oblemamitożsamościipamięciwtekstachliterackichorazmetodachba- dańliteraturoznawczych,atakżekategoriąprzestrzeniiliteraturąregionalną;publikowałam.in.w„Tek-stachDrugich”czy„Zagadnieniach RodzajówLiterackich”.Kontakt:k.gieba@ifp.uz.zgora.pl.
CreatioFantastica2017,nr2(57),ss.149-155,DOI:10.5281/zenodo.1204673
RecenzjadostępnanalicencjiCreativeCommons:Uznanieautorstwa4.0międzynarodowe(CCBY4.0).P e w n e prawazastrzeżoneprzezOśrodekBadawczyFactaFictawKrakowie.Wersjaelektronicznatekstuj e s t referencyjna.
Recenzowanoegzemplarzwłasny.
150
CzyhrabiaDraculatohomosapiens?
Spóroto,czyliteraturoznawstwopowinnopozostaćnaukąspecyficzną,zam kniętąiautonomiczną,dysponującąsobietylkowłaściwymiparadyg- matamibadawczymi,czyteżraczejdziedzinąotwartąnainterdyscyplinar- ność,korzystającązdorobkuinnychdyscyplin,jestwzasadzienieroz- strzygalny.Włączeniewobrębnaukioliteraturzerezultatówbadańzza-kresudziedzinścisłychiprzyrodniczychtojedenzpostulatównowegohu
manizmu„będącegosynteząklasycznegohumanizmuimyśleniapozy-tywistycznego”1.Należyzaznaczyć,żeideaprzekraczaniagranicmiędzyd yscyplinaminaukowyminiejestoczywiścienowa:pojawiałasięnaprzy-k ł a d wmyśliWilhelmavonHumboldtaczyFriedrichaSchleiermachera2,p rzekonanychoistnieniutransdyscyplinarnegoduchanaukiłączącegows zystkiedziedzinywiedzy.PodobnestanowiskozajmujeKrystianSaja,któr ywksiążceWampirwświecieantropii.Kognitywizmsubsymbolicznywlite- raturoznawstwieproponujenowatorskisposóbinterpretacjipostacimon-strualnychwliteraturze.Autorinteresujesięgłówniejednymtekstem–
D r a c u l ą BramaStokera–
zaznaczajednak,żeopisanaprzezniegometodamacharakteruniwersalnyimo żeposłużyćdoanalizowaniarównieżin-nychnie-ludzkichistotliterackich.
WprawdzieDraculajestbohateremlicznychpracbadawczychiszkicówp rzeglądowych3,jednakwprzypadkuomawianejmonografiiujęciewydajes i ę specyficzne:nietyleantropologiczneczykulturowe,ilefizyczneifizjo-logiczne.Interesującejesto,żeautorpostanowiłwykorzystaćnaukiścisłei p rzyrodniczewłaśniedoanalizypostaciwampira,azatemfigurywpisy- wanejraczejwobszarimaginacji,wyobraźnizbiorowej,mituibaśni.Szcze- gółoweanalizyliterackiejkonstrukcjitejistotyzzastosowaniemmulti- dyscyplinarnegozapleczabadawczegopowodują,żeksiążkamożebyćin-t eresującaniedyscyplinarnegozapleczabadawczegopowodują,żeksiążkamożebyćin-tylkodlalidyscyplinarnegozapleczabadawczegopowodują,żeksiążkamożebyćin-teradyscyplinarnegozapleczabadawczegopowodują,żeksiążkamożebyćin-turoznawców,alerównieżdlamiłośnikówfan tastyki.
Pierwsza,teoretycznaczęśćmonografii–Zmianapunktówodniesienia –
dotyczymiędzyinnymiproblematykiodnoszącejsięwłaśniedosporuo ch arakterizakresbadańliterackich.Sajaoptujezaotwarciemliteratu-roznawstwa,otwarciemradykalnymimaksymalnym.Niedziwioczywiście, żewspółczesnebadaniamającharaktereklektyczny:inspirowanesączęstorozpoz naniamipoczynionymimiędzyinnyminagrunciekulturoznawstwa,
1Mic
hałKokowski,Uniwersytetnowegohumanizmu,„ZagadnieniaNaukoznawstwa”2015,nr1(203),s.22.
2Por
.KarolSauerland,Ideauniwersytetu–aktualnośćtradycjiHumboldta?,
„NaukaiSzkolnictwoWyższe”2006,nr2(28),s.89-96.
3 Por.AnnaGemra,Odgotycyzmudohorroru.Wilkołak,wampirimonstrumFrankensteinawwybranychutwo- rach,Wrocław:WydawnictwoUniwersytetuWrocławskiego2008;tejże,Motywyistereotypymelodrama- tycznewwybranychutworachwampirycznych,w:Fantastycznośćicudowność.Fantasywbadaniachnauko-
wych,red.TomaszRatajczak,BogdanTrocha,ZielonaGóra:OficynaWydawniczaUZ2009,s.103- 120;MariaJanion,Wampir.Biografiasymboliczna,Gdańsk:słowo/obrazterytoria2008;JakubRawski,Fil-moweadaptacje„Draculi”BramaStokera.OdMurnauadoCoppoli,
„AnnalesUniversitatisPaedagogicaeCracoviensis:StudiadeCultura”2013,nr5,s.251-262.
językoznawstwa,historii,socjologii,psychologii,słowem:nagruncienaukhumani stycznychispołecznych.Autormonografiiidziejednakznaczniedalej:postul
uje,abytekstyliterackiebadaćzzastosowaniempojęćikon-cepcjiwypracowanychwnaukachścisłychiprzyrodniczych:naprzykładfizy ki,matematyki,chemii,biochemiiczymedycyny.Oilestwierdzenie,ż e lite raturoznawstwoczerpiezszerokopojętejhumanistyki,wydajesięwręczoc zywiste,otylepołączenietejdziedzinynaukizteoriamifizycznymiczymatem atycznymimożebudzićkontrowersjeisprzeciw.Tymczasemba-daczpisze:
„Należypodjąćtrudprzywrócenianaukomścisłymichnależnegomiejscawu myślehumanisty.Mogąoneuchronićliteraturoznawcęprzedbłędamiinterp retacyjnymi”(s.17).Opowiadasiętymsamymzazniesieniempodziałunanau
kihumanistyczneorazścisłeiprzyrodnicze.Możnatosta-nowiskoodczytaćwkontekścieprzywołanejjużideinowegohumanizmu,dążąc ejdoprzezwyciężenia„[…]dwóchbiegunówkultury:zjednejstronykulturye
mpiryczno-przyrodniczej,tj.matematyki,naukprzyrodniczych,naukścisłychoraznauk technicznych,azdrugiej–humanistyki”4
.Mono-grafiajestprzykłademnietyleinterdyscyplinarnościliteraturoznawstwa,ilej ejtransdyscyplinarności,oznaczającejidentyfikację „[…]powinowactwp rzedmiotowo-problemowychidącychwpoprzek(poniżej,powyżej)gra-nicdyscyplinowych”5.
Sajaproponujezmianęperspektywypoznawczejwtrakcielektury.Prze-szkodądlapoprawnejinterpretacjitekstumabyć–jegozdaniem–
barierapoznawcza,którawynikamiędzyinnymizograniczeniakontekstów
in- terpretacyjnychwyłączniedoświatahumanistyki.Sajadużąwagęprzywią- zujedoteoriikwantowej,naprzykładdohipotezyistnieniawszechświa-tówrównoległych6 .Zgodniezniąziemskieuniwersumniejestjedyne:sy- multanicznieistniejebowiemniezliczonailośćwszechświatów,zawierają- cychwsobiewszelkiemożliwezdarzeniaiobiekty.Sajawidzizwiązekmię-dzywieloświatamiadziełemliterackim:
„Światartefaktuliterackiegoniej estfikcyjny–pisze–
leczrealny,jestjednymzprzejawówmultiwszech-świata,wktórymniektóreprawafizykimogąbyćinne,leczdziękilogicepodw ażalnejsąrównieprawdziwe”(s.112).
InnympomysłemSaijestwykorzystaniematematycznejkoncepcjizbio- rówrozmytych.Wklasycznejteoriizbiorówfunkcjonujesystemzero-je-dynkowy:danyobiektmożenależećdozbioru(wartość1)lubdoniegonie
4Michał
Kokowski,Uniwersytet…,dz.cyt.,s.23.
5R
yszardNycz,Kulturowanatura,słabyprofesjonalizm.Kilkauwagoprzedmiociepoznanialiterackiegoista-tusiedyskursuliteraturoznawczego,w:Kulturowateorialiteratury.
Głównepojęciaiproblemy,red.MichałPawełMarkowski,RyszardNycz,Kraków:Universitas2006,s.30.
6O
światachmożliwychwbadaniachliterackichpor.AnnaŁebkowska,Międzyteoriamiafikcjąliteracką,Kraków:Universita s2001.
należeć(wartość0).Zbioryrozmytepozwalająnauniknięcietakiegobez-względniebinarnegopodziałuwsytuacjiniejasnejczyteżniedośćjasnej:da nyobiektmożeprzecieżnależećdozbioruwpewnejtylkoczęści,możeteżnale żećjednocześniedokilkuróżnychzbiorów.Niewdającsięwszcze-góły,zasygnalizujętylko,żematematycznezbioryrozmyteSajastosujedowyjaśnie niaantropologicznejkonstrukcjiliterackichpostacimonstrual- nych,posługującsięprzytymschematamicechmateriiożywionej,zapo-mocąktórychmożnaokreślićprzynależnośćpostacidozbiorurozmytego.Trz ebazaznaczyć,żelekturamonografiimożeokazaćsięwymagająca,zwłaszczadlaty chczytelników,którzynieposiadająszczegółowejwiedzyz zakresunaukpr zyrodniczych.Sajaprzedstawiabowiemświatnaukści-słychbardzodrobiazgowo,stosującwłaściwąimterminologię,definicjei metody,posługującsięniekiedywzoramiirównaniami.Czytelnikocze-kującypracytypowoliteraturoznawczej,rozpoczynająclekturępierwszego rozdziałumożeczućkonsternację,gdyżmadoczynieniazjęzykiemnaukścis łych.Jednakwdwóchkolejnychrozdziałach(„Dracula”BramaStokerawobecp rzestrzenifizycznychoraz„Dracula”BramaStokerawobecprzestrzenimentalnych) rozważaniametodologiczneu s t ę p u j ą miejscaliteraturoznaw- czejinterpretacji.Zawartewnichskrupulatneanalizysłynnejpowieścista- nowiądobrąilustracjęmożliwości,jakiedajeproponowaneprzezSajęza-pleczeteoretyczne.
Badaczainteresujągłówniedwamotywy,którebezpośredniokonotująw ampiryzm,aponadtozostałyutrwalonewtekstachkulturydotyczącychpostaci wampirycznychifunkcjonująwnichdodziś:sątokreworazdzieńi noc.Wrozdz iałachanalitycznychautorusiłujeudowodnić,żewampirjestw istocieprzeds tawicielemhomosapiens:oznaczato,żeprocesybiologicznei chemiczne,które zachodząwwampirzymciele,nieprzecząwcaleprawombiologiiczychemii, przeciwnie,możnajelogicznieuzasadnić.Nadrzędnymzałożeniemdlategop rzekonaniajestuznanie,żeczłowiekniejestwstaniewykreowaćtakiejistoty,któ ranieposiadałabycechludzkich.Nawetpostacimonstrualnesąwynikiemteja ntropocentrycznejperspektywy.Literackimwampiromprzypisywanesątak
iecechy,któreokazująsięnietylkopraw-dopodobne,alepotencjalniemożliwe.Wrezultacieokazujesię,żewampirjest bytembiologicznieżywym.Sajazdajesobieoczywiściesprawęztego,że„scept
ycybędąbronićstanowiskamówiącego,żewampirDraculaniemo-żeistniećwznanymnamświecie.Będąstanowczotrwaćwprzekonaniu,ż e w ampirjesttylkowyobrażeniem,któregonienależyanalizowaćwka-tegoriachnaukowych”(s.135).Pomimotejświadomościpodejmujejednakpr óbęudowodnieniapotencjalnejrealnościwampira,aczynitodośćprze-konująco.
Czytelnikotrzymujesporągarśćinformacji„pozaliterackich”.Piciekrwic zyprzekonanieojejodmładzającejsileniejestniczymszczególnymzbio-logicznegopunktuwidzenia.Dowodemnatosąmiędzyinnymibiografiepostac ihistorycznych(WładaPalownikaczyElżbietyBatory),aletakżefaktybiologi czno-chemiczne,którenajprościejmożnaokreślićformułą„krewtożycie”.Zkoleist wierdzenie,żeDraculajestnieumarły,totylkopozór.Saja,posługującsięszczeg ółowymiinformacjaminatematprocesugnilnego,stężeniapośmiertnego,str upieszenia,bladościpowłok,mumifikacjiczyroz-kładuzwłok,usiłujeudowodnić,żewampirjestistotążywą.Takżelękprzedś wiatłemautortłumaczyfizjologicznie:światłowstrętmożewywołaćcho-robazwanaporfirią.Skóraporfirykajestniezwyklewrażliwanaświatłosłonec zne,pojegowpływemczerwienieje,możenawetdojśćdooparzenia.Podobneko nstatacjestanowiąodniesieniadoprzestrzenifizycznych.
Autorjednakpodejmujerównieżproblematykęprzestrzenimentalnych,czy liuwarunkowańkulturowychzwiązanychzmitem,religią,zabobonemczymagią.
OilewpierwszymprzypadkuSajaoperujekodamibiologicz-nymi,otylewdrugimposługujesiękodamisymbolicznymi(kodyteniefunk cjonująwpełniautonomicznie,alesązesobąwzajemniepowiązane).Badaczz
wracauwagęmiędzyinnyminaznaczeniekrwiwrozmaitychre-ligiach,praktykach,obrzędachirytuałachkulturowych;przypominateżo przypadkachgrzebanialudziżyjących.Przywołujeniemalpowszechnymity cznyporządek,binarnieróżnicującysymboliczneznaczenieSłońcai Księż
yca,dniainocy.Tooczywiścietylkoniektórezaspektówmental-nych,któreautorpoddajeanalizie.
Teantropologiczneikulturoznawczepodstawy(„przestrzeniemen- talne”)zostałyodniesionedoliterackiejpostaciDraculi,alezarazemzesta- wionezprzestrzeniamifizycznymi.Jakpiszeautor:„Nieistniałybymental- ne(abstrakcyjne)reprezentacjeświatabezudziałufizycznychfundamen-tów,pochodzącychzracjonalnegoimierzalnegoWszechświata.Wszystkieby tymentalneopierająsięnaschematachugruntowanychwświeciefizycz- nym”(s.270).Niecouogólniając,możnapowiedzieć,żeztejkonstatacjiwy-nika,iżpierwszeństwowkonstruowaniuliterackichpostaci(alenietylkopost aci)maświatfizykalny(naukiścisłeiprzyrodnicze),adopieronajegopodstawi
enadbudowanyzostajeświatkultury(naukihumanistyczneispo-łeczne).Mówiącinaczej:wświeciekulturyniemapraktycznieniczego,coniewy nikałobyzeświatanatury.
MonografiaSaijestniewątpliwieksiążkąwartościową.Autorproponujen owatorskąmetodębadańliterackich,wykazujesięerudycjąiwiedzązwie- ludziedzinnaukowych,nieboisięryzyka,prezentujeszerokihoryzontmy-ślowy.Jednocześniemomentamijegonarracjawydajesięzbythermetyczna:
możnaodnieśćwrażenie,żerozdziałteoretycznyprzedstawiapewnepro- blemyzzakresunaukścisłychzbytszczegółowo,podczasgdydlahumani-stywystarczyłybyzapewnebardziejogólne–atymsamymbardziejzrozu-miałe–
stwierdzenia.Rozdziałtenjestteżobjętościowonieproporcjonalnyw stosun kudodwóchkolejnychczęści,wktórychSajaanalizujeDraculęS t okera–
jakoliteraturoznawczynipostulowałabymrozbudowanietychczęści.Książ kazpewnościązyskałabytakże,gdybybadaczwziąłpodlupęwiększykorpustekstó w.Coprawdajakokontekstprzywołujeteżinneut-woryliterackie(naprzykładFrankensteinaMaryShelley),jednaksątoraczejk r ó t k i e wzmianki.P o s z e r z e n i e m ateriałub adawczegodałobym ożl i wośćrzetelniejszejweryfikacjihipotezy,iżwszelkiepostaciemonstrualnemo żnaz powodzeniemanalizowaćzzastosowaniempojęćnie-humanistycznych.
Tedrobneuwaginiesąjednakpoważnymizarzutami.Książkaokazujes i ę wartościowaprzedewszystkimdlatego,żeSajaproponujeporozumie-niemiędzynaukamihumanistycznymiiścisłymi.Autorzasypujeprzepaśćdzielą
cątedwienaukowekrainy,pokazując,żeichmieszkańcymogąna-wiązaćzesobąkonstruktywnydialog.
Bibliografia
Gemra,Anna,Odgotycyzmudohorroru.Wilkołak,wampirimonstrumFran-kensteinawwybranychut worach,Wrocław:WydawnictwoUniwersy-tetuWrocławskiego2008.
Gemra,Anna,Motywyistereotypymelodramatycznewwybranychutworachw ampirycznych,w:Fantastycznośćicudowność.Fantasywbadaniachna- ukowych,red.TomaszRatajczak,BogdanTrocha,ZielonaGóra:Ofi-cynaWydawniczaUniwersytetuZielonogórskiego2009.
Janion,Maria,Wampir.Biografiasymboliczna,Gdańsk:Słowo/obraztery-toria2008.
Kokowski,Michał,Uniwersytetnowegohumanizmu,„ZagadnieniaNauko-znawstwa”2015,nr1(203),ss.17-43.
Łebkowska,Anna,Międzyteoriamiafikcjąliteracką,Kraków:Universitas2001.
Nycz,Ryszard,Kulturowanatura,słabyprofesjonalizm.Kilkauwagoprzed-miocie poznanialiterackiegoistatusie
dyskursuliteraturoznawczego,w:K u l t u r o w a teorialiteratury.Głównepojęci aiproblemy,red.MichałPawełMarkowski,RyszardNycz,Kraków:Universitas 2006.
Rawski,Jakub,Filmoweadaptacje„Draculi”BramaStokera.OdMurnauadoCoppoli,
„AnnalesUniversitatisPaedagogicaeCracoviensis:StudiadeCultura”20 13,nr5,ss.251-262.
Saja,Krystian,Wampirwświecieantropii.Kognitywizmsubsymbolicznywli-teraturoznawstwie,Kraków:WydawnictwoNomos2017.
Sauerland,Karol,Ideauniwersytetu–aktualnośćtradycjiHumboldta?,„Na-u k a iSzkolnictwoWyższe”2006,nr2(28),ss.29-37.