SagarodzinyJ.R.R.Tolkiena(XIV-XIXwiek) - JohnRonaldReuelTolkien 2(57)2017

RyszardDerdziński

Abstract

ProfessorTolkien’sknowledgeofhisancestryandthehistoryofhisfamilynam ewaslimitedtothefamilylegends.ThearticleFromPrussiatoEngland.

J.R.R.Tolkien’sFamilySaga(14^th-19^th c.)describesRyszardDerdziński’sten- years-longresearchwhichconfirmedthatheTolkienfamilycametoEng-landfromGdańskintheeighteenthcenturyandthattheirrootscanbetra

ckeddowntomediaevalPrussiaandtheHarzMountains.Thepresen-tedfindingsofDerdzińskiarebasedonarchivalandgenealogicalresearchandfieldr esearch.TheauthorestablishedthatTolkien’sfamilynamecomesfromOldPru ssian(Baltic)etymologyandismostprobablyrelatedtothehistoryofvonMark elingerode,anoblefamilywhichcametoPrussiafromt heHarzMountains.De rdzińskidescribesthedetailsofthelifeofDanielGotliebTolkienandJohnBenj

aminTolkien,twobrothersfromGdańsk,fromwhomallEnglish-speakingTolkiensintheUnitedKingdom,theUnitedStates,CanadaandAu straliadescent.Furthermore,theauthorofthearticlepresentsadetailedfamily tree,aswellasreproductionsofimportantdocumentsthatdeterminetheparti cularphasesofthehistoryofthean-cestorsofJ.R.R.Tolkien.

RyszardDerdziński—mgr;zwykształceniapolitologzzamiłowaniemdohistorii,atakżetolkieni-s t a ipodróżnik.ZnanyjakoGaladhorn.AktywnywfandomiemiłośnikówJ.R.R.Tolkienaodlatdzie-w i ę ć d z i e s i ą t y c h XXipodróżnik.ZnanyjakoGaladhorn.AktywnywfandomiemiłośnikówJ.R.R.Tolkienaodlatdzie-wieku.Redaktorczasopism„Simbelmynë”i„Gipodróżnik.ZnanyjakoGaladhorn.AktywnywfandomiemiłośnikówJ.R.R.Tolkienaodlatdzie-waihir”,ipodróżnik.ZnanyjakoGaladhorn.AktywnywfandomiemiłośnikówJ.R.R.Tolkienaodlatdzie-współtipodróżnik.ZnanyjakoGaladhorn.AktywnywfandomiemiłośnikówJ.R.R.Tolkienaodlatdzie-wórcaser

wisuElendi-lion.pliinnychinicjatywinternetowych.ZnawcalingwistykitolkienowskiejibadaczbiografiiorazfilozofiiTolkiena.Czł onekbrytyjskiegoTolkienSociety.Kontakt:derdzinski@gmail.com.

CreatioFantastica2017,nr2(57),ss.47-71,DOI:10.5281/zenodo.1204475

ArtykułdostępnynalicencjiCreativeCommons:Uznanieautorstwa4.0międzynarodowe(CCBY4.0).Pew neprawazastrzeżoneprzezOśrodekBadawczyFactaFictawKrakowie.Wersjaelektronicznaartykułuj e s t refer encyjna.

ZPrusdoAnglii.SagarodzinyJ.R.R.Tolkiena(XIV-XIXwiek)

Pamięćgenetyczna–czygenealogiamożewpływaćnatwórczość?

Wichdomuwieczoremsłychaćbyłoszummorza.Mieszkalinagdańskimprzedmieściu –

Zaroślaku,którydwieścielatemunazywałsięPetershagen.DomleżałzapewneustópBiskupi ejGórkibliskoKanałuRaduni–

tam,gdziepobudowanowarsztatyrzemieślników,młyny,pracowniegarbarzyikuśnierzy¹.B

yłtodomChristianaTolkienaijegożonyEu- frozyny,dommałegoJohannaBenjaminaTolkiena,któryw1777zapoczątkowałangiel-s k ą linięrodziny.DomJohannaBenjaminaTolkiena,znanegowAngliijakoJohnBenja-miniprapradziadkapewnegosłynnegopisarza…

MieszkającawtymsamymczasiezawałamimiejskimiJoannaSchopenhauer,matkasłynneg ofilozofa,wspominałapolatach:

Gdybyłamdzieckiem,wydawałomisięczymśniesłychanym,żemogąistniećludzie,którzymorzanigdyniewidzi

eli.[…]Późnowieczorem,gdywdomujużwszystkoucichło,stawałamnierazwokniesieniiwsłuchi- wałamsięzniewymownymuczuciemwuroczystą,jednotonowąmelodięszumu,płynącąznajwiększychgłę-binrównegojakzwierciadłomorza,wtenoddechodpoczywającejprzyrodywśródzupełnejciszywpowie-trzu.

—Jutrobędziepięknapogoda,morzegada—mówiłwówczasAdamlubktoinnyzprzechodzącychna-szychludzi.Morzegada!Przejmowałmnielekkilękprzytymsłowie,alemimotonieodchodziłamodokna².

Muzykamorza,nienazwanatęsknotatych,którzyzmorzemsięspotykają…

Brzmibardzotolkienowsko,prawda?

Wprezentowanychtuautorskichbadaniachnajdawniej-szychdziejówrodzinyTolkienówirekonstrukcjilosówprzodkówsłynnegoangielskiegopisarz

a,JohnaRonaldaReuelaTolkiena(1892-1973),częstopowracałonieśmiałepytanieo możliwośćistnieniapamięcigenetycznej.Wstop niowoodsłanianychepizodachzżyciapoprzednichgeneracjirodzinyTolkienówwidaćwątki,k tóreprzywodząnamyślhistoriespisanewHobbicie,weWładcyPierścieniczywKowaluzPodlesia Większego.Czasemmożnadostrzecniezwykłepodobieństwo:rycinazksięgiKrzysztofaHartk nochaprzedstawiającaKreuzburgosiemnastowiecznychTolkienówprzypominarysunekprof

esoraobrazującyHobbitonimłynTedaSandymana.Właśnietaksięga–Alt-undneuesPreußenz1684roku

–znajdowałasięwposiadaniudziewiętnastowiecznegoantykwariuszagdańskiego,Chri-stianaTolkiena,iwtejżeksiędzeopisanizostaliszlacheccyprzodkowieTolkienów,ródTolkv onMercklichenrad.JakbardzointrygujezwiązekgdańskichTolkienówzestarymiksiążkamiiopisniez

wykłych,choćfantastycznychlosówCzerwonejKsięgiMarchiiZachod-niejweWładcyPierścieniczyniezwykłaruchliwośćroduTolków,którąmożnaporównaćz wyją

tkowapasjąpodróżnicząhobbickichTuków.AnakonieczwiązeknazwiskaTol-k i e n ó w istaroprustkowapasjąpodróżnicząhobbickichTuków.AnakonieczwiązeknazwiskaTol-kiegootkowapasjąpodróżnicząhobbickichTuków.AnakonieczwiązeknazwiskaTol-kreśleniatultkowapasjąpodróżnicząhobbickichTuków.AnakonieczwiązeknazwiskaTol-ks,czyli‘tłumacz’,atatkowapasjąpodróżnicząhobbickichTuków.AnakonieczwiązeknazwiskaTol-kżeto,żenajdawniejszasie- istaropruskiegookreśleniatulks,czyli‘tłumacz’,atakżeto,żenajdawniejszasie- dzibapruskichprotoplastówrodzinyTolkienówwTołkinachznajdujesiętużobok„Wzgó-rzaElfów”,botakwłaśnieetymolodzytłumacząnazwępobliskiegoGarbna(Laumygarbisw 1339 )–znamienne,jakwieledostrzegasiępodobnychanalogii.

aroślak,w:EncyklopediaGdańska,red.BłażejŚliwiński,Gdańsk:FundacjaGdańska2012(wersjaonline:Gedanopedia.pl, htp://gedanopedia.pl[dostęp:24.03.2018]).

49 RyszardDerdziński

2Jo

annaSchopenhauer,Gdańskiewspomnieniamłodości,przekł.TadeuszKruszyński,Gdańsk:Słowo/obrazterytoria2010,s.53.

VerlynFliegerwksiążceInterruptedMusic^3piszeofascynacjiTolkienatym,conazwaćmożna

„pamięciągenetyczną”,czylitymszczególnymjejrodzajem,którypozwalaodtwa- rzaćwydarzeniazprzeszłościprzodkówlubpoprzedników,awięcwiążesięalbozpocho-dzeniem,albozmiejscemzamieszkania.Pierwszapowinnasiękojarzyćzprzeżyciamiboha terówTheLostRoadczyZapiskówKlubuMniemań⁴,którzyodkrywająwswejpamięcidoświadczenia

prehistorycznychprzodków.Druga–zdoświadczeniemMerry’egoBran-dybuckapodKurhanami,gdyobjawiająmusięwspomnienialudzizCarnDûmsprzedtysięcy lat⁵

.Tolkientraktowałtęsprawędośćpoważnie.ZksiążkowymFaramiremdzie-l i ł doświadczenie,którenazywał„komp.Tolkientraktowałtęsprawędośćpoważnie.ZksiążkowymFaramiremdzie-leksemAt.Tolkientraktowałtęsprawędośćpoważnie.ZksiążkowymFaramiremdzie-lantydy”:

[…]mambowiemcoś,coniektórzymoglibynazwaćkompleksemAtlantydy.Możliwe,żegoodziedziczy- łem,chociażmoirodzicezmarlizbytmłodo,żebymwiedziałonichtakierzeczyiżebymoglimijeprzeka-zaćwopowieściach.Odziedziczyłogopomnie(jaksądzę)jednozmoichdzieci,chociażdowiedziałemsiętegoo moimsynudopieroniedawno,aonniewiedziałtegoomnie.Mamnamyślistraszny,powtarzającysięsen(zaczy nającysięodwspomnienia)oWielkiejFalizbliżającejsięnaddrzewamiizielonymipolami(Przekazałemów senFaramirowi).Chybanieśniłmisięonodczasu,kiedynapisałemUpadekNúmenorujakoostatniązlegendPierw szejiDrugiejEry⁶.

Niepopularnydziśtematpochodzenia„genetycznego”przewijasięiwksiążkachTol-kiena,iwjegokorespondencji:

Wielebymdałzamachinęczasu.Oczywiściejednakmamumysłtaki,jakimamipociągająmnieorazwbi- jająsięwpamięćsprawyoznaczeniurasowymijęzykowym.Mimowszystkomamnadzieję,żekiedyśbę-dzieszmógł(jeślizechcesz)zagłębićsięwtęintrygującąopowieśćopochodzeniunaszegoszczególnegonar odu.Iwgruncierzeczynassamych.WyjąwszybowiemkrewTolkienów(którajużdawnotemumusiałasiębardz orozrzedzić),zestronobojgarodzicówpochodziszzMercji,zluduHwicce(zWychwood)⁷.

DoniedawnawiedzanatematprzodkówTolkienaopartabyłanabardzoniepewnymma teriale,rodzinnychtradycjachiniezłomnymprzywiązaniudolegendyfamilijnej,którawyw odziłaTolkienówzosiemnastowiecznejSaksoniitoczącejwojnęzPrusami⁸

.Wni-niejszymartykuleprzedstawiamwynikibadańgenealogicznychihistorycznych,któresąefe

ktemkwerendwgdańskichArchiwachPaństwowych,wtymzwłaszczaprzeglądudo- kumentacjiarchiwalnejdotyczącejTolkienówzLondynu,wpisówmetrykalnychlondyń- skich,gdańskichiwschodniopruskichTolkienówodXIVdoXXwiekuiwieluinteresu- jącychlekturhistoryczno-lingwistycznych.Donajistotniejszychpoczynionychustaleńna-leżyodkrycieAktuNaturalizacjiDanielaTolkienaz1794roku(wiadomośćopochodzeniulond yńskichTolkienówzprzedrozbiorowegoGdańska),odkryciewpisuzksięgicechu

3Ve

rlynFliger,InterruptedMusic.TheMakingofTolkien’sMythology,Kent:KentStateUniversityPress2005,s.98idalej.

4John

RonaldReuelTolkien,TheHistoryofMiddle-earth,red.ChristopherTolkien,London:GeorgeAllen&Unwin1983-1996,t.5,9.

5Te

gożWładcaPierścieni.DrużynaPierścienia,przekł.MariaSkibniewska,Warszawa:Muza2003,s.196.

egoż,DoW.H.Audena(7czerwca1955),w:tegoż,Listy,przekł.AgnieszkaSylwanowicz,Warszawa:PrószyńskiiS-ka2010,s.347.

7Te

goż,DoChristopheraTolkiena(18stycznia1945),w:tegoż,Listy,dz.cyt.,s.181.

8HumphreyCarpenter,J.R.R.Tolkien.Wizjonerimarzyciel,przekł.AgnieszkaSylwanowicz,Warszawa:WydawnictwoAlfa1997,s.24.

ZPrusdoAnglii.SagarodzinyJ.R.R.Tolkiena(XIV-XIXwiek)

kuśnierzy,któryprzyniósłinformacjęoprzybyciuTolkienówdoGdańskazKrzyżborkaw Król estwiePrus,znalezieniemetryk„LondyńskichBraci”–

DanielaiJohannaBenjaminaT olkiena–

wksięgachparafialnychzboruZbawicielanagdańskimZaroślakuiwresz-cieodkryciewpisówpogrzebowychichrodzicówzZaroślaka.

Tołk,tolke,Tolkien,czyliohistoriinazwiska

Wdialektachwschodnichjęzykapolskiegozachowałosięsłowotołk,oznaczające‘rozum,sens,l ogikę’.SłownikjęzykapolskiegozpoczątkuXXwiekupodajetermintołkzprzykła-dem:

„Niemawgłowietołku;beztołku”,czyli‘niedorzecznie’.Dalejpodanyzostajecza- sowniktołkować,czyli‘tłumaczyć,rozpowiadać,objaśniać,wykładać’,aleteż‘pleśćodrze-czy,prawićgłupstwa,gadaćbezsensu’.Jestwreszciesłowotołkun,czyli‘tłumaczświeckiw świąty niachluterańskich,któryobjaśnialudowisłowakaznodzieiNiemca’⁹.Wszystkietesłowawyw odząsięodrekonstruowanegoprasłowiańskiego*t lkъ ъ,oddawanegodziśprzez‘sens,tłumac zenie,interpretację,wyjaśnienie’.Słowiańskiesłowozapożyczonezo-stałoteżprzezjęzykiznadMorzaBałtyckiego:bałtyckie,niemieckiczyjęzykiSkandynawii.Pr ofesorwywodziłswojenazwiskoodniemieckiegoprzymiotnikatollkühn,czyli‘bra-wurowy,szaleńczoodważny’.Etymologiętęuznaćnależyzamałoprawdopodobną.Jakoprzydomek formęTolkyn/Tolkinspotkaćmożnanajwcześniejw1378(HeynikeTolkyn)i 1418roku(Ritter

…Tolkin)¹⁰ .JakonazwiskowystępujeodXVwiekuwformachTolkin,Tol-ckin,Tolkyn,Tolckyn,TolkienTolkiehn(orazpodobnych),adopieronaprzełomieXVIIi XV IIIwiekunastępujezwolnajegogermanizacja(zrównaniezformąniemieckiegoprzy- miotnikatollkühn):pojawiasięwówczaszapisTollkühniTollkuehn.Coznamienne,wję- zykudolnoniemieckimzXVwieku(używanymnaterenach,naktórychżyliwcześniTol-kienowie)występujeformadulköne(‘nierozważny,pochopny’)ibraktupodobieństwadowystę pującychwtedyformprzydomka/nazwiskaTolkin/Tolkyn.Ztegoteżwzględuopo- wiadałbymsięzawywiedzeniempochodzenianazwiskaTolkienaoddolnopruskiego(sta-r odolnoniemieckiego)pwiadałbymsięzawywiedzeniempochodzenianazwiskaTolkienaoddolnopruskiego(sta-rzydomkaTolkin(‘synalbopotomekTolka’¹¹ ),poświadczo- negowdokumentachkrzyżackichzXIV-XVwiekudotyczącychroduMerklingerode¹²,w którychtolkoznacza‘tłumacza,negocjatora

’(<staropruskie[bałt.]*tulk-<prasłowiańskie

*t lkъ ъ‘sens,tłumaczenie,interpretacja,wyjaśnienie’)¹³.PrzydomkiemTolkokreślasięchoćb yprotoplastędolnopruskiejgałęziroduMerklingerode-Tolkien–Mathiasa(zm.

łownikjęzykapolskiego,red.JanKarłowicz,AdamAntoniKryński,WładysławNiedźwiedzki,t.VII,Warszawa1953[hasła:

Tołk,Tołkować,Tołkun].

10Eric

hJoachim,WaltherHubatsсh,Regestahistorico-diplomaticaOrdinisS.MariaeTheutonicorum1198-1525,t.I-II,Götingen:V a n d e n h o e c k &Ruprecht1948-1950,II1052iII1934.

11W

tensposóbwidziałtolingwistaniemieckiGeorgGerullis(DiealtpreußischenOrtsnamen,Berlin,Leipzig:Vereinigungwis-senschaftlicherverleger1922,s.184,188i238),którywywodziłprzydomekodrekonstruowanejstaropruskiejformy*tulkas'tłumacz'.Za nimpodążaMaxMechow,którywidzinazwiskoTolkienjakopochodząceodformzXIVwiekuizwiązaneznazwąmiejscowąTolkyn en(tegoż,DeutscheFamiliennamenprussischerHerkunft,Dieburg:Tolkemita1994,s.99).

12Po

dobniemasięrzeczzpatronimikamiroduSkomand,gdzieojciectoDietrichSkomand,asyntoDietrichSkomantin.Por.GeorgeAdalbertvo nMülverstedt,FrommeStiftungeninPreußen,w:DerneuenpreußischenProvinzial-Blätter,BandIX(LX),ss.149-151.

13Od

tejsłowiańskiejformypochodząteż:litewskietùlkas(‘tłumacz’)i,podobnie,łotewskietul̃ks,estońskietulk,starodolno-n i e m i e c k i e tolk,staroislandzkietulkr,orazfińskietulkki.Wewspółczesnymjęzykurosyjskimtołkto‘sens,pożytek,k ierunek’,zaśtołkowat’to‘wyjaśniać,tłumaczyć’.Zob.Słownikjęzykapolskiego,dz.cyt.

1379),tłumacza-negocjatoraniemiecko-pruskiegonadworzekomturaBałgi(poświadczajątotrzydokumentyz1356roku¹⁴).Końców ka-intowedługniemieckiegojęzykoznawcyReinholdaTrautmanna staropruskie-īn,wykorzystywanewzłożeniachnaoznaczenie‘należącegodo’albo‘synalubpotomka’iprz eniesionedoniemieckiegodialektudolno-pruskiego(matobyćprzegłoskońcówki-ain-/-ein-)¹⁵

.Możnazatempowiedziećżarto-bliwie,żewąteklingwistycznytowarzyszyTolkienomodsamegozarania.

Zprzydomkiem,apotemnazwiskiem,TolkienówwiążesięnazwamiejscowościToł-kiny(wtejformieod1945).WXVwiekuwystępowałaonawdwóchformach:Tolksdorf( 1 4 1 9 ) iTolkynen(1440;poświadczonajakonazwiskoodmiejscowe).Pierwszaformatooczywiś cieniemieckie‘wieś’(Dorf)Tolka(Tolks)funkcjonującejakourzędowanazwaosadydoroku19 45.DruganazwajestjużtypowadlaziemdawnychPrusów(iinnychBałtów),naktórychwystę pująformypatronimiczne(albonazwyrodowe)zkońcówkąl.mn.en(niem.)i

- ainen(stprus.).Tolkynenoznacza‘Tolkieny,Tolkienowie’,awjęzykupolskimjejodpo-wiednikiemsą„Tolkiny”,

„Tołkiny”(cooznacza,żeformępolskązrekonstruowanopo1945p o p r a w n i e )¹⁶.Wok olicyTołkintakienazwywystępowałydo1945roku,jaknaprzykładw pobliskimDublienen.

JesttoewidentnienazwamiejscowautworzonaodprzydomkalubnazwiskaTolkyn(później Tolkien).

AjakpodpisywalisięsamiTolkienowie?Najdawniejszyznanyosobistypodpisprzed-stawicielarodzinyznajdujesięwdokumenciez1770roku,czyliwnotatcegdańskiegomistrz akuśnierskiego,MichaelaTolkiena,natematmieszkańcówjegodomuprzyulicyGroblaII.Stry

jJohannaBenjaminaTolkiena,którywkrótcepotemwyemigrowałdoAn-glii,podpisujesięjako:Tolckien^17(choćurzędyiparafiegdańskieod1742preferująformęTollkü hn).KolejnewłasnoręcznepodpisyTolkienówpochodzązLondynu,gdzieDanielGotliebije gobratJohann(John)BenjaminużywająjużformyTolkien¹⁸.

SagaroduTolkienów–państwozakonne,XIV–XVIwiek

WdoliniepruskiejrzekiPasmar,tużkołoKrzyżborka,leżaławioskaSollau(lit.Zalidava),którawosta

tnichstuleciachprzedkatastrofąIIwojnyświatowejtworzyłacałośćzmająt-kiemszlacheckimKilgis.Totutaj,wśródmorenowychwzgórzpięknejNatangii,krzyżują

14J.

Erich,W.Hubatsch,RegestaHistorico-diplomatica…,dz.cyt.,t.II,ss.858,865,867.

Por.ReinholdTrautmann,DiealtpreußischenPersonennamen,Vandenhoeck&Ruprecht1925,ss.170-171.TęsamąkońcówkęmawielenazwiskznalezionychwrejonieKrólewcawPrusachWschodnich,m.in.:Brosien,Catien,Dollien(ta kżeDolin,Dolinn),Englien(takżeEnglin,Englyn,Anglyn),Kadgien(takżeKadgiehn),Krepelien(takżeKrepelin,Krepelihn,Crepel in),Lapsien(takżeLapsin,Lapsiehn,Lipsin),Marquien,Stadien,Wosegien(takżeWosegihn,Wosegin,Wosegyn,Wosgin,Wisgin,B

osigin)iinne.Dopozostałychkońcówekwywodzącychsięod-iennależą:-ienen,-ehnen,-iehnen,-önen,-

öhnen.Źródło:EndungenundBesonderheitenbaltischerFamiliennamen,online:htp://wiki-de.genealogy.net/Endungen_und_Besonderheiten_baltischer_Familiennamen[dostęp:24.03.2018].

GeorgGerullispisze,żenazwaTolkynenpochodziodprzydomkaTulkin(+końcówka-in;zob.ss.184,188),asamprzydomekpochodziodstaropruskiejformy*tulkas‘tłumacz’(s.238).Możliwe,żeProfesorTolkienznałdziełoGerul

lisa,gdyodpowia-dałnapytaniep.Ehrardt(J.R.R.Tolkien,Zlistudop.E.R.Ehrardt(8.03.1973),w:tegoż,Listy,dz.cyt.,s.697).Zob.GeorgGerullis,Diealtpre ußischenOrtsnamen,Leipzig:Vereinigungwissenschaftlicherverleger1922.

17A

rchiwumPaństwowewGdańsku(APGd),syg.300,31/102,s.218(domnr38).

18Np.

LondonMetropolitanArchives(London,England):ChurchofEnglandParishRegisters,1754-1931;ReferenceNumber:p76/js1/033,s.389,nr416.

sięnajstarszetropyzwiązanezrodemrycerskim,potemszlacheckim,wkońcumieszczań-skimirzemieślniczym,znanymzdokumentówpruskichodXIVdoXVIIIwiekujakoTolk,Tol

kin,Tolkien,TolckiehnczyTollkühn.Do1945wieśdzieliłasięnaAltSollauiKöni- glichSollau(wpowiecieIławaPruska,niem.PreußischEylau;dziśjestorosyjskieKra-snoarmejskojew OkręguKaliningradzkim).

Osadaznanabyłajużwczasachplemiennych.NamapiedawnychPrusoznaczyłjąKrzy sztofHartknoch,podającformęSollauobokgroduWitige.Witigetopruskigródznajdującys ięwmiejscu,gdziepóźniejstanąłKrzyżbork¹⁹

.WczasachZakonuNiemiec-kiegopróbowanozapisaćdawnąpruskąformętejnazwynarozmaitesposoby:dreiHufenzuSolido(13 66),Solidovilla(1425),dasgutSoldauwhatgelegenimBrandenburgischenGebieteundcamerampteCre uzburg(1466),Solldaw(1490)czySolda(1507)²⁰

.Wdokumenciez22lu-tego1442onagłówkuKrewtczeburgamdonnerstagenachInvocavit1442,mowaotakzwanym

„wolnym”właścicielu21nazwiskiemJacobTolk(Tolkin).

TolkinrazemzinnymiwolnymiwłaścicielamizIławyiKrzyżborka^22brałudziałw ne gocjacjachzmarszałkiemWielkiegoMistrzaZakonuNiemieckiego²³

.WedługGeo-r g e ’ a Adalbe.WedługGeo-rtavonMülve.WedługGeo-rstedta(1825- AdalbertavonMülverstedta(1825-

1914),wybitnegoarchiwistywschodniopruskie-g o zKrólewca²⁴,byłonsynemNitschegooprzydomkuTolkiTolkin(Nitschetoformaimienia Nicolaus,czyliMikołaj;tensamczłowiekwystępujeteżjakoClaukoiNickel).Nitschebyłdr ugimsynemrycerza,którywdokumentachwidniejejakoMathiasTolkvonMercklichenrade

(toprotoplastarodurycerskiegoTolk/TolkienwPrusach).Niewieledo- kumentówztych,któredotyczyłyNitschegoTolkina,dotrwałododniadzisiejszego.In-formacjenajegotematmożnaznaleźćjeszczewaktachzlat1379,1414i1415roku.Mül verstedtpisze,żeJacobTolkinzostałpojmanyprzezsiłypolskiew1456roku–ifak-tycznie dokumentyZakonuNiemieckiegopodają,żewtymsamymrokudobraJacobaw Sollauzosta

łyprzekazaneszambelanowiMaterne(nazwiskaTolkieniMaternepoja-wiająsięwdokumentachzKrzyżborkawXVIIiXVIIIwieku).

Tutajtropsięurywa,alenaprzełomieXVIiXVIIwieku,wsamymSollauiwnieda- lekiejwsiGlobuhnenżylidziedzicznisołtysichełmińscyTolkienowie,odktórychwywo-dziłsięJohnRonaldReuelTolkien(szlacheckągałąźrodzinyTolkienówreprezentujeteżnaprz ykładTewesTolkinzLabiawy,wymienionywdatowanymnarok1540dokumencieTürkenst euer²⁵).Najprawdopodobniejsątopotomkowieliniiroduwywodzącejsięod

19C

hristophorusHartknoch,Alt-undNeuesPreussenOderPreussischerHistorienZweyTheile:InderererstemvondeßLandesvor-jähriger…,Franckfurt,Leipzig,Königsberg:Hallervorden1684.

20P

atrzindekswRegestaHistorico-diplomatica…,dz.cyt.

21C

hodziokategoriępoddanychzwanychwźródłachztamtegoczasuCleinFrey–‘maływolny’.Byłtodrobnypodwzględemmajątkowymiwo lnypodwzględemprawnymczłowiek.

22B

ylitokolejno:NiclusSparwyn,HannosPonnaw,RiterSachariasv.Posteyn,Pauwelv.Pawersen,Jorgev.Kellenyn,JorgRombite,Caspa

rLandkämmererz.Knauten, Hartwig Landkämmererz.Domnau iHenrich Kromteych –

wartozwrócićuwagęnawystępująceoboksiebienazwiskastaropruskieiniemieckie.

23T

oeppenStändeaktenNr.264S.402.;LXXIII76/a.

24Geor

geAdalbertMülverstedt,EinGeschlechtvomHarzeimDeutsch- OrdenslandePreußen.DieMarkelingerodeinderGrafschaftWernigerodeundinOstpreußen,“ZeitschriftdesHarz-VereinsfürGeschichteundAlterthumskunde”1868,s.245.

25W

iadomo,żepodkoniecXVw.rycerskaherbowarodzinaTolkynów(wewspółczesnejpisowni–Tolkienów)miałateżpo-siadłościnapółnocodKrólewca–MathiasTolkjestw1475właścicielemdóbrLegitenwokręguLabiawy.WspisiePodatku

wspomnianegoJacobaTolkinazXVwieku,cotymsamymoznacza,żeichdalekimiprzod-kamibylirycerzezHarzu.

KimjednakbyliMatthias,jegosynNitsche(Clauko)orazwnukJacob?

Dokumentacjakrzyżackawskazuje,żetorycerzezHarzu,którzywXIVwiekuosiedlilisięw PaństwieZ akonnym,podczasgdyichszlacheckagałąź(bardziejznanajakoLuzjańscyora zvonPowarschen)wygasławXVIwieku.MülverstedtwtekścieEinGeschlechtvomHarzeim Deutsch-OrdenslandePreußenpisze,żeosadnicynależącydostanurycerskiego,którzyosie- dlilisięwpaństwiezakonnym,pochodzilinajczęściejzSaksoniiiGórHarzu.Uczonyar- chiwistaopisujetęszlachtęjako„ludzipochodzenianiemieckiegoisłowiańskiego”.Zau-waża,żepewnenowozałożoneosadywpaństwiekrzyżackimmiałynazwyoetymologiisłowia

ńskiej,cowiążetozobecnościąsłowiańskichrycerzy-gości.Odnotowujeteżzja-wiskopolegającenatym,żeniemieccyisłowiańscyrycerzezakładalinoweodgałęzieniaswoic

hrodów,wchodzącwzwiązkimałżeńskiezprzedstawicielkamimiejscowejstaro-pruskiejarystokracji.Azatemrycerstwo,apotemszlachtawPrusach,odsamegopoczątkubył aniemieckiego,słowiańskiegoibałtyckiegopochodzenia.Mülverstedtzauważa,żero-dziną,któraodegrałaszczególnąrolęwPrusachWschodnichiktórejpotomstwozasiliłowielepó źniejszychrodówszlacheckichnatamtychziemiach,bylivonMercklichenrade,znaniteżpod nazwiskiemTolckorazvonLusian(Luzjański).

OpisempokrewieństwtegoroduzajmowalisięjużkronikarzewXVIIiXVIIIwieku.Z ach owałysiępięknedrzewagenealogiczne,herbarzeispisyszlachtyztegookresu,naprzykład wdzieleKrzysztofaHartknochaDawneinowePrusy²⁶

,wherbarzuHennenber-gera,uHartungaiRaabe.Merklichenradepozostawiliposobietrwałymajątekziemski,znanyjak oDobraTołkowskie(obejmowałonpałaceorazfolwarkiwTołkinachiTolko).Choćródwymar łzkońcemXVIwieku,toichdziedzictwotrwałowgospodarceipamięcikolejnychpruskichrodzi nszlacheckich.Najbardziejznanym,azarazemnajwybitniejszymprzedstawicielemroduby łksiążębiskupwarmiński,FabianLuzjański.

Mülverstedtauważa,żedawnigenealodzyniebyliwstanieodnaleźćkorzeniroduTolkv

onMercklichenrad,któresięgałybygłębiejniżdopołowyXVstulecia.Niebyłowia- domo,czyrodzinaprzybyłazNiemiec,czyteżmożejestlokalnego,staropruskiegopo-chodzenia.OpruskiejproweniencjimogłobyświadczyćnazwiskoTolk(niem.Tolck),czyli‘tłu

macz,negocjator’.Abyuniknąćtakichpospolitychskojarzeń,ródchętniejużywałna-zwiskwywiedzionychodswoichnaczelnychdóbr:vonPowarschen(Powiersze)ivonLosei

nen(Łężany,polskawersja–Luzjańscy).Archiwistakrólewieckidoszedłdownio-s k u , żeprzydomekoraznen(Łężany,polskawersja–Luzjańscy).Archiwistakrólewieckidoszedłdownio-szlacheckienazwinen(Łężany,polskawersja–Luzjańscy).Archiwistakrólewieckidoszedłdownio-skoTolknonen(Łężany,polskawersja–Luzjańscy).Archiwistakrólewieckidoszedłdownio-silitaklokalni,jakiprzybylizNie- żeprzydomekorazszlacheckienazwiskoTolknosilitaklokalni,jakiprzybylizNie- miecurzędnicyZakonuNiemieckiego,zajmującysiępertraktacjamistaroprusko-niemiec- kimi.Bylionizakonnyminegocjatoramiitłumaczami,świadkamiprzysporządzaniudo-kumentówdotyczącychprawaużytkowaniaiwłasności.

przeciwTurkomz1540mowaotychsamychdobrachlabiawskichwLegiten,owolnymmałymwłaścicielu,TewesieTolkinie(Tewestozdrob nienieimieniaMathias).

26Co

niezwykłe,książkętęmożnabyłoznaleźćwgdańskimantykwariaciepotomkarodu,ChristianaTolkiena„Młodszego”w 1812roku.

KolejnymargumentemzanieniemieckimpochodzeniemTolkówvonMercklichen- radejestichherb,którynapierwszyrzutokawydajesięodmiennyodherbówniemiec-kichztamtegoczasu(naczerwonympoludwiesrebrne/białeszczupaczeszczękiułożonesyme trycznie–zobaczdołączoneniżejdrzewa genealogiczne,Tab.I).Niemieckiemer- klichenRadeto‘zauważalnekoła’–zabawnaetymologialudowa.Archiwistadochodzijed-nakdowniosku,żenazwiskotobrzmipodobniedowielunazwmiejscowychwGórachHarzu,j

aknazwyzkońcówką-ingerodei-rode(‘poręba,obszar,naktórymwyciętodrzewaw lesie’);najbardziejznanaznichtoWernigero de,nazwagłównegomiastawtamtymre-gionie.

Inaglewroku1853Mülverstedtodkrywadokument,którybyłwielkimkrokiemwba-daniugenealogiipruskiegorodu.PochodzionzArchiwówProwincjiwKrólewcu²⁷ ,ado-tyczywydarzeniaz2lutego1379roku(świętoOfiarowaniaPańskiego,łac.PurificationisMaria e).Wtedytokrzyżackikomturpokarmiński(niem.Brandenburg),GüntherhrabiavonHohenst

ein,przepisałtrzemwolnymsynomrycerza(którynazywałsięwdokumen-cie„MathiasTolckvonMerchgelyngerode”)oimionachClauko,MatthiasiBerthold93łany

wlesieMilimedienrazemzprawemdużegoimałegosąduorazlennokościelne,gra-niczącezewsiąrycerzaSkomanda,kołoSchmodehnen,Schönau,MechledeniPasort-lack²⁸. Dokumentmawielkieznaczenie,bopozwalaustalićczystszą,pierwotnąnazwęrodu:Mer kelingerode.Pokazuje,żew1379niemajeszczenazwiskaLusianivonPowarschen.Jesteżmoc nymargumentemprzeciwkowywodzeniuroduTolkodbałtyckichPrusów.GdybyTolkowi ebyliPrusami,niebyłobyprzecieżpotrzebnedodawanieniemieckiegonazwiskaMerkeling erode.Dokumentudowadniateż,żejużwXIVwiekuwPrusachmieszkałoniemieckierycer stwo,któremiałotuziemięirodziny.ZdaniemMülverstedtabyłatorodzinapochodzeniaszw

abskiego.Imięwpruskiejformie,Clauco(zapewnezwią-zaniezniemieckimClaus,Nicolaus),wskazuje,żebyćmożerycerzMathiasTolkvonMerke lingerodeożeniłsięzprzedstawicielkąlokalnej,staropruskiejarystokracji–wschod-niopruskibadaczuważa,żetakieimięmógłnosićjejojciec.

MülverstedtprzedstawiateżdrzewogenealogiczneroduvonMerkelingerodezcza-sówsprzedprzybyciadoPrus.Braktumiejscanarozwijanietegowątku,alewiadomo,żeMarkel

ingerodetodawnaosadanaprzedmieściachdzisiejszegomiastaWernigerode,asa- manazwapochodziodimieniagermańskiegoMarkulf.DlamiłośnikówTolkienaintere- sującebędzienapewno,żeimiętooznaczaćmoże‘WilkazMrocznejPuszczy’(zresztąna-zwaGórHarzumabezpośredniezwiązkizgeograficznymimitologicznymterminemLasuH ercyńskiego,czyliwłaśnieMrocznejPuszczy).Merkelingerodeposiadaliherbidentycznyz h erbempruskichMerkichenrad.

27Mü

lverstedtpodajejegosygnaturę:Schiebl.LVaN.18.

28Smo

dajnyipozostałewsieznajdująsięwpowieciebartoszyckim,wgminieSępopol.

Ilustracja1.ŚredniowieczniprzodkowiepruskichTolkienów(wgMülverstedta)

SagaroduTolkienów–KrzyżborkwXVI-XVIIIwieku

JakwspomnianojużwczęścipoświęconejetymologiinazwiskaTolkien,najdawniejszajegof orma–przydomekTolkin–

pojawiłasięjużwczternastowiecznychźródłachioznaczałanajpewniej‘potomkówTolka’.W XVIIwiekunazwiskozapisywanonaróżnesposoby–

naprzykładziejednegotylkoMichelaTolkienamożnapodaćnastępującewariantyzapisu:

Tolkin,Tolkyn, Tolckin,Tolkihn,TollkihniTolkühn.

PierwsiznanimieszczanieonazwiskuTolkienpochodzilizdwóchmiasteczekwPru-sach–

zKrzyżborka(niem.Kreuzburg‘WarowniaKrzyża’)iŚwiętejSiekierki(inaczejŚwiętomiejsc

a,niem.-prus.Heiligenbeil,‘ŚwiętyGród’,ros.Mamonowo).Odnichpochodzilimiędzyinnymiosiemn astowieczniTolkienowie–

mieszczaniewKrólewcu(awśródnichprofesorjęzykówklasycznych,JohannesTolkiehn).

Krzyżbork,wktórymTolkienowiepojawiająsięnajwcześniej,leżałwpowiecieIławaPru skanakrawędzipłaskowyżu,któryograniczałyrzekiPasmariKeyster(wpadającadoPasmaruk ołoKrzyżborka),miejscowośćStabławki(niem.Stablack),anawschodzienieckaterenowa.M

iasteczkomiałoprzytymintersującąhistorię.Totutajznajdowałsięgródsta- ropruskiWitige,zniszczonyw1240,aw1253zastąpionybudowląobronnąZakonuNie- mieckiego.Wtymtakżemiejscuw1277znajdowałasięsiedzibaKomturstwaNatangij-skiego.W1315Krzyżborkotrzymał

prawomiejskie.Miasteczko,zbudowanenaplanieprostokąta,opierałosięozamekimiałopoc

zątkowopięćdziesiątdziałekbudowlanych.Jednaśrodkowaparcelapozostaławolna.Kościółz budowanonaobszarzeumocnionym.

MurymiejskieistniałyjeszczewkońcuXVIIwieku.Nieuchroniłotojednakmiasteczkaodkata

strof.Zarazyipożarydotykałygoniejednokrotnie.W1740rokubyłowKrzyż-borku986mieszkańców,wroku1852–już1967,awroku1930niecomniej,bo1853.

W1614rokuwymieniasięwKrzyżborkuFriedrichaTolkiena,zaliczonegodotychmieszcz an,którzyniezłożyliprzysięginowemuwładcyPrus²⁹.Wroku1691powstałow miasteczku

bardzointeresującesprawozdanieurzędowe,szczegółowoopisująceKrzyż-borkwczasachTolkienów(którychprzodkowiebylizapewnewłaścicielamipobliskiejwsiSo llau,gdziespotykamyichjeszczewXVIIiXVIIIwieku;wtymsamymczasiepełniliteżfunkcjęch ełmińskichsołtysówwchodzącejwskładparafiikrzyżborskiejwsiGlobuhnen).Otojegofrag menty:

Creuzburgliczyodczasówzałożeniaw1315rokuczterdzieścidziewięćłanów(Huben).Ponieważnaparafięprzy padają4łanykościelne(Pfarrhuben),zostaje45łanów.

[…]Domywprawdziewymagająremontów,alen i e budowanoichdlachwały,adokażdegodomuprzynależą 4morgipolauprawnego.

Wielkośćdomów:

Jedencałydom–170stópdługości,30stópszerokości Jednapołowadomulubćwierć–

120st.długości,30st.szerokościz obejściemdomrodzinyLorenz–

52st.szerokości

sadErhardaWulfenanarynku–78st.długości,65st.szerokości

małyogródispichlerzsędziegoprzyrynku–55st.szerokości,210st.długości

HansSchultz,MartinPitwald,JohannRamke,JohannKersten,BarthelHofmann,MichelTolkühn[podkr.

—R.D.]JakobGroneck,AndreasSchult–

tedomymająztyłu65stópdługości(20m)iwięcejniżinnedomy,a takżejednądomową morgę(Hausmorge)tużobok.Posiadajączęściowo

ogrody,częściowododatkowedomki;nicponadto,coinnedomy[…]³⁰.

ZesprawozdaniamożnapoznaćwieleinteresującychszczegółównatematżyciaKrzyż-borkawlatach1690-1691,wtymitennajważniejszy–

opisdomuMichelaTolkiena.Z ksiągparafialnychkrzyżborskiegokościołaluterańskiego

(obejmującychlata1645-1687,1688-1722,1722-1748idalsze)wiadomo,żejestosynsołtysaGlobuhnen,MichaelaTol-kiena(ok.1625-1690).

MichelTolkien,sołtysGlobuhnen,byłbyćmożewnukiemwspomnianegowcześniejFriedri

chaTolkiena(znanegotylkozjednegospisumieszkańcówz1614roku)isynemin-negoMichelaTolkiena(ok.1605roku).Ożeniłsięokoło1644rokuzElisabeth(zwanąw księ gach„żonąMichelaTolkiena”albo„żonąsołtysaGlobuhnen”)imiałzniąconajmniejczternaś ciorodzieci,wtymwspomnianegoMichaelaTolkienaorazprzyszłegopiekarza,

29W

przyszłościtrzebazbadać,jakiemogłybyćmotywytakiegowyboru.WpracyHansaH.Diehlmanna(Erbhuldigungsakten desHerzogtumsundKönigreichsPreußen,3.Teil:1678bis1737,Hamburg:Selbstverlag1992,s.112,247,350)znaleźćmożnawpły-w o desHerzogtumsundKönigreichsPreußen,3.Teil:1678bis1737,Hamburg:Selbstverlag1992,s.112,247,350)znaleźćmożnawpły-w y c h mieszczankrzyżborskichiśdesHerzogtumsundKönigreichsPreußen,3.Teil:1678bis1737,Hamburg:Selbstverlag1992,s.112,247,350)znaleźćmożnawpły-więtosiekierskich,którzytakąprzysięgęhołdodesHerzogtumsundKönigreichsPreußen,3.Teil:1678bis1737,Hamburg:Selbstverlag1992,s.112,247,350)znaleźćmożnawpły-wniczą,tdesHerzogtumsundKönigreichsPreußen,3.Teil:1678bis1737,Hamburg:Selbstverlag1992,s.112,247,350)znaleźćmożnawpły-w.Erb-Eidjednakzłożyli.Wla-tach1690- mieszczankrzyżborskichiświętosiekierskich,którzytakąprzysięgęhołdowniczą,tw.Erb-Eidjednakzłożyli.Wla-tach1690-1717wakcietymbraliudziałtrzejTolkienowie.14lipca1690byłtoGotfriedTolckin,mieszczaninibrowarnik(„BürgerundMälzenbrauer

”)zeŚwiętejSiekierkiwdawnejkomturiibałgijskiej;wpaździerniku1714ChristianTollkienmieszkaniecKrzyżborka,awewrześni u-październiku1717MichelTolkihn,mieszczaninzeŚwiętejSiekierki(„BürgerinHeiligenbeil,AmtBalga”).Wszyscytrzejmieszczani ebylizesobąspokrewnieniiwchodziliwskładomawianejrodziny(więcejnatentemat:htp://tolkniety.blogspot.com/2017/04/tolki ens-from-gdanskdanzig-are-same-as.html[dostęp:24.03.2018]).

30W

ilhelmAugustLudwigSahm,GeschichtederStadtCreuzburgOstpreussen,Königsberg:Thomas&Oppermann1901,s.96–97.

ChristianaTolkiena.Michelzmarłokoło1690roku.TytułsołtysaGlobuhenodziedziczyłponi

mnajpierwChristian,apotemFriedrich,młodszysynMichela.Wtychczasachist-niaływmieścielicznecechyrzemieślnicze,wtymcechkuśnierzy³¹ⁱ piekarzy.Wlatach1798-1818jedenzpotomkówMichaela,GotfriedErnstTolkiehn,zostałburmistrzemKrzyżborka.Inn

yczłonektejgałęzirodzinytowspomnianywcześniejJohannesTolkiehn(1865-1933),profesorCollegiumFridericianumwKrólewcuifilologklasyczny. Tolkie-nowiezKrzyżborka,ŚwiętejSiekierkiiokolicKrólewcażyliwPrusachWschodnichażdokata strofyIIwojnyświatowejiroku1945³².

SagarodzinyTolkienów–GdańskiLondyn

GdańscyTolkienowiebylikuśnierzami.Trzebazatempowiedziećkilkasłówotymcechu.Głó

wnajegosiedziba,takzwanyKürschnerGewerkhaus(DomCechuKuśnierzy),znajdo-wałasiębliskoStarejZbrojowninatyłachStarejApteki(przynieistniejącejjużdziśulicyKleinSchirm machergaße,czyliMałejKołodziejskiej);budynektenrozebranowroku2017³³.W czasachTol kienówcechkuśnierzyliczyłpięćdziesięciujedenczłonków(1734)imiałjużswojenajlepszela tazasobą.Wielurzemieślnikówniebyłostaćnauczniówizajmowalis i ę swoimzawodemra

czejsamotnie.Znacznawiększośćbracicechowejżyławwarun-kachgraniczącychzubóstwem,aniektórychkusiłanielegalnadziałalnośćpozacechowa,poz ajurysdykcjąRady,zwolnionazopłatnarzeczGdańska³⁴.

PierwszyTolkienodnalezionywgdańskichdokumentachmiałnaimięMichael(170

8-1795)iprzybyłdoGdańskaw1724rokuzopisanegowyżejmiasteczkaKrzyżborkw Królestwi ePrus³⁵,gdziejegoojciec,Christian,byłdobrzesytuowanympiekarzem(łac.pistor).WrazzMichaele m(albokilkalatponim)doGdańskaprzybyłteżjegostarszybrat,ChristianTolkien(1706-1791),któregobezpośrednimpotomkiem–prapraprawnukiem

–byłJohnRonaldReuelTolkien(1892-1973).

Gdańsk,któryponiemieckunazywałsięwtedyDantigkiDantig(formaDanzigpo- jawiasiędopierowczasachpruskich),toówczesnegłównemiastoportoweRzeczypospo-

litejObojgaNarodów.Miałluterańsko-kalwińskicharakter,ajęzykniemieckimożnabyłow nimusłyszećnajczęściej(adokładniejegodol nosaksoński,inaczejdolnoniemieckidia-lekt).Ówcześnigdańszczanie–

lojalnipoddanikrólówpolskich–podkreślalirównocze-śnieswojąodrębnośćihanzeatyckiezwiązkizinnymimiastaminadbałtyckimi.Gdańskleżał wówczaswtakzwanychPrusachPolskich(terminzepoki,dziśczęściejużywasięna-zwyPrusyKrólewskie).

31Kuśn

ierstwomatuotyleznaczenie,żeiwGdańsku,iwLondynieTolkienowiezajmowalisiętymwłaśnierzemiosłem.Kuśnie-

rzemzostałiMichaelTolkien(1708-1795)zGdańska,synpiekarzaChristiana,któryopuściłmiasteczkookołoroku1724,a takżejegobratanek,DanielGotliebTolkien(1746-1813)zLondynu.WKrzyżborkudotegocechunależałm.in.chrzestny,Michaela,TobiasGraman(określonyjakopellis,aw1713–

KürschnerMeister–kuśnierz,mistrzkuśnierski).

32Zo

staliopisaninadrugiejczęścidrzewagenealogicznegoTolkienówzamieszczonegonakońcutegoartykułu.

33H

erbtejrzemieślniczejkorporacji–ilustracjanapoczątkurozdziałuSagarodu Tolkienów–GdańskiLondyn.

34N

ajważniejszefaktyudałosięodtworzyćdziękidokumentomgdańskimzepoki:por.KwaterunekżołnierzyFrancuskich,1807-1808,APGd300,180-131.

35C

atalogusCiviumGedanensium,1732-1791,APGd300,60/8,s.30.

ZanimprzyjdziesięzająćlosamiChristianaTolkiena,wartowpierwpoznaćjegomłod-szegoinajwyraźniejlepiejsytuowanegowGdańskubrata.Michael wlatach1724-1727pobierałnaukiuktóregośzmistrzówkuśnierskich(byćmożeJohannaGeorgeRohna)³⁶. Dziękiswojemuurodzeniu,stałemuzamieszkaniuwmieście,dobrejopiniiiprzynależnościd o wyznanialuterańskiegowstyczniu1742uzyskałodWetygdańskieobywatelstworze-m i e ś l n i c z e ³⁷ⁱfunkcjonowałwGdańskujakomistrzkuśnierski,aod1765–

równieżjakostarszycechukuśnierzy.MiesiącpouzyskaniuobywatelstwaMichaelTolkienoże niłsięz Eufrozyną(zm.1793),którejrodzice,DanieliElisabethMathies(inaczejMathieß en),mielinajpewniejmenonickiekorzenie,aichrodzinazamieszkiwałagłównieparafięZba-wicielawokolicachgdańskiegoZaroślaka.DanielMatthies,bratEufrozyny,byłrównieżkuśnie rzemiotrzymałprawomiejskiew1759.Eufrozynatodośćpopularneimiękobiecew ówczesn

ymGdańsku.NawiązujeonodojednejzklasycznychGracji–greckieEuphro-syneoznaczapoprostu‘radość’³⁸.

Wlatach1744-1762małżeństwoTolkienówdochowałosięośmiorgadzieci,zktó- rychwiekdorosłyosiągnęłotylkodwoje:córkaisyn.RodzinamieszkałaprzyulicyGro-blaIInr6(kamienicatanieprzetrwałazniszczeńostatniejwojny).Michaelzracjiswojejrzem ieślniczejprzynależnościizamieszkaniawPrawymMieściebyłzobowiązanydosłużbywoj skowejwstrażyobywatelskiej(niem.BürgerWache).Odconajmniej1768roku(w1764niewy

mieniasięgojeszczewśródjejczłonków)pozostawałchorążymXIIcho-rągwiRegimentuBłękitnego,któryzrzeszałrzemieślnikówzSzerokiegoKwartału(doktóre gonależaładresprzyGrobliIInr6),aw1774zostałporucznikiem.Służbępełniłażd o trzeciego rozbioruPolski.MichaelTolkienumarłw1795–dwalataposwojejżonieEufrozynie–

apochowanogobliskoKaplicyKuśnierzy,podposadzkąnawygłównejko-ściołaśw.KatarzynynaStarymMieście.

DoIIwojnyświatowejgróbMichaelabyłwciążwidoczny–

oznaczałagotablicanawprostcentralnegoołtarza.Byłtogrobowiecrodzinnyznanegorodu

Jantenówzher-bemprzedstawiającymkroczącegolwazsześcioramiennągwiazdąwklejnocie(wedługkości elnychewidencjimiałnumer37).Możnabyłojeszczeodczytaćtęinskrypcję:

DANIELJANTZEN VORSICHUNDSEINEERBENA

N N O 1730

Tużobok,nakolejnymgrobowcu,znajdowałasięinskrypcja,którąnapewnowidzielikrewniMi chaelapodczaspogrzebustaregomistrzakuśnierskiego–

słowaztłumaczeniaBibliiMarcinaLutra:

36Jo

hannZimmer,DieauswärtigenLehrjungenimEin-undAusschreibebuchderDanzigerKürschnerinnung,w:Danzigerfamilien-geschichtlicheBeiträge,H.1,Danzig:GesellschaftfürFamilienforschung,Wappen-undSiegelkundeinDanzig1929.

37C

atalogusCiviumGedanensium,1732-1791,APGd300,60/8,s.30.

38T

akiesamoimięnosiłażonastarszegobrata,Christiana–praprababkaprofesoraTolkiena.

[Aber]ichweisz,daszmeinErlöserlebet;undErwirdmichhernachausdieser[Erde]auferwecken,undwerdedan achmitdiesermeinerHaut[umgebenwerden],undwerdeinmeinemFleische[Gotsehen].Den

selbenwerdeichsehen,undmeineAugenwerdenihnschauenundkeinFrembder[wtłumaczeniuBibliiTysiącleci a:

„Leczjawiem:Wybawcamójżyje,naziemiwystąpijakoostatni.Potemmeszczątkiskórąodzieje,iciałemswy mBogazobaczę.TowłaśniejaGozobaczę,mojeoczyujrzą,niektoinny”(Hi19,25-27)].

PierwszepokolenieTolkienówniemiałojeszczeswoichwłasnychgrobowców.Dla-tegouzyskanomożliwośćpochówkuwgrobachzaprzyjaźnionychrodzin,którenależałyd o t egosamegocechurzemieślniczego.MichaelTolkien–oczymświadcządokumentykościelne–

częstobyłzapraszanynachrzcinyiśluby.NależałdoelityTrzeciegoOrdynku,czyligdańskich obywateli-rzemieślników.

SpadkobiercąMichaelaTolkienaiobywatelemGdańskazostałwroku1784ChristianTolk

ien„Młodszy”(1762-1821),jegonajmłodszy,wówczasosiemnastoletnisyn.Ochrz-czonogowKościeleMariackim9maja1762roku.Około1783rokuwziąłślubzAnnąE lisabethązd omuFreyberg.Małżeństwodochowałosięsamychcórek,dlategotaliniagdańskichTolkien ówwygasła(wdrugiejpołowieXIXwiekuprzybędądoGdańskainniTolkienowiezokolicKról

ewcawPrusachWschodnich).Wroku1784urodziłaimsięDo-rotheaElisabeth(wydanazamążzaSalomonaDavidaPelikanaiw1859rokupochowanaw Oli

wie),apotemEuphrosina(1794-?)iFlorentinaDorothea(1798-1803).WXVIIIwiekuChristianTolkienznanyjestwmieściejakohandlarzstarzyzną(niem.tagn

eter),aodpo-c z ą t k ó w wiekuXIXjakoantykwariuszprowadziswójBueter),aodpo-chhandlung(najpierwnaulieter),aodpo-c yTandeta11,apotemwbyłejsiedzibiecechukuśnierzyprzynieistniejącejdziśulicyMałejKołodzie jskiejnr3,natyłach„StarejApteki”;totamznajdowałasięprzybudówkabędącaostatnimadresem Tolkienówztejlinii).

WedługksiąggruntowychPrawegoMiastaChristianTolkienmieszkałprzyŚwięto- jańskiej11wrazzrodziną,aprzyulicyHucisko7miałjeszczejednomieszkanie,którewy-

najmowałniejakiemupanuKrebsowi.Interesującejestprzytymto,żewtymsamymcza-s i e londyńnajmowałniejakiemupanuKrebsowi.Interesującejestprzytymto,żewtymsamymcza-skikuzynChrinajmowałniejakiemupanuKrebsowi.Interesującejestprzytymto,żewtymsamymcza-stiana,John BenjaminTolkien(urodzonywGdańnajmowałniejakiemupanuKrebsowi.Interesującejestprzytymto,żewtymsamymcza-skuprapra- BenjaminTolkien(urodzonywGdańskuprapra- dziadekprofesora–oczymszczegółowoponiżej)równieżzajmowałsięhandlemanty- kwarycznym.Wgdańskimczasopiśmie„DanzigerZeitung”zlat1808-1812ChristianTol-kienkilkarazyogłaszał,jakieksiążkimożnabyłokupićwjegoantykwariacie.PozajęciuGdańsk aprzezPrusyw1793rokuantykwariat„Tolkien”zostałprzeniesionyzTandetynaMałąKołodz

iejską,dodawnegodomucechukuśnierzy,asamChristianotrzymałno- minacjęnaurzędnikaadministracjimiasta,zktórąwiązałasięmiędzyinnymiodpowie- dzialnośćzaolejoweoświetlenieulicDolnegoMiasta.AntykwariuszTolkienzmarłwpięć-dziesiątymdziewiątymrokużycia,wkwietniu1821,nagorączkęnerwową(jaknazywanowte dytyfus).JegogróbznajdowałsięnacmentarzuKościołaMariackiegoprzydzisiejszejulicy3Majan r8³⁹.

39Śladem

tegozamkniętegow1956rokucmentarzajestparkciągnącysięwzdłużuliczkiparkingowejprzygdańskimUrzędziePracy.

ZPrusdoAnglii.SagarodzinyJ.R.R.Tolkiena(XIV-XIXwiek) 6 0

WczasieprzeprowadzanychbadańważnąpostaciąokazałsięChristianTolkien„Star-

szy”(1706-1791),bratmistrzakuśnierskiegoMichaelaipraprapradziadekJohnaRonalda.UrodziłsięwK rzyżborku,jakjegobrat.ByłsynempiekarzaChristianaTolkienaseniorai jegożonyReginyzdom uVietoris.Ochrzczonogowasyścieburmistrza,ajednocześniemistrzakuśnierskiego,Tobiasa

Gramana.ChristianprzybyłdoGdańskawrazzbratem(al- bokilkalatponim)inajprawdopodobniejrównieżbyłkuśnierzem(abyćmożetakżeopra-wiałskóry,jakjegosynwLondynie),jednaknigdynienależałdocechuinieotrzymałprawamie

jskiego.MieszkałzrodzinąnaZaroślaku,gdziepracowałowielurzemieślnikówpo-zacechowych⁴⁰.Dnia26października1745ożeniłsięwkościeleluterańskimZbawicielanaZar

W dokumencie JohnRonaldReuelTolkien 2(57)2017 (Stron 53-114)