ISSN:2 300-2514
JohnRonaldReuelTolkien 2(57)2017
CREATIOFANTASTICA.COM•OŚRODEKBADAWCZYFACTAFICTAwKRAKOWIE
ISSN:2 300-2514
2(57)2017
JohnRonaldReuelTolkien
Ośrodek BadawczyFactaFicta• Kraków2017
Spistreści
ARTY KUŁYN AU KO WE
Tolkienwoczachmediewisty
ThomasHonegger 7
Tolkieniwikingowie.CzyliozwiązkachJ.R.R.Tolkienaz w iktoriańskąliteraturąnatematPółnocy
MichałLeśniewski 25
ZPrusdoAnglii.SagarodzinyJ.R.R.Tolkiena(XIV-XIXwiek)
RyszardDerdziński 47
Silmarillion–allotopiaJ.R.R.Tolkienawperspektywieardologicznej
KrzysztofM.Maj 73
NomadycznośćwcieniuMordoru
JakubAlejski 93
Inspiracjaradykalna,czyliwątkitolkienowskiewtwórczościVargaVikernesa
AdamPodlewski 105
ROZMOWAN UMERU
MiędzyOksfordemaMordorem
RozmowazKatarzynąMroczkowską-Brand 117
Tolkiennadalinspirujebadaczy
RozmowazAndrzejemSzyjewskim 127
RECENZJEN AU KOWE
Przekonującprzekonanych
BarbaraSzymczak-Maciejczyk 139
CzyhrabiaDraculatohomosapiens?
Wampiryiwampiryzmwperspektywienietylkoliteraturoznawczej
KamilaGieba 149
LITTERRARIUM
Pokójwrzasku
TedKosmatka 157
ŻycieLotharaGreinholtza
KrzysztofRewiuk 165
Świadectwodokonańrzetelnychzabójczegofachu
DagmaraAdwentowska 179
Królowieprzychodząznikąd
AleksandraB r o k m a n 187
Panikrukówikrwi
LuizaLeszczyńska 211
Artykułynaukowe
Tolkienwoczachmediewisty
ThomasHonegger
Abstract
TheLordoftheRings,eversinceitspublication,hasbeensomethingofanui- sancetotraditionalliterarycriticsandhasbeenmalignedoftenandwithzest.T h e mainreasonforthesestrong—andoftenirrational—reactionsarepri- marilyduetothefactthatTheLordoftheRingsdoesnotfitintotheliterarymain streamandchallengesstandardcriticalassumptionsaboutwhataworkoftwen tieth-centuryfictionshouldbelike.Thestandardtool-kitofthelite-
rarycriticseemsuterlyinadequate.Mediaevalists,incontrast,haveoftentake namoresympatheticviewofTolkien’swork.Honegger’sarticleTolkienT h r o u g h theEyesofaMediaevalistwillthereforepresentseveral‘mediaeval’approaches towardsTolkien,evaluatetheircriticalvalueanddiscusstheircontributiontowar dsamoreadequateunderstandingofTolkien’sliterarywork.
ThomasHonegger—prof.drhab.;profesorEnglishMedievalStudiesnaFriedrich-Schiller-Univer- sitywJeniezdoktoratemzUniwersytetuwZurychu;autorksiążkiFromPhoenixtoChauntecleer:MedievalEnglishAnimalPo etry(1996)iredaktormonografiipoświęconychProfesorowiJ.R.R.Tolkienowijakome-diewaliście,językowistaro- iśrednioangielskiemuorazwczesnonowożytnejliteraturzeangielskiej;obokpracpoświęconychfaktycznymifi kcyjnymzwierzętomoraztolkienianom,publikowałtakżestudiao Chaucerze,Shakespearzeorazromansachd worskich;rozprawęhabilitacyjnąpoświęciłrelacjommiędzyfiguramikochankówwśredniowiecznejfikcjinarracyjnej.Ko ntakt:Tm.honegger@uni-jena.de.Stronaau-torska:htp://www.iaa.uni-jena.de/Institut/Mitarbeiter
%2Ainnen/Honegger_+Thomas-p-228.html.
CreatioFantastica2017,nr2(57),ss.7-23,DOI:10.5281/zenodo.1204469
ThefollowingarticlewasoryginallypublishedinThomasHonegger’s(ed.)ReconsideringTolkien(Zur- ichandBerne:WalkingTreePublishers,45-
66),underthetitleTolkienThroughtheEyesofaMediaevalist.ThisversionispublishedunderthelicenceCreativeComm ons:Atribution4.0International(CCBY4.0).SomerightreservedbyFacaFictaResearchCentreinKraków.
8
Tolkienwperspektywiemediewistycznej
Wstęp1
WszystkiedrogiprowadządoRzymu,taksięprzynajmniejmówi.DrogiprowadzącedoŚródzi emianiesąmożeażtakliczne,alekilkadziesięciolecibadańpokazało,żeistniejewieleróżnoro dnychmetodologii,któremożnawykorzystaćdointerpretacjidziełTolkiena.Należydonichi nterpretatiomediaevalia,czylizgłębianiejegoutworówprzypomocyapa-ratu
badawczegomediewistyki,którajest,jakzamierzamudowodnić,jednązznajbar-
dziejznaczącychmetodbadawczych.Zgodniezjejzałożeniamipodstawowaznajomośćśred niowiecznychjęzykóworazkulturyiliteraturytegookresujestniezbędnadonale-
żytegoocenieniautworówTolkiena.
„Idealny”mediewistapowinienbyćekspertemodrozmaitycheuropejskichjęzykówikulturn arodowych,jednaktakichjestniewielu,anie-
ustannierosnącywśrodowiskuakademickimtrendspecjalizacjidoprowadziłdopodzia- łówizawężeniapolabadań.Jakoosoba,którakształciłasięwramacheuropejskiegosys-
temuszkolnictwawyższego,niejestemwolnyodnakładanychprzezeńograniczeń.Z te goteżpowoduwswoichrozważaniachprzyjmępunktwidzeniaanglistyzajmującegos i ę śre dniowieczem.
Wopublikowanymw2002rokustudiumBeowulfandtheCriticsbyJ.R.R.Tolkien[Beo- wulfikrytycyJ.R.R.Tolkiena]2Mi ch ae l
Droutpopierainterpretatiomediaevalia(chociażniew ymieniajejznazwy)icharakteryzujejąwnastępującysposób:
NajlepszymsposobemnazrozumienieiocenienieutworówTolkienajestczytanieśredniowiecznejlitera- tury.Modelowyczytelniknauczyłbysięjęzykastaroangielskiego,staronordyckiegoorazłacinyiprzeczytałws zystkieutwory,którewedługT.A.ShippeyaiinnychbadaczybyłyinspiracjądlaświataTolkiena3.
TonaprawdęwzorcowyprogramkształceniadlaprzyszłegoekspertaodTolkiena–
i właściwienieosiągalny,jakzresztąwieleinnychidealnychrzeczynatymświecie.Mi- chaelDroutjest,jakłatwosiędomyślić,mediewistązajmującymsięangielskimkręgiemkultur owym,cooznacza,żeprzychylnietraktujeinterpretatiomediaevalia.Azatem,zanimprzejdęda lej,krótkozaprezentujęinneważnemetodologieisprawdzę,czyinterpretatiomediaevaliarze czywiścienajlepiejpomagawzrozumieniudziełTolkiena.
Krytycy
DziełaliterackieopublikowanezażyciaTolkiena(1892-1973),czyliHobbit,WładcaPier- ścieni,KowalzPodlesiaWiększego,RudyDżilijegopiesorazPrzygodyTomaBombadilasą–
możezawyjątkiemTheHomecomingofBeorhtnoth,Beorhthelm’sSon[PowrótBeorhtnotha,synaBeo rhthelma]4–
lubianeprzezczytelnikówizrozumiałerównieżdlatychodbiorców,
1C
hciałbympodziękowaćdr.AllanowiG.Turnerowizajegownikliwekomentarzeipomocneuwagi.
2Wszystkiewagiwnawiasachkwadratowychwtekściegłównympochodząodtłumaczki.
3Mic
haelDrout,BeowulfandtheCriticsbyJ.R.R.Tolkien(“MedievalandRenaissanceTextsandStudies”Volume248),Arizona:ArizonaCenterfor MedievalandRenaissanceStudies,2002,s.XIII.Wszystkiecytatyzangielskichpublikacjiniewydanychw językupolskimzostałyprzełożoneprzeztłum aczkę.
4Opowia da nie
niezostałodotądprzetłumaczonenajęzykpolski(przyp.tł.).
którzyniemająnicwspólnegozbadaniaminadśredniowieczem.Większośćznichniepotrze bujeaniinterpretatiomediaevalia,aniwogóleinterpretacji,czytoliteraturoznaw-
czych,czyjakichkolwiekinnych.
Wprzypadkukrytykówliterackich,czyliosób,którezawodowozajmująsięlitera- turą,rzeczmasięzgołaodmiennie.Odzawszemająoniogromnąpotrzebę„wyjaśniania”,tym większą,żeWładcaPierścieniokazałsięniemożliwydosklasyfikowaniazapomocąkategoriiz wyklestosowanychwtakichsytuacjach.Wskutektegoutwórstałsięofiarąwielu(zazwyczajzjad liwych)uwagorazinterpretacyjnychnadużyć,cozresztąświadczynietyleowadachsamejpowi eści,coofrustracjikrytykówiichniezdolnościdojejzro-
zumienia.Przezdługiczaswydawałosię,żenaszpodręcznyzestawliterackichnarzędzinieposi adałpoprostuklucza,któryporadziłbysobieztakimdziełem.Jednakwostatnichlatachkrytyc ytacyjakTomShippey(J.R.R.Tolkien–pisarzstulecia,20015)iBrianRose-
bury(Tolkien.ACulturalPhenomenon[Tolkien.Fenomenkulturowy],2003)zpowodzeniemrozpo częlibadanianadzwiązkamiWładcyPierścienizdominującyminurtamiliterackimipierwszejpoł owyXXwieku,wszczególnościmodernizmem.WedługShippeyaiRose-
bury’egodziełaTolkienanależytraktować,podobniejakmodernizm,jakoreakcjęnaów- czesnąsytuacjękulturowąiekonomiczną.Jesto,wmojejocenie,obiecującainterpreta- cja,któramożepogłębićnasząwiedzęnatematcech,którewyróżniająWładcęPierścienispośró dinnychksiążekisprawi,żeniebędzieonanierównościąwkrajobrazieliterackimdwudzieste gowieku.
UwagękrytykówprzyciągnęłynietylkoniezwykłecechyliterackieWładcyPierścieni.Najpóźni ejodpołowylatsześćdziesiątychjesteśmyświadkamisytuacji,wktórejpogardaokazywanap rzezkrytykówidziewparzezentuzjastycznymuznaniemodbiorców,któreznajdujewyrazwpowsta waniulicznychstowarzyszeńifanklubów.Próbujączrozumieć
„fenomenTolkiena”,zarównojegokrytycy,jakiwielbiciele,zaczęlizwracaćsiękuosobieautor awnadziei,żedatoodpowiedźnanurtująceichpytania.
Tolkien—człowiek
NiespodziewanysukcesWładcyPierścieniobudziłtrwałezainteresowanie„człowiekiem,któ rystoizaŚródziemiem”,zwłaszczażepowieśćdawałajedynieniejasnewyobrażenienatema tmitologiiświataprzedstawionego,przezdługiczasniedostępnejdlaodbiorców.Autorbyłjedynąos obąmogącądaćgłębszywglądwświatArdy.ChociażTolkienchętniei skrupulatnieprowadził korespondencję6,tozdecydowanawiększośćczytelnikówmu-
s i a ł a poczekać,ażChristopherTolkienopublikujeSilmarillionw1977roku7iwtensp o-sóbujawni„mityczny”kontekst,wktórymfunkcjonowałświatWładcyPierścieni.
5Por.
TomA.Shippey,J.R.R.Tolkien:AuthoroftheCentury,London:HarperCollins2000[TomShippeyA,Tolkien–
pisarzstulecia,przekł.JoannaKokot,Poznań:ZyskiS-ka2001].(przyp.tł.).
6Zob.
wybórlistów:TheLettersofJ.R.R.Tolkien,red.HumphreyCarpenter,ChristopherTolkien,BostonandNewYork:HoughtonMifl in2000.Wydaniepolskie:JohnRonaldReuelTolkien,Listy,przekł.AgnieszkaSylwanowicz,Warszawa:Pró-szyńskiis-ka2010(przyp.tł.).
7W
Polscewydanyporazpierwszywroku1985,por.JohnRonaldReuelTolkien,Silmarillion,przekł.MariaSkibniewska,Warszawa:Cz ytelnik1985(przyp.tł.).
10
Tolkienwperspektywiemediewistycznej
SamTolkienkrytykowałwspółczesnątendencjędokoncentrowaniasięnapostaciauto raitymsamymlekceważeniajegodzieła.Wjednymzeswoichlistównapisał:„Sprze-
ciwiamsiędzisiejszymtrendomkrytycznymzichprzesadnymzainteresowaniemżyciemautorówia rtystów.Odwracajątylkouwagęoddziełautora…”8.Nicdziwnego,żezażycianiezgodziłsięnaop ublikowanieautoryzowanejbiografii;jednazpierwszych,Tolkien–
twórcaŚródziemiaDanielaGroty,zostaławydanaw1976roku9,arokpóźniejnarynkupo- jawiłasię„oficjalna”biografiapióraHumphreyaCarpentera(Tolkien:wizjonerimarzyciel10).C arpentercieszyłsięwsparciemrodzinyTolkiena,któraudostępniłamudokumentyorazutwo rypisarza.BiografianapisanaprzezCarpenterajestnajbardziejkompleksowymopra- cowaniemdotyczącymżyciaTolkienaizapewniafascynującywglądwjegoprocestwórczy.D z i ś , ponadćwierćwiekupóźniej,wciążstanowiniedoścignionywzór.Częstouznajesięjązamodel owąbiografię,chociażoczywiściewybórlistówTolkiena(1981)idwanaścietomówHistoriiŚró dziemia11(1983-1996)dajedostępdonowychmateriałów,którenale-
żałobyocenićiwłączyćdorozszerzonegowydania.
Krótkopoopublikowaniuostatniejzwymienionychbiografiiprzeróżneosobyzaczęływ ykorzystywaćimodyfikowaćpojawiającesięwksiążceinformacjewceludokonaniain- terpretacjiutworówTolkiena.HumphreyCarpenter,będącsynemHarry’egoJamesaCar- pentera(dyrektoraKebleCollegeod1955rokuibiskupaOksfordudoroku1970),bardzos i ę star ałzaprezentowaćkatolicyzmTolkienazobiektywnegopunktuwidzenia,niepró- bującjednocześnieumniejszaćjegoznaczeniadlawymowyutworu.Wlatachdziewięćdzie- siątychrozpoczęłasiękatolicka„rekonkwista”Tolkiena,zapunktkulminacyjnyktórejmożn auznaćpublikacjeJosephaPearce’az1998roku(Tolkien:człowiekimit12)i1999roku(Tolkie n:księgapamiątkowa.Studiaospuściźnieliterackiej13).Zgodniezmniejlubbar- dziejśmiałymiargumentami,przedstawianymiprzez„katolickich”krytyków,dziełaTol- kienamogąwpełnizrozumiećtykoinnikatolicylubludziedoskonalezkatolicyzmemobezna ni.Cechy,któresprawiają,żesąonezjednejstronyniepowtarzalne,azdrugiejnie- zrozumiałedlawielukrytykówliterackich,mająswojeźródławłaśniewwierzekatolickiej.
OszałamiającysukcesfilmuPeteraJacksonasprawił,żeamerykańscychrześcijanie(wp rzeważającejmierzemającyniewielewspólnegozkatolicyzmem)ponowniezaintereso- walisięTolkienem.Wefekcierynekzostałzalanybardzozróżnicowanymipodwzględem
8T
heLettersofJ.R.R.Tolkien,dz.cyt.,s.288.
9W
Polsceksiążkaukazałasięwroku1998;por.DanielGrota,J.R.R.Tolkien:ArchitectofMiddle- earth,Philadelphia:RunningPress1976[DanielGrota,Tolkien–
twórcaŚródziemia:biografia,przekł.M.Wawrzyńczak,Warszawa:PrószyńskiiS-ka1998]( p r z y p . tł.).
10W
Polscewydanaw1997roku;por.HumphreyCarpenter,J.R.R.Tolkien:ABiography,London:UnwinHyman1977[Hum- phreyCarpenter,J.R.R.Tolkien:wizjonerimarzyciel,przekł.AgnieszkaSylwanowicz,Warszawa;WydawnictwoALFA- W E R O 1997](przyp.tł.).
11W
Polscewydanotylkodwapierwszetomy;por.JohnRonalReuelTolkien,Księgazaginionychopowieści,przekł.MagdaPie-trzak- Merta,Warszawa:WydawnictwoAtlantis-Rubicon1995orazJohnRonalReuelTolkien,OstatnielegendyŚródziemia,przekł.MagdaPietrzak- Merta,Warszawa:WydawnictwoAtlantis-Rubicon1996(przyp.tł.).
12W
Polscewydanyw2001roku;por.JosephPearce,Tolkien:ManandMyth.Aliterarylife,London:HarperCollinsPublishers1998[Joseph Pearce,Tolkien:człowiekimit,przekł.JoannaKokot,Poznań:Zyskis-ka2001](przyp.tł.).
13W
Polscewydanaw2003roku;por.JosephPearce,Tolkien:ACelebration.Collectedwritingsonaliterarylegacy,London:Fount1999[JosephPea rce,Tolkien:księgapamiątkowa:studiaospuściźnieliterackiej,przekł.JoannaKokot,Poznań:ZyskiS-ka2003( p r z y p . tł.).
jakościksiążkami,którezgłębiają„duchowe”aspektyWładcyPierścieni.Rozprawytezazwy- czajpodkreślająchrześcijańskiemotywyobecnewdziełachTolkienaipomijająelementymającec harakterkatolicki.Możnatutajwspomniećdwaostatnieprzykładytakichpubli-
kacji.PierwszymjestksiążkaMarkaEddy’egoSmithazatytułowanaTolkien’sOrdinaryVir- tues.ExploringtheSpiritualThemesofTheLordoftheRings[CnotykardynalneTolkiena.Du- chowośćwe„WładcyPierścieni”].Zawieraonatrzydzieścirozdziałów,wktórychprzedsta- wionajest„pobożna”interpretacjaWładcyPierścieni.Każdyznichkoncentrujesięnajed- nymzagadnieniuocharakterzereligijnym(skromność,opatrzność,grzechitp.).Rozpo- czynasięcytatemzWładcyPierścieniikończyjakimśmorałem.Zbiórszkicówzredagow- anyprzezJohnaG.WestaJr.(CelebratingMiddle-
earth.TheLordoftheRingsasaDefenseofWesternCivilisation[UczcićŚródziemie.
„WłacaPierścieni”jakoobronazachodniejcywilizacji]jestnazdecydowaniewyższympoziomie,c hociażposzczególnerozdziałytakżekoncen-
trująsięnatematachzwiązanychzreligią,takichjak„złouTolkiena”itd.Niemalwszyscyauto rzysąnaukowcami,dziękiczemupoziomartykułówjestodpowiedniowyższyniżw przypa dkuksiążkiMarkaEddy’egoSmitha,któregokompetencje,jakmożnawywnio-
s k o w a ć znotatkinaobwolucie,wydająsięograniczaćdowielokrotnejlekturyWładcyPi erścieni.
Kolejną–i,jakuważam,najbardziejznaczącą–
metodąbadaniadziełTolkiena,czyliinterpretatiomediaevalia,należypostrzegaćjakoparalelnąd owyżejopisanychinterpretatiocatholicaiinterpretatioChristiana.
Tolkien-mediewistaiinterpretatiomediaevalia
Międzynarodowasława,którąTolkienzdobyłjakoautorWładcyPierścieni,przyszłasto- sunkowopóźno.Wchwilipublikacjiutworunaprzełomie1954i1955rokupisarzmiałjuższe śćdziesiątdwalata,a„tolkienomania”zaczęłasiędopierodziesięćlatpóźniej,gdywydawnict woACEBooksopublikowałowStanachZjednoczonychnieautoryzowanewydanieWładcy Pierścieniwmiękkiejoprawie.SamTolkienuważałsięprzedewszystkimzafilologa,mediewistęiliter atamającegodośćosobliwehobby,aniezapisarzawtrady- c y j n y m tegosłowaznaczeniu.PozakończeniupracnadOxfordEnglishDictionary,który mzajmowałsięwlatach1919–1920,Tolkienrozpocząłwybitnąkarieręakademicką.Mię- dzy1920a1924rokiempracowałjakodocentwInstytucieJęzykaAngielskiegonaUni- wersytecieLeeds,gdziepouzyskaniustopniadoktorawykładałjęzykangielskiwlatach1924–
1925.Następniezostałzatrudnionynastanowiskuprofesorajęzykaangielskiegow katedrz eRawlinsonaiBosworthanaOksfordzie(1925–
1945),aod1945do1959rokupełniłfunkcjęwykładowcyjęzykailiteraturyangielskiejwoksfordz kimMertonCollege.Tadziałalnośćnaukowaiakademickadefiniowałajegotożsamość,zarów nonapozio- mieosobistym,jakizawodowym.Tolkienwielokrotniepodkreślał,jakwielkieznaczenied l a jegoksiążekmiałyprowadzonegoprzezniegobadanianaukowenadjęzykamiilite-raturami średniowiecza.Stałysięone„glebą”,wktórejjego„drzewoopowieści”zapuściło
korzenieiskądczerpałopokarm.Inspiracjeliteraturąwiekówśrednichsąnajbardziejwi- docznewutworachnaśladującychśredniowiecznewzorce(takichjaknaprzykładpoematyz ezbioruSongsforPhilologists[Pieśnidlafilologów])lubpodejmującychtematytypowedlatamtegookre su(czegoprzykłademjestsłuchowiskoTheHomecomingofBeorhtnoth[PowrótBeorhtnotha],b ędącekontynuacjąstaroangielskiegopoematuheroicznegoBitwapodMal-
don).WwiększościdziełTolkienaznaleźćmożnadużopojedynczychmotywówwywodzą- cychsięzliteraturyśredniowiecznej.PrzykładowoopisanawHobbiciekradzieżpucharuzes moczegoskarbcaijejtragicznekonsekwencjejestświadomymnawiązaniemdofragmentuep ickiegopoematuheroicznegoBeowulf.Podobieństwategorodzajułatwowychwycąna- wetciczytelnicy,którzyniesąmediewistami,oczywiściepodwarunkiem,żeznająpoezjęśredniowi eczną.
Odnalezienieźródeł,paraleliczyanalogiizwiązanychzokresemśredniowieczajestzna cznietrudniejsze,ponieważTolkienumiejętniejeprzerabiał.Cowięcej,niektóreznichmogłyt eżwywrzećjedyniepośredniwpływnakształtjegoutworów.Wtakimwypadkupowierzchown aznajomośćstaroangielskichczystaroskandynawskichjęzykówilitera-
turjużniewystarcza.Tutajpotrzebnyjestspecjalista.
W1979roku,dwalatapowydaniuSilmarillionuibiografiiTolkienanapisanejprzezCarpen tera,JaneChancezUniwersytetuRicewTeksasieopublikowałaswojestudiumTolkien’sArt:A MythologyforEngland[SztukaTolkiena:mitologiadlaAnglii](wydaniezmie-
nionez2001roku).ZarazpobiografiiCarpenterabyłatojednazbardziejwnikliwychpracnau kowych,którejautorkastarałasięprzedstawić,jakwielemotywówwdziełachTol-
kienabyłozaczerpniętychzrodzimejliteraturyśredniowiecznejAnglii.JednakTolkien’sArttopo zycjasłabapodwzględeminterpretacyjnym.Zawierarównieżlicznebłędyme-
r ytoryczneiwielepomniejszychprzeinaczeń(naprzykładSauronto„upadłyValar”14,a Gandalfest„najprawdopodobniejValarem”15;Beowulfnawetpopięćdziesięciulatachpano wanianadplemieniemGotówjestwciąż„mężczyznąwwiekupięćdziesięciulat”16,natomias tGaladrieladajeSamowi„nasionaelanoru”17;wtekścieznajdująsięrównieżnie-
malfreudowskiebłędydrukarskie:Gimlijestokreślanyjakosyn„Groina”18).
Niechcęzanudzaćczytelnikówwyliczaniemoczywistychbłędówmerytorycznych,je dnakwceluuzasadnieniaswoichkrytycznychuwagchciałbymkrótkoomówićprzykład,któr ypokazuje,żefachowawiedzanatematśredniowieczapozwalauniknąćpułapekin-
terpretacyjnych.Toparadoks,żetakibłądwinterpretacjipojawiasięwksiążcenapisanejprzez mediewistkęiniezostałpoprawionywnowymwydaniuz2001roku,cotymbardziejupoważ niamniedojegowytknięciaiuratowaniahonorubadaczyśredniowiecza.Wswojej
14J
aneChance,Tolkien’sArt:AMythologyforEngland,Lexington:UniversityPressofKentucky2001,s.151.
15Tam ż e , s.147.
16Tam ż e , s.117.
17Tam ż e , s.158.
18Tamże,
s.151.Nieprzetłumaczalnagrasłów.ImięojcaGimlego,Glóin,zapisanobłędniejako„Groin”,cowjęzykuangielskimo z n a c z a
„krocze”lub„genitalia”.WTolkien’sArtznalazłasięwięcinformacja,żeGimlijest„synemGenitaliów”(przyp.tł.).
ThomasHonegger
13
analizieLiścia,dziełaNiggle’aChancenazywaNiggle’aorazParisha„aniołemibestią”19.Takbłę dneiuproszczoneujęcietychdwóchpostaciniejestwartekomentarza,zwłaszcza,żew Drodz edoŚródziemiaTomShippeyprzedstawiłprzekonującąinterpretacjęobubohate-rówjako–
odpowiednio–
twórczejipragmatycznejstronyosobowościTolkiena.Chanceinterpretujegłosyusłyszanep rzezNiggle’awmrokuprzytułkujakosymbolróżnych„oso-
bowości”Boskich20,czylistarotestamentalnegopałającegozemstąJahweorazwyrozumia- łegoChrystusazNowegoTestamentu.Interpretacjataniejestażtakbłędnajakopisanawyżej, przeciętnemuczytelnikowimożenawetwydaćsięlogiczna.Przedstawianiewe-
wnętrznychdebatzapomocąpersonifikacjipoglądówipostawtoprzecieżbardzoznanyzabieg literacki.Jednakśredniowieczna(ijaksądzęrównieżnowoczesna)katolickateo-
logiaorazliteraturaunikałabyprzedstawianiaBogawpostacikilkurozszczepionychoso- bowości.ChociażchrześcijańskiBógtoTrójca,naktórąskładająsiętrzyOsoby:BógOj-
ciec,SynBożyiDuchŚwięty,nieoznaczatojednak,żemożnagopostrzegaćjakotrzyniezale żneosobowości.Widaćtojasnowjęzykuniemieckim,gdziesłowo„Trójca”tłuma-
czysięjakoDreieinigkeit(‘trzy-w-jedności’).BógOjciecniemożedyskutowaćzSynemBo- żymczyDuchemŚwiętym,ponieważmająoniwspólnąświadomość.
Tezastrzeżenianaturyteologicznejnigdybysięniepojawiły,gdybygłosyzostałyzin- terpretowanejakopersonifikacjecórBogarozmawiającychprzedBoskimtrybunałem.Mo- tywCzterechCórBoga(Iustitia,Misericordia,VeritasiPax)pojawiasięczęstowśrednio- wiecznejliteraturzeitoon,wedługmnie,najprawdopodobniejzainspirowałTolkienadowykorzys tania„głosów”.CóryBogaodgrywająrolęoskarżycieliiadwokatówludzkiejdu-
szywczasiesąduBożego21.ZazwyczajtoSprawiedliwośćiMiłosierdziewchodząwspór:tapier wszaopowiadasięzasurowymukaraniemludzkiejduszyzapopełnioneprzezniągrzechy,pod czasgdydrugabłagaowybaczenieilitość.Takainterpretacjawsposóbsa-
tysfakcjonującywyjaśniascenęprzedstawionąwLiściu,dzieleNiggle’a,natomiastnieod- wołujesiędodośćheterodoksyjnegopomysłurozszczepieniaboskiejświadomości.
Niewielepóźniej,bow1982roku,narynkupojawiłasięwybitnapracaTomaShippeyaDro gadoŚródziemia22,którajestnietylkodoskonałymwzoreminterpretatiomediaevalia,a l e r ównieżjednąznajlepszychpracnatemattwórczościTolkiena.Tonieprzypadek,żetytułmonogr afiistanowialuzjędoksiążkiJohnaLivingstone’aLowe’aanalizującejźródłainspiracjipoemat uColeridge’aKublaKhan(TheRoadtoXanadu[DrogadoXanadu]z1927r oku).Shippey,podobniej akLowe,elokwentniepokazuje,jaklingwistyczno-średnio-
wiecznatradycjazainspirowaładziełaTolkienanawszystkichmożliwychpoziomach:odnajdr obniejszychszczegółów,przezmotywyliterackie,ażdodużychmodelistruktural-
19Tam że, s.85.
20Tam że, s.97.
21Zob
.dyskusjępomiędzySprawiedliwością(„Rytwysnes”)iMiłosiedziem(„Mercy”)wnapisanejok.1440r.sztuceTheCastleofPerseverancewsce nieXXII:TheMacroPlays:TheCastleofPerseverance,Wisdom,Mankind,red.M.Eccles,LondonandOx-
ford:OxfordUniversityPress1969.
22W
Polscewydanaw2001roku;por..TomShippeyA.,J.R.R.Tolkien:AuthoroftheCentury,London:HarperCollins2000[TomShippeyA., Tolkien–pisarzstulecia,przekł.JoannaKokot,Poznań:ZyskiS-ka2001](przyp.tł.).
nych.KsiążkaShippeyaświetnieunaoczniłaznaczenieinterpretatiomediaevaliaiugrun- towałajejpozycjęwstudiachnadTolkienem.Niestetywyglądanato,żerozległawiedzabadac zasprawiła,iżwtejdziedzinieniepozostałojużwieledoodkrycia.Jednaknawetjeśliniemożna spodziewaćsięjużzbytwieluanaliznapodobnąskalę,towciążpozostałosporod o odkrycia wramachtaknakreślonegoobszarubadań.Nowepokoleniemediewistów23starasiędorównaćS hippeyowi,prowadzącpogłębioneanalizyrozpoczęteprzezniegoponaddwiedekadytemu.A rchiwamogąwciążkryćwieleniespodzianek,oczymprze-
konałsięniedawnoMichaelDrout,któryznalazłprzekładBeowulfaautorstwaTolkiena.
Poziomyinterpretatiomediaevalia
WtejczęścizaprezentujęnajbardziejpopularneanalizyutworówTolkienawperspekty- wiebadańnadśredniowieczemizastanowięsięnadichpożytecznością.
Na„najniższym”poziomieznaleźćmożnapojedynczezapożyczeniapochodząceześre dniowiecznychjęzykówiliteratur.Towłaśniedziękimediewistomwiadomo,że–po- dobniejakGandalf–
krasnoludyzHobbitazostałynazwaneimionamikarłówzDvergatal,listykrasnoludzkichimionzn ajdującejsięwEddzieStarszej;podobnienazwaZłotegoDwo-
r uRohirrimówMeduseldwywodzisięodstaroangielskiegosłowameadhall,meduseld[ w j ęzykupolskim‘salamiodowa’24].Cowięcej,mediewistanatychmiastorientujesię,żeosobaoimi eniuGríma,synGálmóda,musibyćpodejrzanąpostacią,ponieważsłowogrîmaoznaczawję zykustaroangielskim‘maskę,hełm,ducha’25,agalmoth(przym.)znaczytyle,co‘rozwiązły,lubież ny’.PrzykładytakiegoprostegoodczytywaniautworówTolkienamożnabymnożyćwniesko ńczoność.Sąoneszczególniewidocznewanalizachdotyczą-
cychimionpostaciorazmiejsc.Rolątychpochodzącychześredniowieczanazwjest,zjed- nejstrony,powiązanieświataTolkienazautentycznymimitamiilegendamiorazzapew- nieniewykształconemuczytelnikowirozrywkiwynikającejzpoczuciadéjàvu.Zdrugiejstron y,sąonerównieżwskazówkądotyczącąmoralnejpostawyprotagonistyczyteżjegol u b jejch arakteruzgodniezzasadąnomenestomen.
Nadrugimpoziomieanalizyodnajdziemymotywyzaczerpniętezliteraturyśrednio- wiecznej.Przykładowoopistego,jakAragornijegotowarzyszestopniowouzyskujądo- stępdoTheodena,zostałnapisanynawzórsceny,wktórejBeowulfprzybywadoDaniiijestprz yjmowanynadworzeHrodgara.Tolkienmógłalbosamwymyślićzasadydworskiejetykiety, alboteżzainspirowaćsięinnąkulturąlubepoką.Podwzględemcywilizacyjnymczyosobowo ściowymRohirrimisąwzasadzieAnglosasami,jednakTolkienprzystosowałwzorcehistoryc znedoswoichcelów,cowidaćchociażbywznaczeniu,jakieRohirrimowie
23Do
tegonowegopokoleniaanglistówzajmującychsięśredniowieczemnależąm.in.LeslieA.Donovan(UniversityofNewMexico),Michael Drout(WheatonCollege),JonathanEvans(UniversityofGeorgia)iAndrewJamesJohnston(UniwersytetHumboldtówwBerlinie).W ymieniłemtych,którzyspecjalizująsięwangielskimśredniowieczuorazzajmująsięTolkienemzarównowramachprowadzonychprzezsiebiezajęć,j akiwpracybadawczej.
24Zob
.Beowulf:eposbohaterski,przeł.RobertStiller,Kraków:WydawnictwoVis-à-visEtiuda2016,w.3065.
25Po
staćGrímykorespondujezdoradcąUnferthemzBeowulfa.Bydowiedziećsięwięcejnatematśredniowiecznychpierwo-wzorówGrímy–
zob.JohnRatelif.GrímatheWormtongue:TolkienandHisSources,„Mallorn”1998,nr25,ss.15-17.
przywiązujądokoniikawalerii26.Zaletąwykorzystywania(prawdopodobnie)historycz- nychwzorcówzachowańjestwywoływanewtensposóbpoczucieautentyczności,jakrów nieżwytwarzaneprzezniealuzje(inter)tekstualne.
Przyjrzęsięterazbliżejmisternejsieciintertekstualnychaluzji,którapowstaładziękiwykorzy staniuweWładcyPierścienigermańskiegoceremoniału„wassailingu”,czyliwzno-
szeniatoastuzaczyjeśzdrowie27.Rytuałofiarowywaniapucharupanudomulubkrólowijest znanydziękiscenieucztyopisanejwBeowulfie28.Panidomu,wtymprzypadkuWeal- theo,małżonkaHrodgara,podajekielichwinanajpierwkrólowi,anastępniepozostałymczł onkomdworuorazBeowulfowi.Celemtegorytuałujestprzedstawienieipotwierdze- niehierarchicznejstrukturydworu,jakrównieżwzmocnieniewięzipomiędzyjegoczłon- kami;pokazujeonrównieżkrólowąjakoosobęniezależną.Paralelepomiędzytymger- mańskimceremoniałemarytuałemwznoszeniatoastuopisanymwrozdzialeKrólzeZło- tegoDworusąoczywiste:
Królwstał,Eowinazaśpodeszładoniegozpucharempełnymwina.
—ForthuThéodenhall!—powiedziała.—Przyjmijtenkielichiwypijzapomyślnośćwyprawy.Jedźszczę- śliwieiwracajwdobrymzdrowiu!
GdyThéodenwychyliłpuchar,księżniczkaRohanupodawałagokolejnowszystkimgościom.PrzedAra- gornemzatrzymałasięnadługąchwilęipodniosłakuniemubłyszcząceoczy.Aragornspojrzałzuśmie- chemwjejpięknątwarz;gdybrałkielich,ręceichspotkałysięipoczuł,żeksiężniczkazadrżała.
—Bądźzdrów,Aragornie,synuArathorna!—powiedziała.
—Bądźzdrowa,księżniczkoRohanu!—odparł,lecztwarzmuspochmurniałaiuśmiechzniknąłzwarg29.
Pisząctenfragment,TolkienmusiałinspirowaćsięscenąprzedstawionąwBeowulfie.Jednak wniejtoniemłodadziewczynapodajewino(lubwtymprzypadkumiód),leczkobietadojrz ała:Wealtheo,żonakrólaHrodgara,matkatrójkidzieciikrólowaDuńczy-
ków30,któranietylkopodajenapoje,alerównieżudzielamądrychporad31.Niestetyfrag- mentBeowulfanajbardziejprzypominającyscenęprzedstawionąuTolkienaopisujejedy- niesposób,wjakiWealtheowręczapucharHrodgarowiipozostałymgościom,bezprzy- taczaniasłów,któremusiałytowarzyszyćtemugestowi.Jestjednakbardzoprawdopodob- ne,żemogłyoneprzypominać„Wæsthuhal…”.Królowalubszlachciankapodającago-
ściomnapójjestnajprawdopodobniejpierwowzoremtolkienowskiegoopisuEowiny,którar ównieżzwracasięnajpierwdokróla(Théodena,swojegowuja),anastępniedojegogo- ści.Wtymmiejscutematsięwyczerpuje.
26Z
godniezprzekazamihistorycznymiAnglosasiznaliicenilikonie,jednakprzedbitwązsiadaliznichiwalczylipieszo.Por.fragmentnatematroliko niwanglosaskimrzemioślewojennymw:MarkHarrison,Anglo-SaxonThegn (AD449-1066),Oxford:Osprey1993,s.12.
27Mot
ywtenopisujędokładniejwartykule:ThomasHonegger,Éowyn,AragornandtheHiddenDangersofDrink,
„Inklings”1999,nr17,ss.217-225.
28Zob
.Beowulf:eposbohaterski,dz.cyt.,w.612–631.
29Jo
hnRonaldReuelTolkien,Dwiewieże,przeł.MariaSkibniewska,Czytelnik:Warszawa1962,s.155.
30By
dowiedziećsięwięcejnatematpostaciWealtheo,zob.H.Damico,Beowulf’sWealhtheowandtheValkyrieTradition,Madi- son,Wisconsin:TheUniversityofWisconsinPress1984.
31Zob
.Beowulf:eposbohaterski,dz.cyt.,w.1159-1191.
ZagadkowapostaćRowenyłączysięzmotywemmłodejkobietywykorzystywanejprz ezkrewnego(wtymprzypadkuHengesta,jejojca)douwiedzeniastarszego,potężnegomężcz yzny(czyliVortigerna).Rowenapojawiasięwśredniowiecznychopisachpodbojui zasiedlan iaBrytaniiprzezplemionaanglosaskie32.JestcórkąHengesta,jednegozwodzówplemionger mańskich,którezaczęłyzalewaćBrytaniępoopuszczeniujejprzezostatnierzymskielegionyw 410roku.HengestijegoludziesąpierwszyminajemnikamiwsłużbieVortigerna,władcyBryt ówrządzącegopołudniowączęściąAnglii;planujeonprzejąćwładzęidowywieraniawpły wunaVortigernawykorzystujeswojąmłodącórkęRowenę.Ubierająwbogateszaty,anastępn ieprzedstawiaVortigernowiwczasieuczty,naktórejdziewczynaklękaipodajewładcykielich wina,mówiąc,jakpiszeLayamon:„Władco,bądźzdrów!
Cieszęsię,żeprzybyłeś[Lauerdkingwæshail.Forthinekimeichæmuæin]”33.Na- turalniesłowatezostająwypowiedzianeniewjęzykuśrednioangielskim,leczprager- mańskim(którymwVwiekuposługiwalisięgermańscynajeźdźcy).Vortigern,Brytmó- wiącyjednymzceltyckichjęzyków,nierozumiepragermańskiego,więcsłowadziew- c z y n y tłumaczymujedenzjegowojowników.JakpodajeLayamon,nietylkoprzekładaon władcysłowaRoweny,alerównieżwyjaśniasensjejgestówisposobu,wjakigopowi-
tała.PopularnymwśródSasówiinnychgermańskichplemionzwyczajembyłowzniesienieto astuzazdrowieprzyjacielazesłowami:„Drogiprzyjacielu,zatwojezdrowie!
[Leofuefreondwæshail!]”,wypiciewina,ponownenapełnieniepucharuipodaniegoprzyjacielo wi,którypowinienodpowiedzieć„Pijęzatwojezdrowie[Thrincshail]”,apotemopróżnićna czynie.Ceremoniałkończyłsięwymianątrzechpocałunków.Vortigernjestuszczęśli- w i o n y perspektywąpocałowaniaRoweny,takwięcrytuałtoastuzostajedopełniony.
Nakonsekwencjetegopierwszegospotkanianietrzebadługoczekać:władcazakochujesięw Ro wenie,poślubiają,aHengestjakojegoteśćuzyskujewpływnarządyzięcia.Średnio-
wiecznekronikiszczegółowoopisujątozdarzenie,ponieważstanowionoźródłonie- sławnego angielskiegozwyczajupiciaibiesiadowania:„wassailingu”34.
Rowenaniejestjedynąkobietą,któranapolececniekrewnegouwodzi,anastępniema- nipulujemężczyznąstarszymodsiebieisprawującymwładzę.WystarczyprzywołaćSa- lome,którajestnajbardziejznanąpostaciąsytuującąsięwramachtejtradycji,byćmożezewzgl ędunato,żeuważasięjązaosobę,którawymyśliłasztukęstriptizu.Rowenaniepo-
trzebujetakiejwyczerpującejgimnastyki,byosiągnąćswójcel,aEowinawogóleniewyko- rzystujeświadomieswoichwdzięków.ZaczerpniętyzBeowulfawzorzecprzechodziuTol- kienajednakniewielką,aleznaczącąmetamorfozę.GdyEowinazwracasiędoAragornasłowami
„Bądźzdrów,Aragornie,synuArathorna!”,comożnazinterpretowaćjakoskró- conetłumaczeniestaroangielskiego„Wæsƥuhal,AragornArathornessunu!”,nieczynitego
32Zob.HistoriaRegnumBritanniaeGeoffreyazMonmouth(zok.1138r.)orazpoetyckieadaptacjejegokronikinapisaneprzezW a c e ’ a ( RomanduBrutwjęzykuanglo–normandzkimok.1155r.)iLayamona(Brutnapisanywjęzykuśrednioangielskim,ok.1190–
1215r.).WswoimstudiumnatematHengestaAurnerzawieraobszernyopisscenzawierającychzwyczajwzno-
szeniatoastuzaczyjeśzdrowie,zob.NellieSlaytonAurner,Hengest:AStudyinEarlyEnglishHeroLegend,IowaCity:Univer-sityofIowa,1921.
33Layamon,
Brut,red.G.L.Brook,R.F.Leslie,EETSOS250,London:OxfordUniversityPress1963,w.7141.
34A
ngielskiesłowo„wassail”jestkontrakcjąwæshæil,czyli‘nazdrowie’.
jedyniejakokobietastojącanaczelekrólewskiegodworu,alerównieżjakomłoda,atrak- cyjnadziewczyna–
coAragornzresztązauważa.Ponadtowidać,żejestwnimzakochana35.W tymmiejscupojaw iasięmotywprzypominającyhistorięRoweny.Waseksualny,wzo-
rowanynaBeowulfieświatWładcyPierścieniwkradasięniezwykledrobnyelementeroty- zmu.JednakwpowieściTolkienaniedochodzianidowymianykielichów,anidopożądli- wegopocałunkupomiędzyEowinąiAragornem36.Kontaktfizycznymiędzytymdwojgiemo graniczasiędo(przypadkowego?)zetknięciadłonipoprzedzonegojejspojrzeniemijegoniewinnymuś miechem,któryznika,gdyAragorndotykarąkEowinyidomyślasię,żejestw nimzakochana.
Aragornuświadamiasobie,żetasytuacjaniemajużcharakterutoastuz Beowulfa,chociażEow inawniczymnieprzypominauwodzicielskiejRoweny,awieluwspółczesnymczytelnikom ceremoniałtenbędzieprzypominałraczejeucharystięniżzmysłowyzwyczajuroczystego wznoszeniatoastuzaczyjeśzdrowie.
Wtymwszystkimistotnejesto,żehistoriaRowenyiVortigernajestprzeciwieństwemsce nyopisanejweWładcyPierścieni.TenukrytykontrastpomagaTolkienowiwstworze- niuwzorcaodpowiedzialnegoimoralnegoprzywódcy.Aragorn,wprzeciwieństwiedoV ortigerna,złatwościąopierasiępokusie,którazresztąniewybijasięuTolkienanapierwsz yplan.Prawdziwymproblemembohaterajestznalezieniesposobunataktowneodrzuceniez alotówEowiny37–sytuacja,wjakiejsięznajduje,niedajemuinnegowy-
boru.Takwięcuczuciem,którestanowidlaAragornanajwiększezagrożenie,niejestpo- żądanie,alewspółczucie.GdybyprzyjąłmiłośćEowiny,zrobiłbytozlitości.
Wtymmiejscuzakończymyomawianiescenisytuacji,którychśredniowiecznyrodo- wódmożnabyłołatwodostrzeciprzyjrzymysiębliżejjednejzmniejoczywistychśrednio- wiecznychinspiracji,toznaczyproblemowipostrzeganiaupływuczasuwŚródziemiu.
PopobyciewLórienSam(awrazznimczytelnik)zadajesobiepytanie,dlaczegoprzy- rostksiężycasugeruje,żedrużynaspędziłatamtylkokilkadni.Wreszciehobbitdzielisięswoimzdu mieniemztowarzyszami:
Dziwnarzecz!—szepnął.—
KsiężycświecitensamnadShire’eminadDzikimiKrajami,takbyprzynajmniejwypadało.Aleczyondrogępom ylił,czymniesięrachuneksplątał,cośtusięniezgadza.Pamiętapan,panieFrodo,żekiedynocowaliśmynadrzewi e,księżycmalał.Byłwtedytydzieńpopełni,wedlemoichobliczeń.Wczorajwieczoremskończyłsiętydzieńnasz ejpodróżywodą,adziś—proszę!—
wstajenów,rożekcienkinibyobrzynekpaznokcia,jakgdybyśmyanidnianiespędziliuelfów.Aprzecieżtrzy noclegiwLóriennapewnopamiętam,marzymisięnawet,żebyłoichwięcej,chociażprzysiągłbym,żeniesie dzieliśmytamcałegomiesiąca.Możnabypomyśleć,żewtymkrajuczassięnieliczy38.
Legolaspróbujewyjaśnićtoniezwykłezjawisko:
35J
akdowiadujemysięznotatekiszkicówTolkiena,spotkaniepomiędzyAragornemaEowinąmiałopierwotniezapoczątko-
waćwątekromantyczny,któryzakończyłbysięichślubem.Zob.JohnRonaldReuelTolkien,TheTreasonofIsengard,red.Christophe rTolkien,w:tegoż,HistoryofMiddle-earth,t.7,London:UnwinHyman1989,s.448.
36W
artojednakzauważyć,żedzieląstrzemię,gdyAragornodjeżdżawstronęŚcieżkiUmarłychicałujejąwrękęnapożegnanie.
37Ga we n,
tytułowybohaterśredniowiecznegopoematuPanGaweniZielonyRycerz,któryTolkiendobrzeznał,musizmierzyćsięzpodobn ymproblemem.JakzauważaBurnley:
„Problemem,zjakimmusizmierzyćsięGawen,jesto,jakodrzucićzalotydamybezurażeniajej,zachowującdlaniejszacunekidochowującwiernościjej mężowi”.Zob.DavisJ.Burnley,Style,MeaningandCommunicationin“SirGawainandtheGreenKnight”,„Poetica”1995,nr42,s.30.
38Jo
hnRonaldReuelTolkien,Wyprawa,przeł.MariaSkibniewska,Czytelnik:Warszawa1990,s.523.
Nie,czasnigdyniezwalniabiegu—rzekł—
alezmianyiwzrostniesądlakażdejrzeczyiwkażdymmiejscujednakie.Dlaelfówteżziemiasiękręci,kręcisięzara zembardzoszybkoibardzowolno.Szybko,bosameelfymałosięzmieniają,awszystkoinneprzemijadokoła,it oelfyzasmuca.Bardzowolno,bonielicząpłynącychlat,nielicząichwkażdymraziewswoimżyciu.Następując eposobieporyrokunieznacządlanichwięcejniżwieczniepowtarzającasięfalawdługim,długimstrumieniu.Al ewszystkopodsłońcemmusikiedyśprze-minąćiskończyćsięwreszcie39.
Aragornkonkluduje:
„Alewiedz,Samie,żetoprawda:wtejkrainiestraciłeśrachunekczasu.Tamczasprzepływałoboknas, podobniejakpłynieobokelfów”40.
OdmiennepostrzeganieczasuprzezrasyzamieszkująceŚródziemiestanowipunktwy jściadlafascynującejksiążkiAQuestionofTime:J.R.R.Tolkien’sRoadtoFaërie[Kwestiaczasu:J.R.R.Tolk ienijegodrogadoświatawróżek]VerlynFliegerz1997roku.Fliegerszcze-
gółowoanalizujekoncepcje,naktórychTolkienoparłsposóbpostrzeganiaczasuprzezmies zkańcówŚródziemiaorazpokazujewpływ,jakiwywarłynaniegowspółczesnemuteorien aukowe.NajbardziejznaczącąksiążkąnatematczasujestoczywiścieAnExperimentwithTime[
Eksperymentzczasem]JohnaWilliamaDunne’a(porazpierwszywydanyw1927roku,drugie wydanie,poprawioneirozszerzone,ukazałosięwroku1934).Tolkien,po-
dobniejakCliveStaplesLewis,byłwposiadaniuegzemplarzatrzeciegowydania.TeorieDunn e’amusiałystanowićprzedmiotdyskusjiwśródInklingów41.AnExperimentwithTimemiałwpł ywrównieżnainnychówczesnychpisarzy.JedenzprotagonistówdramatuBer-
keleySquareJohnaBalderstone’a(1929)streszczapoglądyDunne’anaczasiprzestrzeńw nastę pującysposób:
Załóżmy,żeznajdujeszsięwłodzipłynącejwdółkrętegostrumienia.Patrzysznabrzeg,którymijasz.Wgórzerzek ipłynąłeśoboklasudrzewklonowych.Terazjednakjużichniewidzisz,takwięcwidziałeśjewprze- szłości,prawda?
Terazpatrzysznapolepełnekoniczyny;jestwtejchwiliprzedtobą,wteraźniejszości.Alen i e wiesz,cojestam ,załukiemrzeki,któryznajdujesięprzedtobą;byćmożesątamwspaniałerzeczy,alen i e możeszichzobac zyć,dopókiwprzyszłościtamniedopłyniesz,prawda?
Pamiętaj,żetyjesteśwłodzi.Alej a znajdujęsięwsamolocieipatrzęnaciebiezgóry.Patrzęnawszystkozgóry.W idzęjednocześniedrzewa,którewidziałeśwgórzerzeki,polekoniczyny,którewidziszterazito,coczekanaciebiew dalszejdrodze!Wszystkojednocześnie!
Wtensposóbprzeszłość,teraźniejszośćiprzyszłośćczłowiekazłodzisądlaczłowiekaz samolotucałością.Czyto niepokazuje,żeCzasmusibyćcałością?
PrawdziwyCzas,pisanyzdużejlitery,jestniczyminnymjakideąwumyśleBoga42.
Balderstone’owiudałosięprzełożyćnaukowyżargonDunne’anabardziejzrozumiałyjęzyk.Zamiast mówićo„Obserwatorze1”,„Obserwatorze2”czy„OstatnimObserwato-
rze”,używaprzykładówzżyciaiwolimówićoczłowiekusiedzącymwłodzi(któryjesttymsa mym,co„Obserwator1”Dunne’a)orazczłowiekulecącymsamolotem(czyli„Ostat- nimObserwatorze”).Dziękitemuudajemusięprzekazaćkoncepcję„ograniczonego”po-
39Tam ż e , s.523.
40Tam ż e , s.524.
41Ve
rlynFlieger,AQuestionofTime:J.R.R.Tolkien’sRoadtoFaerie,Kent,Ohio:TheKentStateUniversityPress1997,s.47.
42Za:
tamże,s.57.
strzeganiaczasuwjasny,przekonującysposób.Podobneróżnicewydająsięistniećpo- międzyrasamizamieszkującymiŚródziemie,takprzynajmniejwynikazesłówLegolasa.Verlyn Fliegerszczegółowoomawianastępstwategoproblemuwswojejksiążce,dlaroz-
ważańtuprowadzonychsąonejednaknieistotne.
Problem,wjakisposóbboskieistotyisamEruIllúvatarpostrzegajączas,jestjednakbardzoi stotnyi–cociekawe–Fliegerpomijagowswoichrozważaniach.Rozdziałza- tytułowanyMuzykaAinurówzSilmarillionuopisujestworzeniekosmosuiświata,któryz gru bszapowstajedziękimuzyceAinurów.Ci,którzydecydująsięwziąćaktywnyudziałw stworzeniu Ardy,czyliValarowie,zgadzająsięnapozostaniewgranicachtegoświatai poddaniesięwładz yczasu,nawetjeśliniemogąsięzestarzeć.Dziękiudziałowiwakciestworzeniaposiadająoniwie dzęnatematrzeczyizdarzeń,któredopieronastąpią,jed- nakniejestonapełna.Sązatem,posługującsięterminologiąDunne’a,„wyższymiObser- watorami”.EruIllúvataramożnawięcuznaćza„OstatniegoObserwatora”:tylkoonznaprzezn aczenieDzieciIllúvatara,czylielfóworazludziinawetjeślimuzykastworzeniaroz- wijasiępowoli,jedynieonjesttym,którypostrzegawszystkocałościowoijednocześnie.Jakimat ozwiązekzinterpretatiomediaevalia?Żaden–
przynajmniejnapierwszyrzutoka.Fliegerwsatysfakcjonującysposóbwyjaśniłazjawiskoodmien negosposobupo- strzeganiaupływuczasu,przywołującianalizującdwudziestowieczneteoriedotyczącekon cepcjiczasoprzestrzeni,którepojawiłysięwpierwszychtrzechdekadachXXwieku,a następn ieumieszczającwkontekścietoczącychsięwokółtegodyskusjitwórczośćTol- kiena.Gdybytegosamegozadaniapodjąłsięmediewista,inaczejwyjaśniłbytozagadnie- nie.ZamiastajmowaćsiępoglądamiDunne’aczyBalderstone’azainteresowałbysięra- czejfilozofiąBoecjusza.AniciusManliusSeverinusBoethius(ok.470–524)byłpolity- k i e m ifilozofem,którypopadłwniełaskęuostrogockiegokrólaTeodorykaizostałz tegopowoduuwięziony,apotemstracony.Będącw„celiśmierci”,napisałOPociechachFilozofii,dial ogfilozoficzny,wktórymnarratorrozmawiaz„PaniąFilozofią”.DziełoBoecjuszazostałop óźniejprzetłumaczonenajęzykstaroangielskiprzezkrólaAlfredaWielkiego,naśrednioan gielskiprzezGeofreyaChaucerainawczesnynowoangielskiprzezkrólowąElżbietęI,awpł yw,jakiwywarłonaśredniowiecznąmentalność,jestnie doprzecenienia.
JednymzgłównychproblemówomawianychwdialogujestkwestiawolnejwoliiBo- s k i e j Opatrzności43.Jakludziemogąmiećwolnośćwyboru,jeśliistniejewszechwiedzącyi wszechmocnyBóg,któryzgóryznaskutkinaszychdziałań?OdpowiedźdanaprzezPa- niąFilozofięjestnastępująca:
[…]możnapowiedzieć,żewBogujestzawszewiecznystanteraźniejszości.StądtakżeJegowiedza,przewyż- szającwszelkąruchliwośćczasu,ogarniającnieskończoneprzestrzenieprzeszłościiprzyszłości,wszystko
43Zob
.Boecjusz,OPociechachFilozofiiksiągpięcioro;Traktatyteologiczne,przekł.Tadeusz Jachimowski,Warszawa:DeAgaostini2003,zwłaszczaksięgaV,§3–6.
20
Tolkienwperspektywiemediewistycznej
wprostemswempoznaniuujmujetak,jakbysięwłaśniedziało[…].Będączdalaodrzeczynajniższych,niejakoz wyniosłegoszczyturzeczyogląda44.
PaniFilozofianiewie,żewynalezionezostaniecośtakiego,jaksamolot,alesłowa,wedł ugktórychBóg„będączdalaodrzeczynajniższych,niejakozwyniosłegoszczyturzeczyoglą da”wyrażajądokładnietęsamąideę.TeorieDunne’azcałąpewnościąinspi-
rowałyTolkienowskąkoncepcjęczasuiprzestrzeni.JednakDunne–byćmożenieświa-domie–
korzystazpojęć,którewywodząsięzpóźnejstarożytnościiopisujejeprzyużyciunowoczesne j,„naukowej”terminologii(„ostatecznyobserwator”versus„Bóg”).Dlawspół-
czesnegoczytelnikajestbezznaczenia,odktóregoznichwyjdziemy–Dunne’aczyBoe-
cjusza.FliegerpotrafiławyjaśnićTolkienowskąkoncepcjęczasubezodwoływaniasiędoBoecju szaitojejnależyprzypisaćosiągnięcie,jakimjestwskazanieteoriiDunne’ajakotej,którazainspi rowałapisarza.GdybyFliegernieprześledziłapublikacjizlatdwudziestychXXwieku45,tonie wieleosóbbywogólezauważyłotenkontekst.Zatoodkrycienależysięjejuznanie.
Jakomediewistaniemogęsięjednakpowstrzymaćprzedzaznaczeniem,że(biorącpoduw agękwestięchronologiiorazsamegoTolkiena)teoriaDunne’amaznaczeniedrugo-
rzędneiwedlewszelkiegoprawdopodobieństwapierwotnymźródłeminspiracjiTolkienab yłdialogBoecjusza.Niestetyniemiałemmożliwościprzejrzenianotatek,jakieTolkienpoczy niłnaswoimegzemplarzuAnExperimentwithTimeDunne’a,alepotrafięsobiewy-
obrazić,żeznalazłbymwnimnaprędceskreślonąuwagę,którabrzmiałaby:„zob.Boe- cjuszV.6.”.
Podsumowanie
CzymediewiścirozumiejąwięcejniżinniczytelnicydziełTolkiena?
Odpowiedziałbympowściągliwie,żetak.Mediewiścidostrzegająwięcejszczegółów,awoceni ejegoutwo-
rówmająteżmożliwośćwykorzystaniakryteriów,którymiposługiwałsięsamTolkien,a któ rychwiększośćkrytykówaniniezna,aninierozumie.
PrzełożyłaMagdalenaWąsowicz
44Tamże, 18–183.
45W
TheUnchartedRealmsofTolkienAlexLewisiElizabethCurryrównieżstawiająsobiezacelwskazanieliterackichikultu- r o w y c h kontekstów,wjakichpowstałydziełaTolkiena.
Bibliografia
Aurner,NellieSlayton,Hengest:AStudyinEarlyEnglishHeroLegend,IowaCity:Univer- sityofIowa,1921.
Boethius,AniciusManliusSeverinus,TheConsolationofPhilosophy,przekł.VictorWats,Londo n:Penguin1999.
Boecjusz,Opociechachfilozofiiksiągpięcioro;Traktatyteologiczne,przekł.,wstępiobja- śnieniaTadeuszJachimowski,Warszawa:DeAgaostini2003.
Burnley,DavisJ.,Style,MeaningandCommunicationin“SirGawainandtheGreenKnight”,
„Poetica”1995,nr42,ss.23-37.
Carpenter,Humphrey,J.R.R.Tolkien:ABiography,London:UnwinHyman1977.Carpenter,Hum phrey,J.R.R.Tolkien:wizjonerimarzyciel,przekł.AgnieszkaSylwano-
wicz,Warszawa;WydawnictwoALFA-WERO1997.
ChanceJane,Tolkien’sArt:AMythologyforEngland,Lexington:UniversityPressofKen- tucky2001.
Damico,Helen,Beowulf’sWealhtheowandtheValkyrieTradition,Madison,Wisconsin:T h e Universityo fWisconsinPress1984.
Drout,Michael,BeowulfandtheCriticsbyJ.R.R.Tolkien,Tempe:ArizonaCenterforM e d i e v a l andRenaissanceStudies2002.
Dunne,JohnWilliam,AnExperimentwithTime,Charlotesville:HamptonRoadsPub- lishing2001.
Flieger,Verlyn,AQuestionofTime:J.R.R.Tolkien’sRoadtoFaerie,Kent,Ohio:TheKentStateUniversi tyPress1997.
Grota,Daniel,J.R.R.Tolkien:ArchitectofMiddle-earth,Philadelphia:RunningPress1976.
Grota,Daniel,Tolkien–
twórcaŚródziemia:biografia,przekł.MarcinWawrzyńczak,Warszawa:PrószyńskiiS-ka1998.
Harrison,Mark,Anglo-SaxonThegn(AD449-1066),Oxford:Osprey1993.
Honegger,Thomas,Éowyn,AragornandtheHiddenDangersofDrink,„Inklings”1999,nr17,ss.217- 225.
Klaeber,FrederickJ.(red),Beowulf,Lexington,Massachusets:D.C.Heath&Co.1950.
Beowulf:eposbohaterski,przekł.RobertStiller,Kraków:WydawnictwoVis-à-visEtiuda2016.
Layamon,Brut,red.GeorgeLeslieBrook,RobertFrankLeslie,London:OxfordUniver- sityPress1963.
Lewis,Alex,CurrieElizabeth,TheUnchartedRealmsofTolkien,Oswestry:MedeaPub-lishing2002.
Pearce,Joseph,Tolkien:ManandMyth.Aliterarylife,London:HarperCollinsPublishers1998.
Pearce,Joseph,Tolkien:człowiekimit,przekł.JoannaKokot,Poznań:Zyskis-ka2001.
Pearce,Joseph,Tolkien:ACelebration.CollectedWritingsonaLiteraryLegacy,London:F o u n t 1999.
Pearce,Joseph,Tolkien:księgapamiątkowa:studiaospuściźnieliterackiej,przekł.JoannaKokot ,Poznań:ZyskiS-ka2003.
Ratelif,John,GrímatheWormtongue:TolkienandHisSources,„Mallorn”1998,nr25,ss.
15-17.
Rosebury,Brian,Tolkien:ACulturalPhenomenon,Houndmills:PalgraveMacmillan2003.Shippey,To mA.,J.R.R.Tolkien:AuthoroftheCentury,London:HarperCollins2000.
Shippey,TomA.,Tolkien–pisarzstulecia,przekł.JoannaKokot,Poznań:ZyskiS-ka2001].
Shippey,TomA.,TheRoadtoMiddle-
earth,NewYork:HoughtonMifflin2003.Shippey,TomA.,DrogadoŚródziemia,przekł.Joann aKokot,Poznań:ZyskiS-ka2001.
Smith,MarkEddy,Tolkien’sOrdinaryVirtues,DownersGrove,Illinois:InterVarsityPress2002.
TheLetterofJ.R.R.Tolkien,red.HumphreyCarpenter,ChristopherTolkien,BostonandN e w York:HoughtonMifflin2000.
TolkienJohnRonaldReuel,Listy,przekł.AgnieszkaSylwanowicz,Warszawa:Prószyń-s k i iS- ka2010.
TheMacroPlays:TheCastleofPerseverance,Wisdom,Mankind,red.MarkEccles,London:Oxford UniversityPress1969.
TolkienJohnRonaldReuel,Dwiewieże,przekł.MariaSkibniewska,Warszawa:Czytel-nik1962.
TolkienJohnRonaldReuel,Powrótkróla,przekł.MariaSkibniewska,Warszawa:Czytel-nik1963.
TolkienJohnRonaldReuel,Silmarillion,przekł.MariaSkibniewska,Warszawa:Czytel-nik1985.
TolkienJohnRonaldReuel,TheTreasonofIsengard,red.ChristopherTolkien,w:tegoż, HistoryofMiddle-earth,t.7,London:UnwinHyman1989.
TolkienJohnRonaldReuel,Wyprawa,przekł.MariaSkibniewska,Warszawa:Czytelnik1990.
TolkienJohnRonaldReuel,Księgazaginionychopowieści,przekł.MagdaPietrzak- Merta,Warszawa:WydawnictwoAtlantis-Rubicon1995.
TolkienJohnRonaldReuel,OstatnielegendyŚródziemia,przekł.MagdaPietrzak- Merta,Warszawa:WydawnictwoAtlantis-Rubicon1996.
West,JohnG.(red.),CelebratingMiddle-
earth:TheLordoftheRingasaDefenseofWesternCivilisation,Seattle:InklingBooks2002.
Tolkieniwikingowie.
CzyliozwiązkachJ.R.R.Tolkiena
zwiktoriańskąliteraturąnatematPółnocy
MichałLeśniewski
Abstract
ThereisnodoubthatNormanstoriesandmythswereanimportantinspi- rationforJohnR.R.Tolkienwhorepeatedlystressedtheirsignificanceforsh apinghisworksandliteraryimagination.InthearticleTolkienandtheVi- kings.OnJ.R.R.TolkienandVictorianLiteratureAboutTheNorth,Leśniew- s k i analysestheinfluenceofNorsemythology,Victorianliteratureandhis- toryonTolkienianwritings.Tolkien’sbeliefthatwecanaccessandrecon- structhistorythroughlanguageshaditssourceinthenineteenthcenturywhens cientistswereconvincedthatitispossibletorecreateextinctlan-
guagesandmythologies.Thustheyoftencreatednewepicpoemsontheba- s i s ofolktalesandballads.TolkienoftenexpressedhisregrethatEnglandhas lostitsmythologicaltraditions.HeseemedtohavedreamtofgivingEng- landitsownmythology.TolkiendrewinspirationfromVictorianwritersan dscientists,buthealsowentfarbeyondVictoriantradition.Hisworksareeclect icandsyncretic,bringingtogethermanydiferenttraditions—
and,thus,appealingtoamuchwideraudience.
MichałLeśniewski—drhab.;profesorwInstytucieHistorycznymWydziałuHistorycznegoUniwer- sytetuWarszawskiego;autorksiążekWojnaburska.1899-1902(2001);MiejscePołudniowejAfrykiwkształtowa- niukoncepcjipolitykiimperialnejWielkiejBrytanii.1899-
1914(2001);KonfliktykolonialneipostkolonialnewAfrycei Azji,1869- 2005(2006);Afrykanie,Burowie,Brytyjczycy.Studiumwzajemnychrelacji.1795-
1854(2008);jeststałymwspółpracownikiempółrocznika"Werkwinkel.JournalofLowCountriesandSouthAfri canStudies".Kontakt:michallesniewski@poczta.onet.pl.
CreatioFantastica2017,nr2(57),ss.25-46,DOI:10.5281/zenodo.1204471
ArtykułdostępnynalicencjiCreativeCommons:Uznanieautorstwa4.0międzynarodowe(CCBY4.0).Pew neprawazastrzeżoneprzezOśrodekBadawczyFactaFictawKrakowie.Wersjaelektronicznaartykułuj e s t refer encyjna.
Redaktorzy„CreatioFantastica”pragnąpodziękowaćredakcjialmanachutolkienowskiego„Aiglos”orazprof.Michałowi Leśniewskiemuzaudzieleniezgodynaprzedrukniniejszegotekstu
26
Tolkieniwikingowie
Wprowadzenie
PraktycznieniktspośródznawcówimiłośnikówdziełJohnaRonaldaReuelaTolkienanie mawiększychwątpliwości,żesagi,opowieściimitynormańskiejPółnocybyływażnąinspirac jądlajegodzieł1.Samautorniejednokrotniepotwierdzałichznaczeniedlawła-
snejtwórczościorazdlaukształtowanialiterackiejwrażliwościiwyobraźni.OSilmarillionieja koźródlemagii,mitologiiihistoriiobecnejwHobbiciepisał:„Uważam,żenadająoneopo- wieściatmosferę»realizmu«imająwłaściwyPółnocynastrój”2.Podobnie,piszącdoMil- tonaWaldmanaoswoimwielkimcyklumitologicznym,podkreślił,że:
„Powinienonmiećzamierzonyprzezemnieton,chłodnyiczysty,powinientchnąćnasząatm osferą(klima-
t emiglebąpółnocnegozachodu,toznaczyBrytaniiiokolicznychczęściEuropy,anieWłoc hczyrejonówMorzaEgejskiego,ajeszczemniejWschodu)”3.
InspiracjemitologiąskandynawskąwidaćwyraźniewimionachkrasnoludówzHobbitaczy Gandalfa,którezostałyzapożyczonezEddypoetyckiej,adokładniejzpoematuVoluspá.Wpły wnaNarniChinHurinwywarła,jaksamTolkienprzyznawał,opowieśćoSigurdzieVolsungu4. InnegorodzajuprzykłademjestcasusjęzykaludówzamieszkującychDaleiEsa-gorth,który:
„przypominałbymniejwięcejskandynawski”5,zresztątakichodniesieńw dziełachTol kienajestznaczniewięcej,zwłaszczawnajwcześniejszychwersjachlegen-
darium.Wystarczychociażbywspomnieć,żewnajwcześniejszejwersjiAinulindalëVali- noriAsgardbyłysynonimami.WinnymzkoleimiejscuManwëiTulkaszostaliporównaniprz ezTolkienadoOdynaiThora,atenostatnipojawiasięjeszczewpochodzącymzlatczterdzi estychtekścieTheNotionClubPapers6.Odniesieniatebyłyniewątpliwiebezpo-
średnimskutkiemzainteresowaniapisarzaliteraturąimitamiPółnocy,którąokazywałodw czesnychlatmłodzieńczych.
BiografieTolkienasąpełneszczegółówświadczącychotejfascynacjiipotrzebieak- tywnegojejprzeżywania.Jeszczewszkole,naspotkaniachTowarzystwaCzytelniczego(Li- terarySociety),występowałzodczytaminatematislandzkichsag7.Wpóźniejszymokresie
1Powstało
wieleesejów,artykułówiksiążeknatentemat;zob.np.:MarjorieJ.Burns,PerilousRealms:CelticandNorseInTolkien’sMiddle- Earth,Toronto:UniversityofTorontoPress2005;GlorianaSt.Clair,AnOverviewoftheNorthernInfluencesonTolkien’sWork,w:Procee dingsoftheJ.R.R.TolkienCentenaryConference,red.PatriciaReynolds,GlenH.GoodKnight,Altadena:MiltonKeynes1995,ss.63- 67;tejże,VolsungaSagaandNarn:SomeAnalogies,w:tamże,ss.68-
72.Winnychpoświęconotejkwestiisporomiejsca,zob.np.:AndyDimond,TheTwilightoftheElves:RagnarökandtheEndoftheThirdA ge,w:TolkienandtheInventionofMyth:AReader,red.JaneChance,Lexington:UniversityPressof2004,ss.179-189.
2Jo
hnRonaldReuelTolkien,Listy,red.HumphreyCarpenter,przekł.AgnieszkaSylwanowicz,ZyskiS-ka,Poznań2000,s.31.
3T
egoż,Listy,dz.cyt.s.218.Zob.także:ThomasAlanShippey,TheRoadtoMiddle-
earth.HowJ.R.R.TolkienCreatedaNewMythology,London:HarperCollinsPublishers1992,ss.274-275.
4J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.,s.225.Zob.także:V.Flieger,J.R.R.TolkienandtheMatterofBritain,„Mythlore”,2001,t.XXIII,nr1(87),s.49.
5J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.nr144,s.263;zob.także:tegoż,TheHistoryofMiddle-
Earth,t.VII:TheTreasonofIsengard,red.ChristopherTolkien,London:HarperCollinsPublishers2002,s.424,czytegoż,TheHistoryofMi ddle-Earth,t.XII:ThePeoplesofMiddleEarth,red.ChristopherTolkien,Boston:HoughtonandMiflin1996,ss.52,70.
6Zob.
JohnGarth,NajstarszyzaryslegendariumJ.R.R.Tolkiena,
„Aiglos”2006,nr6,s.8;J.R.R.Tolkien,TheHistoryofEriolorÆlfwineandtheEndofTales,w:TheHistoryofMiddle-
Earth,t.II:TheBookofLostTales2,red.ChristopherTolkien,London:UnwinPaperbacks1989,s.290;J.R.R.Tolkien,TheNotionClubPape rs,w:TheHistoryofMiddle-
Earth,t.IXSauronDefeated,red.ChristopherTolkien,London:HarperCollinsPublishers2002,s.301.Zob.takżeJohnGarth,Tolkien andtheGreatWar:TheTresholdofMiddle-earth,London:HarperCollinsPublishers2003,s.271.
7Zob.
TheJ.R.R.TolkienCompanionandGuide,t.II,red.ChristinaScull,WayneG.Hammond,London:HarperCollinsPub-lishers2006,s.651.
byłopodobnie.ZarównowprzypadkuTCBS(TeaClub–BarrovianSociety),jakikolej- nychnieformalnychklubów,takichjakKlubWikingówczyKolbítar,toTolkienbyłinicja-
t o r emspotkańpoświęconychczytaniu,tłumaczeniuianalizietekstóweddyckichisag8. Wreszcie,jakprzyznałpolatach,próbowałprzygotowaćwłasnąwersjęopowieścioVöl- sungach(VolsungakviđaiGuthrúnarkviđa),bazującąnafragmentachznajdującychsięwEd- dziePoetyckiej9.Takwięctakwestianiebudzichybawiększychwątpliwości–światopo- wieściimitówPółnocystanowiłistotnąinspiracjętwórczościTolkiena.
Pojawiasięjednakpytanieoźródłofascynacji.Niejesteśmywstaniejednoznacznieod- powiedzieć,dlaczegomłodyTolkienznalazłupodobaniewmitologiachPółnocy.ZksiążkiJo hnaGarthawiemy,żeTolkienbardzowcześnienauczyłsięczytać.Jeszczewdzieciństwiezapo znałsięzwielomapopularnymiwówczasksiążkamidladzieci,takimijak:Księżniczkai Kobol dy,ThePrincessandtheCurdieiTheGoldenKeyGeorge’aMacDonalda,cyklFairyBook’sAndrew LangaczyteżPukzPukowejgórkiRudyardaKiplinga10.Wszystkieonesąin-
spirowaneludowymfolklorem,amityiopowieściPółnocyzajmująwnichpoczesnemiej- sce.SamTolkienwspominał,jakmocnowpłynęłananiegoopowieśćoSigurdziezabijają- cymsmokaFafnira,zamieszczonawRedFairyBookAndrewLanga:
„JeszczewspanialszybyłkrajMerlinaiArtura,anajpiękniejszaznichbyłabezimiennaPółnocSy gurdaWöl-
sungaiFafnira,księciawszystkichsmoków.Tychkrainpożądałemnajbardziej”11.Zbiórbaśniwyd anyprzezLanganiebyłczymśwyjątkowymwtamtychczasach.Przeciwnie,naokreswiktoriańs kiiedwardiańskiprzypadawielkiwysypliteraturydladzieciimłodzieżyinspirowanejskand ynawskimisagamilubstanowiącejichadaptacje.Wśródnichchybanajwiększąpopularnoś ciącieszylisię:TheHeroesofAsgard:TalesfromScandinavianMytho-
logyautorstwaAnniElizabethKeary12.Niemamypewności,żeakurataksiążkabyłaTol- kienowiznana,choćbiorącpoduwagęjegozainteresowania,trudnouwierzyć,żesięnaniąnie natknął,zwłaszcza,żeostatniejejwydanieukazałosięw1901roku.
Taknaprawdęliteraturadladziecijestylkojednymzelementówpokazujących,jakbardz ointelektualnaikulturalnaatmosferawiktoriańskiejiedwardiańskiejAngliibyłaprzesyconatym, cowówczasnazwanoby„duchemPółnocy”,oddźwięktegoznajdziemytakżewpolitycznychde batachtamtejepoki.
Nalata1903-1914,czyliokresmiedzyjedenastymadwudziestymdrugimrokiemży- ciaJ.R.R.Tolkiena,przypadawWielkiejBrytaniiokresgłębokiegokryzysupolitycznegoi niepokojówz wiązanychzkwestiąirlandzkiegoHomeRule(samorządu)iustrojemIm-
periumBrytyjskiegoorazdyskusjinadcharakteremikształtempaństwabrytyjskiego.Cały
8J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.,s.18;zob.także:AndrewLazo,GatheredRoundNorthernFires:TheImaginativeImpactofthe
„Kolbítar”,w:TolkienandtheInventionofMyth,dz.cyt.,s.191-226.
9J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.s.568.;JohnGarth,TolkienandtheGreatWar,dz.cyt.s.5;VerlynFlieger,InterruptedMusic:TheMakingofTolkien’sLege ndarium,London:HarperCollinsPublishers2005,s.32.
10Zo
b.HumphreyCarpenter,J.R.R.Tolkienwizjonerimarzyciel,Warszawa:Alfa1997,s.27.JohnGarth,dz.cyt.,s.13;Douglas A.Anderson,TheAnnotatedHobbit,London:HarperCollinsPublishers2002,ss.5-6.
11J.
R.R.Tolkien,Obaśniach,w:J.R.R.Tolkien,Potworyikrytycyiinneeseje,red.ChristopherTolkien,przekł.TadeuszAndrzejOlszański,Z yskiS-ka,Poznań2000,s.175.HumphreyCarpenter,J.R.R.Tolkienwizjonerimarzyciel,dz.cyt.,ss.27-28.
12Zob
.AndrewWawn,TheVikingsandtheVictorians:InventingtheOldNorthin19thCenturyBritain,D.S.Brewer,Cambridge2002,ss.197- 201.
szeregczynnikówzłożyłsięnaintensywnośćigwałtownośćtejdebatypolitycznej13.W a ż n y m jejelementembyłakwestiafederalizacjiWielkiejBrytanii14.Ktośmożezapytać:a cotows zystkomawspólnegozwikingami,fascynacjąliteraturąimitamiPółnocyczywreszciezT olkienem?Otóżpojawiającesiękoncepcjefederalizacjibazowałynarozbudzo-
nychwokresiewiktoriańskimpatriotyzmachlokalnych,nietylkoirlandzkim,szkockimczyw alijskim,aletakżetychistniejącychwsamejAnglii.Rozbudzeniezainteresowaniasagamiidzie jamiWyspBrytyjskichprzedrokiem1066zaowocowałomiędzyinnymiwzro-
stemzainteresowaniahistoriąlokalnąiregionalną,awefekcienadaniempatriotyzmowilokaln emunowegowymiaru,wyrastającegozprzednormańskiejprzeszłości15.Wbrewtemu,co mogłobysięwydawać,niebyłtofenomendotyczącyjedyniewąskiejgrupyinte-
lektualistów,alesięgałgłębiej.Miałoddźwiękwśródklasśrednichiwwielulokalnychś r o d o w i s k a c h 16,awdobiewielkiejdebatynadfederalizacjąustrojupolitycznegoitery- torialnegoWielkiejBrytaniiznalazłoddźwiękwkonkretnychpropozycjachpolitycznychsug erującychpodzieleniesamejAngliinasiedemautonomicznychjednostekterytorial-
nych,odwołującychsięwoczywistysposóbdotradycjiheptarchiianglosaskiej17. Lekturypolityczne
Charaktertejdebaty,używaneargumentyiodwołania,awreszciewspomnianepomysłypol ityczne,nieoceniającichsensowności,ukazująogólnąatmosferępanującąwówcze-
snejWielkiejBrytanii.Dziękitemułatwiejzrozumieć,skąduautoraWładcyPierścieniwzięłasi ępasjadostudiównadPółnocą.Tolkienwcześniezwróciłsiękupoważniejszymlekturom,takim jakVölsungsaga(zapewnewtłumaczeniuWilliamaMorrisa)czypopu-
larnewtamtychczasachksiążkiMorrisa,takiejak:TheRootsoftheMountains,TheHouseo f Wol fings,TheStoryofGlitteringPlainczyTheLifeandDeathofJason,októrychwiemy,żestanowiłydlanie goważnąinspirację18.Wartopodkreślićtymbardziejto,żewpubliko-
wanychlistachTolkienraczejniechętnieprzyznajesiędojakichkolwiekinspiracjidzie- więtnastowiecznąidwudziestowiecznąliteraturą.Nalicznezapożyczeniaipodobieństwa(z amierzoneiniezamierzone)międzytekstamiTolkienaiutworamiMorrisawskazujątakże znawcytwórczościautoraWładcyPierścieni.ChybanajbardziejznanajestkwestianazwyM rocznejPuszczy(Mirkwood).CoprawdawliściedownukaJ.R.R.Tolkienod-
13Więcej
najejtematmożnasiędowiedziećmiędzyinnymiw:EwenHenryHarveyGreen,TheCrisisofConservatism.ThePolitics,Eco nomicsandIdeologyoftheBritishConservativeParty.1880-1914,London,NewYork:Routledge1996.
14Zo
b.np.:PatriciaJalland,UnitedKingdomDevolution.1910-1914.PoliticalPanaceaortacticalDiversion?,
„TheEnglishHistoricalReview”,1979,t.XCIV,nr373,ss.757-785.
15Zob.
np.:AndrewWawn,TheVikingsandtheVictorians…,dz.cyt.,ss.20,31-32,85,186,308-309,315-316,318-321,335-
339.PrzykłademtakiegolokalnegopatriotymożebyćGeorgeStephens,któryantycypującJ.R.R.Tolkiena,określałsiebiejakomercyjs kiegopatriotę.Zob.AndrewWawn,GeorgeStephens,CheapinghavenandOldNorthernAntiquity,„StudiesinMedie-
valism”1995,t.VII,ss.1-42.
16Pr
zykłademmożebyćspecjalnarywalizacjadrużynkrykietazDanelawiWessexu.Zob.adnotacjew:EdwardBulwer-Lyton, Harold:LastoftheSaxonKings,London:KessingerPublishing1999(repr.),ss.40,80,179,258.
17Zob.
Devolution,WinstonS.ChurchillMemorandum,24thF
eb.1911,CabinetRecords,PublicRecordOffice,CAB37/105,nr.16,orazDevolution,W.S.Chu rchillMemorandum,1stMarch
1911,CabinetRecords,P.R.O.,CAB37/105,nr.18.
18J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.,ss.10,453.
