MichałLeśniewski
Abstract
ThereisnodoubthatNormanstoriesandmythswereanimportantinspi-rationforJohnR.R.Tolkienwhorepeatedlystressedtheirsignificanceforsh apinghisworksandliteraryimagination.InthearticleTolkienandtheVi- kings.OnJ.R.R.TolkienandVictorianLiteratureAboutTheNorth,Leśniew-s k i analykings.OnJ.R.R.TolkienandVictorianLiteratureAboutTheNorth,Leśniew-sekings.OnJ.R.R.TolkienandVictorianLiteratureAboutTheNorth,Leśniew-stheinfluenceofNorkings.OnJ.R.R.TolkienandVictorianLiteratureAboutTheNorth,Leśniew-semythology,Victorianliteratureandhikings.OnJ.R.R.TolkienandVictorianLiteratureAboutTheNorth,Leśniew-s- analysestheinfluenceofNorsemythology,Victorianliteratureandhis- toryonTolkienianwritings.Tolkien’sbeliefthatwecanaccessandrecon-structhistorythroughlanguageshaditssourceinthenineteenthcenturywhens
cientistswereconvincedthatitispossibletorecreateextinctlan- guagesandmythologies.Thustheyoftencreatednewepicpoemsontheba-s i guagesandmythologies.Thustheyoftencreatednewepicpoemsontheba-s ofolktaleguagesandmythologies.Thustheyoftencreatednewepicpoemsontheba-sandballadguagesandmythologies.Thustheyoftencreatednewepicpoemsontheba-s.Tolkienoftenexpreguagesandmythologies.Thustheyoftencreatednewepicpoemsontheba-sguagesandmythologies.Thustheyoftencreatednewepicpoemsontheba-sedhiguagesandmythologies.Thustheyoftencreatednewepicpoemsontheba-sregrethatEnglandhaguagesandmythologies.Thustheyoftencreatednewepicpoemsontheba-s lostitsmythologicaltraditions.HeseemedtohavedreamtofgivingEng-landitsownmythology.TolkiendrewinspirationfromVictorianwritersan dscientists,buthealsowentfarbeyondVictoriantradition.Hisworksareeclect icandsyncretic,bringingtogethermanydiferenttraditions—
and,thus,appealingtoamuchwideraudience.
MichałLeśniewski—drhab.;profesorwInstytucieHistorycznymWydziałuHistorycznegoUniwer- sytetuWarszawskiego;autorksiążekWojnaburska.1899-1902(2001);MiejscePołudniowejAfrykiwkształtowa-
niukoncepcjipolitykiimperialnejWielkiejBrytanii.1899-1914(2001);KonfliktykolonialneipostkolonialnewAfrycei Azji,1869-
2005(2006);Afrykanie,Burowie,Brytyjczycy.Studiumwzajemnychrelacji.1795-1854(2008);jeststałymwspółpracownikiempółrocznika"Werkwinkel.JournalofLowCountriesandSouthAfri canStudies".Kontakt:michallesniewski@poczta.onet.pl.
CreatioFantastica2017,nr2(57),ss.25-46,DOI:10.5281/zenodo.1204471
ArtykułdostępnynalicencjiCreativeCommons:Uznanieautorstwa4.0międzynarodowe(CCBY4.0).Pew neprawazastrzeżoneprzezOśrodekBadawczyFactaFictawKrakowie.Wersjaelektronicznaartykułuj e s t refer encyjna.
Redaktorzy„CreatioFantastica”pragnąpodziękowaćredakcjialmanachutolkienowskiego„Aiglos”orazprof.Michałowi Leśniewskiemuzaudzieleniezgodynaprzedrukniniejszegotekstu
26
Tolkieniwikingowie
Wprowadzenie
PraktycznieniktspośródznawcówimiłośnikówdziełJohnaRonaldaReuelaTolkienanie mawiększychwątpliwości,żesagi,opowieściimitynormańskiejPółnocybyływażnąinspirac jądlajegodzieł1
.Samautorniejednokrotniepotwierdzałichznaczeniedlawła-snejtwórczościorazdlaukształtowanialiterackiejwrażliwościiwyobraźni.OSilmarillionieja koźródlemagii,mitologiiihistoriiobecnejwHobbiciepisał:„Uważam,żenadająoneopo-wieściatmosferę»realizmu«imająwłaściwyPółnocynastrój”2 .Podobnie,piszącdoMil-tonaWaldmanaoswoimwielkimcyklumitologicznym,podkreślił,że:
„Powinienonmiećzamierzonyprzezemnieton,chłodnyiczysty,powinientchnąćnasząatm
osferą(klima-t emiglebąpółnocnegozachodu,osferą(klima-toznaczyBryosferą(klima-taniiiokolicznychczęściEuropy,anieWłoc hczyrejonówMorzaEgejskiego,ajeszczemniejWschodu)”3.
InspiracjemitologiąskandynawskąwidaćwyraźniewimionachkrasnoludówzHobbitaczy Gandalfa,którezostałyzapożyczonezEddypoetyckiej,adokładniejzpoematuVoluspá.Wpły wnaNarniChinHurinwywarła,jaksamTolkienprzyznawał,opowieśćoSigurdzieVolsungu4. InnegorodzajuprzykłademjestcasusjęzykaludówzamieszkującychDaleiEsa-gorth,który:
„przypominałbymniejwięcejskandynawski”5,zresztątakichodniesieńw dziełachTol
kienajestznaczniewięcej,zwłaszczawnajwcześniejszychwersjachlegen- darium.Wystarczychociażbywspomnieć,żewnajwcześniejszejwersjiAinulindalëVali-noriAsgardbyłysynonimami.WinnymzkoleimiejscuManwëiTulkaszostaliporównaniprz ezTolkienadoOdynaiThora,atenostatnipojawiasięjeszczewpochodzącymzlatczterdzi estychtekścieTheNotionClubPapers6
.Odniesieniatebyłyniewątpliwiebezpo-średnimskutkiemzainteresowaniapisarzaliteraturąimitamiPółnocy,którąokazywałodw czesnychlatmłodzieńczych.
BiografieTolkienasąpełneszczegółówświadczącychotejfascynacjiipotrzebieak- tywnegojejprzeżywania.Jeszczewszkole,naspotkaniachTowarzystwaCzytelniczego(Li-terarySociety),występowałzodczytaminatematislandzkichsag7.Wpóźniejszymokresie
1Powstało
wieleesejów,artykułówiksiążeknatentemat;zob.np.:MarjorieJ.Burns,PerilousRealms:CelticandNorseInTolkien’sMiddle-Earth,Toronto:UniversityofTorontoPress2005;GlorianaSt.Clair,AnOverviewoftheNorthernInfluencesonTolkien’sWork,w:Procee dingsoftheJ.R.R.TolkienCentenaryConference,red.PatriciaReynolds,GlenH.GoodKnight,Altadena:MiltonKeynes1995,ss.63-
67;tejże,VolsungaSagaandNarn:SomeAnalogies,w:tamże,ss.68-72.Winnychpoświęconotejkwestiisporomiejsca,zob.np.:AndyDimond,TheTwilightoftheElves:RagnarökandtheEndoftheThirdA ge,w:TolkienandtheInventionofMyth:AReader,red.JaneChance,Lexington:UniversityPressof2004,ss.179-189.
2Jo
hnRonaldReuelTolkien,Listy,red.HumphreyCarpenter,przekł.AgnieszkaSylwanowicz,ZyskiS-ka,Poznań2000,s.31.
3T
egoż,Listy,dz.cyt.s.218.Zob.także:ThomasAlanShippey,TheRoadtoMiddle-earth.HowJ.R.R.TolkienCreatedaNewMythology,London:HarperCollinsPublishers1992,ss.274-275.
4J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.,s.225.Zob.także:V.Flieger,J.R.R.TolkienandtheMatterofBritain,„Mythlore”,2001,t.XXIII,nr1(87),s.49.
5J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.nr144,s.263;zob.także:tegoż,TheHistoryofMiddle-Earth,t.VII:TheTreasonofIsengard,red.ChristopherTolkien,London:HarperCollinsPublishers2002,s.424,czytegoż,TheHistoryofMi ddle-Earth,t.XII:ThePeoplesofMiddleEarth,red.ChristopherTolkien,Boston:HoughtonandMiflin1996,ss.52,70.
6Zob.
JohnGarth,NajstarszyzaryslegendariumJ.R.R.Tolkiena,
„Aiglos”2006,nr6,s.8;J.R.R.Tolkien,TheHistoryofEriolorÆlfwineandtheEndofTales,w:TheHistoryofMiddle-Earth,t.II:TheBookofLostTales2,red.ChristopherTolkien,London:UnwinPaperbacks1989,s.290;J.R.R.Tolkien,TheNotionClubPape
rs,w:TheHistoryofMiddle-Earth,t.IXSauronDefeated,red.ChristopherTolkien,London:HarperCollinsPublishers2002,s.301.Zob.takżeJohnGarth,Tolkien andtheGreatWar:TheTresholdofMiddle-earth,London:HarperCollinsPublishers2003,s.271.
7Zob.
TheJ.R.R.TolkienCompanionandGuide,t.II,red.ChristinaScull,WayneG.Hammond,London:HarperCollinsPub-lishers2006,s.651.
byłopodobnie.ZarównowprzypadkuTCBS(TeaClub–BarrovianSociety),jakikolej-
nychnieformalnychklubów,takichjakKlubWikingówczyKolbítar,toTolkienbyłinicja-t o r emsponychnieformalnychklubów,takichjakKlubWikingówczyKolbítar,toTolkienbyłinicja-tkańpoświęconychczynychnieformalnychklubów,takichjakKlubWikingówczyKolbítar,toTolkienbyłinicja-taniu,nychnieformalnychklubów,takichjakKlubWikingówczyKolbítar,toTolkienbyłinicja-tłumaczeniuianalizienychnieformalnychklubów,takichjakKlubWikingówczyKolbítar,toTolkienbyłinicja-teksnychnieformalnychklubów,takichjakKlubWikingówczyKolbítar,toTolkienbyłinicja-tóweddyckichisag8. Wreszcie,jakprzyznałpolatach,próbowałprzygotowaćwłasnąwersjęopowieścioVöl- sungach(VolsungakviđaiGuthrúnarkviđa),bazującąnafragmentachznajdującychsięwEd-dziePoetyckiej9 .Takwięctakwestianiebudzichybawiększychwątpliwości–światopo-wieściimitówPółnocystanowiłistotnąinspiracjętwórczościTolkiena.
Pojawiasięjednakpytanieoźródłofascynacji.Niejesteśmywstaniejednoznacznieod-powiedzieć,dlaczegomłodyTolkienznalazłupodobaniewmitologiachPółnocy.ZksiążkiJo hnaGarthawiemy,żeTolkienbardzowcześnienauczyłsięczytać.Jeszczewdzieciństwiezapo znałsięzwielomapopularnymiwówczasksiążkamidladzieci,takimijak:Księżniczkai Kobol dy,ThePrincessandtheCurdieiTheGoldenKeyGeorge’aMacDonalda,cyklFairyBook’sAndrew LangaczyteżPukzPukowejgórkiRudyardaKiplinga10
.Wszystkieonesąin- spirowaneludowymfolklorem,amityiopowieściPółnocyzajmująwnichpoczesnemiej- sce.SamTolkienwspominał,jakmocnowpłynęłananiegoopowieśćoSigurdziezabijają-cymsmokaFafnira,zamieszczonawRedFairyBookAndrewLanga:
„JeszczewspanialszybyłkrajMerlinaiArtura,anajpiękniejszaznichbyłabezimiennaPółnocSy
gurdaWöl-sungaiFafnira,księciawszystkichsmoków.Tychkrainpożądałemnajbardziej”11.Zbiórbaśniwyd anyprzezLanganiebyłczymśwyjątkowymwtamtychczasach.Przeciwnie,naokreswiktoriańs kiiedwardiańskiprzypadawielkiwysypliteraturydladzieciimłodzieżyinspirowanejskand ynawskimisagamilubstanowiącejichadaptacje.Wśródnichchybanajwiększąpopularnoś
ciącieszylisię:TheHeroesofAsgard:TalesfromScandinavianMytho-logyautorstwaAnniElizabethKeary12 .Niemamypewności,żeakurataksiążkabyłaTol-kienowiznana,choćbiorącpoduwagęjegozainteresowania,trudnouwierzyć,żesięnaniąnie natknął,zwłaszcza,żeostatniejejwydanieukazałosięw1901roku.
Taknaprawdęliteraturadladziecijestylkojednymzelementówpokazujących,jakbardz ointelektualnaikulturalnaatmosferawiktoriańskiejiedwardiańskiejAngliibyłaprzesyconatym, cowówczasnazwanoby„duchemPółnocy”,oddźwięktegoznajdziemytakżewpolitycznychde batachtamtejepoki.
Nalata1903-1914,czyliokresmiedzyjedenastymadwudziestymdrugimrokiemży-ciaJ.R.R.Tolkiena,przypadawWielkiejBrytaniiokresgłębokiegokryzysupolitycznegoi niepokojówz
wiązanychzkwestiąirlandzkiegoHomeRule(samorządu)iustrojemIm-periumBrytyjskiegoorazdyskusjinadcharakteremikształtempaństwabrytyjskiego.Cały
8J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.,s.18;zob.także:AndrewLazo,GatheredRoundNorthernFires:TheImaginativeImpactofthe
„Kolbítar”,w:TolkienandtheInventionofMyth,dz.cyt.,s.191-226.
9J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.s.568.;JohnGarth,TolkienandtheGreatWar,dz.cyt.s.5;VerlynFlieger,InterruptedMusic:TheMakingofTolkien’sLege ndarium,London:HarperCollinsPublishers2005,s.32.
10Zo
b.HumphreyCarpenter,J.R.R.Tolkienwizjonerimarzyciel,Warszawa:Alfa1997,s.27.JohnGarth,dz.cyt.,s.13;Douglas A.Anderson,TheAnnotatedHobbit,London:HarperCollinsPublishers2002,ss.5-6.
11J.
R.R.Tolkien,Obaśniach,w:J.R.R.Tolkien,Potworyikrytycyiinneeseje,red.ChristopherTolkien,przekł.TadeuszAndrzejOlszański,Z yskiS-ka,Poznań2000,s.175.HumphreyCarpenter,J.R.R.Tolkienwizjonerimarzyciel,dz.cyt.,ss.27-28.
12Zob
.AndrewWawn,TheVikingsandtheVictorians:InventingtheOldNorthin19thCenturyBritain,D.S.Brewer,Cambridge2002,ss.197-201.
szeregczynnikówzłożyłsięnaintensywnośćigwałtownośćtejdebatypolitycznej13.W a ż n y m jejelementembyłakwestiafederalizacjiWielkiejBrytanii14.Ktośmożezapytać:a cotows zystkomawspólnegozwikingami,fascynacjąliteraturąimitamiPółnocyczywreszciezT
olkienem?Otóżpojawiającesiękoncepcjefederalizacjibazowałynarozbudzo-nychwokresiewiktoriańskimpatriotyzmachlokalnych,nietylkoirlandzkim,szkockimczyw alijskim,aletakżetychistniejącychwsamejAnglii.Rozbudzeniezainteresowaniasagamiidzie
jamiWyspBrytyjskichprzedrokiem1066zaowocowałomiędzyinnymiwzro-stemzainteresowaniahistoriąlokalnąiregionalną,awefekcienadaniempatriotyzmowilokaln emunowegowymiaru,wyrastającegozprzednormańskiejprzeszłości15.Wbrewtemu,co
mogłobysięwydawać,niebyłtofenomendotyczącyjedyniewąskiejgrupyinte-lektualistów,alesięgałgłębiej.Miałoddźwiękwśródklasśrednichiwwielulokalnychś r o d o w i s k a c h 16 ,awdobiewielkiejdebatynadfederalizacjąustrojupolitycznegoitery-torialnegoWielkiejBrytaniiznalazłoddźwiękwkonkretnychpropozycjachpolitycznychsug
erującychpodzieleniesamejAngliinasiedemautonomicznychjednostekterytorial-nych,odwołującychsięwoczywistysposóbdotradycjiheptarchiianglosaskiej17. Lekturypolityczne
Charaktertejdebaty,używaneargumentyiodwołania,awreszciewspomnianepomysłypol
ityczne,nieoceniającichsensowności,ukazująogólnąatmosferępanującąwówcze-snejWielkiejBrytanii.Dziękitemułatwiejzrozumieć,skąduautoraWładcyPierścieniwzięłasi ępasjadostudiównadPółnocą.Tolkienwcześniezwróciłsiękupoważniejszymlekturom,takim
jakVölsungsaga(zapewnewtłumaczeniuWilliamaMorrisa)czypopu-larnewtamtychczasachksiążkiMorrisa,takiejak:TheRootsoftheMountains,TheHouseo f Wol fings,TheStoryofGlitteringPlainczyTheLifeandDeathofJason,októrychwiemy,żestanowiłydlanie goważnąinspirację18
.Wartopodkreślićtymbardziejto,żewpubliko- wanychlistachTolkienraczejniechętnieprzyznajesiędojakichkolwiekinspiracjidzie-więtnastowiecznąidwudziestowiecznąliteraturą.Nalicznezapożyczeniaipodobieństwa(z amierzoneiniezamierzone)międzytekstamiTolkienaiutworamiMorrisawskazujątakże znawcytwórczościautoraWładcyPierścieni.ChybanajbardziejznanajestkwestianazwyM
rocznejPuszczy(Mirkwood).CoprawdawliściedownukaJ.R.R.Tolkienod-13Więcej
najejtematmożnasiędowiedziećmiędzyinnymiw:EwenHenryHarveyGreen,TheCrisisofConservatism.ThePolitics,Eco nomicsandIdeologyoftheBritishConservativeParty.1880-1914,London,NewYork:Routledge1996.
14Zo
b.np.:PatriciaJalland,UnitedKingdomDevolution.1910-1914.PoliticalPanaceaortacticalDiversion?,
„TheEnglishHistoricalReview”,1979,t.XCIV,nr373,ss.757-785.
15Zob.
np.:AndrewWawn,TheVikingsandtheVictorians…,dz.cyt.,ss.20,31-32,85,186,308-309,315-316,318-321,335-339.PrzykłademtakiegolokalnegopatriotymożebyćGeorgeStephens,któryantycypującJ.R.R.Tolkiena,określałsiebiejakomercyjs
kiegopatriotę.Zob.AndrewWawn,GeorgeStephens,CheapinghavenandOldNorthernAntiquity,„StudiesinMedie-valism”1995,t.VII,ss.1-42.
16Pr
zykłademmożebyćspecjalnarywalizacjadrużynkrykietazDanelawiWessexu.Zob.adnotacjew:EdwardBulwer-Lyton, Harold:LastoftheSaxonKings,London:KessingerPublishing1999(repr.),ss.40,80,179,258.
17Zob.
Devolution,WinstonS.ChurchillMemorandum,24thF
eb.1911,CabinetRecords,PublicRecordOffice,CAB37/105,nr.16,orazDevolution,W.S.Chu rchillMemorandum,1stMarch
1911,CabinetRecords,P.R.O.,CAB37/105,nr.18.
18J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.,ss.10,453.
wołujesiędomitologicznychilingwistycznychkorzenitegosłowa,alenazwatawpodob-nymznaczeniu,cowdziełachTolkienapojawiasięwTheTaleoftheHouseoftheWolflingsWilliama Morrisa,książce,którąTolkiendobrzeznał.AndrewWawnzwróciłuwagęnapodobieństwopo dstawowychzałożeńakcjiWładcyPierścieniiTheRootsoftheMountains,z koleiJohnGarthwska zuje,żewTheWellattheWorld’sEndwystępujemotywpodobnyd o wędrówkiTourazHithlumu doNevrastu19.
KiedypiszemyoinspiracjiMorrisem,towartowspomniećojeszczejednymwymia- rze,wktórymzaistniałonwżyciuTolkiena,czyliodoświadczeniuIwojnyświatowej.Po- dobniejakwielujegorówieśników,J.R.R.Tolkien,karmionypseudohistorycznymipo- wieściamiMorrisaczyfantastycznymiopowieściamiHaggarda,miałmocnowyidealizo-wanyobrazwojny20 .Tymczasemzderzenietychwyobrażeń,stworzonychnabazieśre-dniowiecznychlegendiwiktoriańskichopowieści,zbrutalnąrzeczywistościąIwojnyś w i a t o w e j , musiałobyćnapewnoszokiemdlategowrażliwegoczłowieka.Wiemyjed
-nak,comożnaodebraćjakoparadoks,żewśródbrytyjskichżołnierzywokopachfrontuzacho dniegowielkąpopularnościącieszyłysięwłaśnieutworyTennysona,Mallory’egoczyMorris a.Żołnierze,jakbydlaodreagowaniakoszmarubezdusznej,stechnicyzowanejwojny, wktórejniebyłomiejscanaindywidualnebohaterstwo,poszukiwaligowpoezjii nakartachp
owieści.PotwierdzenieznaczeniawojnydlarozwojuzainteresowańTol-
kienamitologiąPółnocyznajdziemywjednymzjegoesejów,wktórymnapisał:„Nato-miastprawdziwyapetytnabaśnieobudziławemniefilologiauprogudorosłości,awojnaprzyśp ieszyłajegopełnyrozkwit”21.
MłodzieńczafascynacjaTolkienaWilliamemMorrisemijegotwórczościąprowadzinasdo pytania:jakąPółnocąTolkiensięzafascynował?
Możeonobrzmiećniecodziwnie,a l e jestistotne,bopytamyokulturowewyobrażenia,któreskłoni łymłodegoczłowiekad o wybraniatakiej,anieinnejpasjiżyciowej.Pasji,którazaowocowała zarównokarierąnaukową,jakiliterackiminawiązaniamiiinspiracjami,zwłaszczawewczesnyc hfazachjegotwórczości.
Kiedywroku1941Tolkienpisałdosyna,żeAdolfHitler:„Niszczy,wypacza,sprowa-dzanamanowceiskazujenawiecznepotępienieowegoszlachetnegopółnocnegoducha,stano wiącegonajwyższywkładdodziedzictwaEuropy”22 ,toodpowiadałnazadanepowy- żejpytanie.Słowao„szlachetnymduchuPółnocy,stanowiącymnajwyższywkładwdzie-dzictwoEuropy”,mogłybyzostaćwypowiedzianetakprzezWilliamaMorrisa,jakiprzez
19T
egoż,Listy,dz.cyt.ss.553-554.DouglasAllenAnderson,TheAnnotatedHobbit,dz.cyt.s.183;AndrewWawn,PhilologyandFantasybeforeTolkien,o n l i n e : htp ://www.hi.is/Apps/WebObjects/HI.woa/wa/dp?
detail=1004490&id=1011948[dostęp:24.03.2018].JohnGarth,TolkienandtheGreatWar,dz.cyt.s.215.
20Paul
Fussell,TheGreatWarandModernMemory,Oxford:OxfordUniversityPress2000,ss.21,135.
21Zob.
J.R.R.Tolkien,Obaśniach,w:Potworyikrytycy,dz.cyt.s.176;zob.także:P.Fussell,TheGreatWarandModernMemory,dz.cyt.s.135-139;JohnGarth,TolkienandtheGreatWar,dz.cyt.s.296.WprzypadkuTolkienaposzłotookrokdalej.TheFallofGondolinpowstało
podczasrekonwalescencji,popowrociezfrontu,gdzieśnaprzełomie1916i1917roku.Jestwtymwzglę-dzieniecowątpliwości,bosamTolkienpodawałwróżnychlistachniecoinnedatyjejpowstania.Zob.ChristopherTolkien,Wstęp,w:J.R .R.Tolkien,NiedokończoneopowieściŚródziemiaiNúmenoru,red.ChristopherTolkien,przekł.PaulinaBraiter,Warszawa:Atlantis-Rubicon1994,s.12.WedługGarthaopowieśćzawierawyraźnenawiązaniadoTheHouseoftheWolfings.Por.JohnGarth,dz.cyt.,s.296.
22J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.,s.83.
30
Tolkieniwikingowie
każdegozdziewiętnastowiecznychbrytyjskichwielbicieliwikingów23.AutorTheRootsoft h e
Mountainsbyłbowiemtylkojednymzszereguangielskich,czyraczejbrytyjskich,pa- sjonatówskandynawskiejPółnocy,którzyoddrugiejpołowyosiemnastegowiekustano-wiliważnyelementkulturowegoiliterackiegokrajobrazuWielkiejBrytanii.
PoszukiwaniaPółnocy
Dodrugiejpołowyosiemnastegowiekutradycje„barbarzyńskiej”Europybyłyniemalza- pomniane,ato,oczympamiętano,traktowanoznajwyższąpogardąjakoprzejawbrakucy- wilizacji.Dowyjątkównależykwestiadyskusjinadroląmonarchywpaństwie,któraroz-
gorzaławokresierewolucjiangielskiejiwktórejodwoływanosiędoGotówjakopionie-rówdemokracjiwEuropie24.TekstytakiejakBeowulf,EddaPoetycka,sagiskandynawskiebyłypr aktycznienieznane,jeżelinieliczyćbardzowąskiegogronaantykwariuszy.PółnocEuropypoz ostawałakulturowo
nieznanainiezbadana(samosłowo„wiking”pozostawałoażdodziewiętnastegowiekuprakty cznienieznane25).Zmieniłosiętowdrugiejpołowieosiemnastegowieku,kiedytonafaliantykwar
ycznychposzukiwańizainteresowaniaro-
dzimąprzeszłościązaczętoszukaćibadaćzabytkikultury„wiekówciemnych”,odkrywa-jącprzytymskandynawskiesagi.Bardzoszybkouznanojezaoryginalnyirównorzędnywobec klasycznejmitologiizestawstarożytnychlegendipodań.OdkryciemitówPółnocyw połączen
iuzrodzącymsięromantyzmemipoczątkaminowoczesnejświadomościna- rodowejstałosięzarzewiemtakzwanego„renesansupółnocnego”,będącegoreakcjąza- równonaoświecenioweprzekonanieobezwartościowościmitów,jakinakulturalnąhe-gemonięklasycznejtradycjigrecko-rzymskiej26 .ZajegopoczątekuznajesiępublikacjęIn-troductionàl’historiedeDannemarc(1755)iMonumensdelaMythologieetdelaPoésiedesCeltes(17 56),przygotowanychprzezszwajcarskiegoantykwariuszaPaulaHenriMalleta.Nawy-spachBrytyjskichzapoczątekfascynacjiPółnocąuważasiępublikacjęFivePiecesofRunicPoetry (1763)iNorthernAntiquities27(1770)ThomasaPercy’egoorazNorthernOdes(1768)ThomasaGra
ya.Zainteresowanielokalnymitradycjami,mitamiiopowieściamibyłojed- nymzpowodównarodzinnowoczesnejfilologii.JednocześnieodkrycieprzezEuropejczy- kówsanskrytuorazuznaniegozanajstarszyzapisanyjęzykindoeuropejski,zdetronizo- wałogrekęiłacinę,zachwiewającichhegemonią.Tododałoimpetubadaniomnadrodzi-mymijęzykami,którewtedywyszłyostateczniezcieniajęzykówklasycznych.Wefekcie
23Zob
.np.:AndrewWawn,TheVikingsandtheVictorians…,dz.cyt.,ss.31,145.
24Zo
b.SamuelKliger,TheGothsinEngland:AStudyofSeventeenth-andEighteenth-CenturyThought,NewYork:OctagonBooks1971,rozdz.1i2.
25Po
razpierwszytermin„wiking”zostałzapisanywAngliiwformieWiccingiwroku1695.JednakwOxfordEnglishDictionary pojawiłsiędopieroporoku1837.Zob.A.Wawn,TheVikingsandtheVictorians…,dz.cyt.,ss.3-4.
26Zob
.PatriciaReynolds,LookingForwardsfromtheTower:TheRelationshipoftheDarkAgesinNorthernEuropetoFantasyLiter-ature,
„Mythlore”,1987,t.XIV,nr2,s.5;JohnHunter,The ReanimationofAntiquityandtheResistencetoHistory:Macpherson
—Scott—
Tolkien,w:Tolkien’sModernMiddleAges,red.JaneChance,AlfredK.Sievers,NewYork:PalgraveMacmillan2005,s.64;zob.także:Burt onFeldman,RobertD.Richardson,TheRise of ModernMythology.1680-1860,Bloomington:IndianaUniver-sityPress1972,ss.199-214.
27Z
awierałaokrojonetłumaczenietekstuPaulaH.Malleta,atakżełacińskąwersjęEddyProzaicznej.Zob.A.Wawn,TheVikingsandtheVictori ans…,dz.cyt.,s.26.
rozwinęłysięstudianadfolklorem,podaniami,baśniami,legendamiimitami.Charaktery-stycznejestwtymwypadkustwierdzenieGeorge’aDasentaotyraniiłacinyigrekizłamanejpr zezbraciGrimm28.Choćnależypodkreślić,żepoważnebadaniafilologicznebyływ Wiel kiejBrytaniiznaczniesłabiejrozwinięteniżnakontynencie.DlaBrytyjczykówbyłatoprzedews zystkimpasjaifascynacjaznajdującawyrazwpopularnychopracowaniachi literaturze.
Cojednaksprawiło,żewciągupraktyczniecałejepokiwiktoriańskiejnordyckaPółnoc,jej dziejeimitologiebudziłytakżywezainteresowanieurelatywniedużejgrupyBrytyjczy-ków?
Trudnoojednoznacznąodpowiedź,alewartozwrócićuwagęnato,żefascynacjaPółnocąw pisałasięwposzukiwaniaźródełbrytyjskiejodrębnościiwyjątkowości.Jużu schyłkuosie
mnastegowiekubrytyjskieelity,aprzynajmniejichczęść,zauważyły,żeinsty-tucjeicharakterpaństwowościWielkiejBrytaniiodróżniałysięwyraźnieodresztyEuropy,sz czególniepodwzględemzakresuwolnościpolitycznychiosobistych29.TymczasemjużM a l l e t widziałwrdzennychkulturachSkandynawiiipółnocnejEuropymiejscenarodzinideiwoln
ościjednostkiiprzeciwstawiałjekulturzeniewolnictwa,powstałejjakobynaPo-ł u d n i u30.Tenwątekbyłbardzotrwałymelementemspojrzenianaświatwikingówiinnekul turyPółnocy.NiebyłtakżeobcyTolkienowi,który,mimoklasycznegowykształcenia,fascynacjiHo
meremigreckąfilozofią,nieukrywałsceptycyzmucodotradycjigreckiejde-mokracji31.TouwikingówdziewiętnastowieczniBrytyjczycy(zwłaszczaSzkociiAnglicy)będ ądoszukiwalisięgenezywszelkichprzymiotówstojącychuźródełpotęgiWielkiejBry-taniiwepocewiktoriańskiej.Dasentwprostnapisał:
WikingowiebylijakdziewiętnastowieczniAnglicy:zeswoimifabrykamiifirmamipięćdziesiątlatprzedreszt ąświata,azeswojąkolejądwadzieściapięćlatprzednimi.PodobnieWikingowiebylinaczelewyścigupostępuic ywilizacji.Wystartowalidoniego,niminnirozpoczęlibieg.Nicdziwnego,żeobierasyodniosłyzwycięstwo32.
Dziedzictwukrwiwikingówwangielskichżyłachprzypisywanonajlepszeprzymiotyutoż- samianezwiktoriańskąWielkąBrytanią:wytrwałość,dzielność,sprawnośćżeglarską,pra-cowitość.Towstaroislandzkichtekstachdopatrywanosięźródełbrytyjskiegosystemupra wnegoiparlamentarnego33.
28Zob.
GeorgeWebbeDasent,PopularTalesfromtheNorse,Edinburgh:EdmonstonandDouglas1903,s.XVIII.Studiomiba-daniomnadprzednormańskimitradycjamipatronowałpochodzącyzHanowerudwórkrólewski,którywodniesieniachdoanglosaskiejprzeszłościw idziałdodatkowąlegitymizacjęswejpozycjiwWielkiejBrytanii.Zob.A.Wawn,TheVikingsandt h e Victorians…,dz.cyt.,s.63.
29Zo
b.np.:EdmundBurke,SpeechonConciliationwithAmerica,HouseofCommons,22ndMarch
1775,w:TheConceptofEmpire:BurketoAttlee,17
74-1947,red.GeorgeBennet,London:AdamandCharlesBlack1953,ss.40-43,czyWilliamWilberforce,S p e e c h ontheEastIndiaCompany’sCharterBill,HouseofCommons,1stJuly
1813,w:tamże,ss.99-101.
30Zo
b.JohnHunter,TheReanimationofAntiquityandtheResistancetoHistory:Macpherson—Scott—
Tolkien,w:Tolkien’sModernMiddleAges,dz.cyt.,ss.64-65.
31Zob.J.R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.,s.162.
32Geor
geWebbeDasent,JestandEarnest:ACollectionofEssaysandReviews,t.I,London:ChapmanandHall1873,s.247.
33Zob.
np.:A.Wawn,TheVikingsandtheVictorians…,dz.cyt.,ss.86,111,131;HenryTomlinson,GreatSeaStoriesofAllNations,London:G.G.Ha rrapandCo.1930,ss.993-999.
DlaczegojednakBrytyjczycyzwrócilisiękutradycjomskandynawskimwdużowięk- szymstopniuniżkutradycjomstaroangielskim?Odpowiedźnależałobyzacząćodprzy- toczeniastwierdzeniaTomaShippeya,którynapisał,że:„[…]rozwijającysięipotencjal-niebardzopociągającywizerunekanglosaskichkorzeni,zostałwciągudziewiętnastegowieku poświęconynaołtarzupotrzebbrytyjskiejiimperialnejideologii”34.WokresierozkwituI mperiumBrytyjskiegozaistniałapotrzebapodkreślaniawspólnotyinteresówAnglików,Sz
kotów,IrlandczykówiWalijczyków,którychukoronowaniembyłoImpe- rium,wspólnedobrowszystkichBrytyjczyków.Funkcjęjednoczącąspołeczeństwobry-tyjskiedużolepiejspełniałyodwołaniadotradycjiwikingów,wktórejswojemiejscemogliod naleźćtakżeSzkociiIrlandczycy,choćciostatniwmniejszymstopniu35
.Wreszcietra-
dycjeanglosaskietraktowanojakoczęśćwiększejstrefykulturowej,obejmującejcałyba-s e n MorzaPółnocnego.Wdycjeanglosaskietraktowanojakoczęśćwiększejstrefykulturowej,obejmującejcałyba-skazywanonamożliwość,iżczęśćmateriałówdycjeanglosaskietraktowanojakoczęśćwiększejstrefykulturowej,obejmującejcałyba-składającychdycjeanglosaskietraktowanojakoczęśćwiększejstrefykulturowej,obejmującejcałyba-sięnaE ddypowstaławnormańskichkoloniachnaWyspachBrytyjskich36.Beowulf,Winsithi innete
gorodzajuanglosaskieutworyliterackiewiązanowłaśnieztradycjamiskandy-nawskimi.Wskazywanonaichpodobieństwodosag,namiejsceakcjiBeowulfaczynazwiąz kitegoutworuzpiśmiennictwemskandynawskim.ZresztąsamTolkienzgadzałsięz tympodejści
emiprzyznawał,żepoematnależałwrazzsagamidowspólnejpulilitera-turyPółnocy,rozumianejjakoliteraturaskandynawskaianglosaskałącznie37 .Zaintere- sowaniaanglosaskąprzeszłościązostaływięcwdużejmierzesprowadzonedorolifrag-mentuszerszychzainteresowańPółnocą.
Popularnośćpółnocnychmitówczyliteraturypięknejinspirowanejsagamisprawiła,żewci ągudziewiętnastegowiekuwWielkiejBrytaniiwydanowprzekładachwiększośćważnychtekstó wztejdziedziny,takichjak:EddaPoetycka(fragm.1797,pełnewyd.1866),ProseEdda(1842),Heims kringla(1844i1889),TheStoryofBurntNjal(1861),TheStoryofGislitheOutlaw(1866),TheStoryofGre
ttirtheStrong(1869).Każdaztychpublikacjiprzy- czyniłasiędozwiększeniazainteresowaniaPółnocą.PoematyzEddypoetyckiejorazfrag-mentyEddyprozatorskiejpojawiałysiębardzoczęstonapublicznychodczytach38;jakocieka wostkęwartowspomniećnapisanyprzezJónaHjaltalinapoematwstylueddyckim
–Victoríukviđa,kuczcikrólowejWiktorii39.
34Zo
b.ThomasShippey,UnderdevelopedImage:Anglo-SaxoninPopularConsciousnessfromTurnertoTolkien,w:ChangingPercep-
tionsoftheAnglo-Saxons:CulturalTheoryfromtheTwelfthCenturytothePresentDay,red.DonaldGeorgeScragg,Cambridge:CambridgeUniversityPress20 00,s.215.
35Zob
.np.:A.Wawn,TheVikingsandtheVictorians…,dz.cyt.,ss.75-76.
36Po
r.CarlFranklinHosteter,PatrickWynne,StoneTowers,„Mythlore”,1993,t.XIX,nr4,ss.47-48.CytujętęinformacjęzawstępemGundbrandaVigfússonadoCorpusPoeticumBoreale.ThePoetryoftheOldNorthernTonguefromtheEarlie stTimestot h e ThirteenthCentury,red.GuðbrandurVigfússon;F.YorkPowell,t.I-II,Oxford:[br.wyd.]1883.
37Zo
b.np.:J.R.R.Tolkien,„Beowulf”.Potworyikrytycy,w:Potworyikrytycyiinneeseje,red.ChristopherTolkien,przekł.Tade-
uszAndrzejOlszański,Poznań:ZyskiS-ka2000,ss.28-31,33-34.Odziewiętnastowiecznympodejściuzob.:A.Wawn,TheVikingsandtheVictorians…,dz.cyt.,s.346.
38Zob.
tamże,s.187.
39Tam ż e , s.351.
Wielkamodanasagizaowocowałamasowąwręczprodukcjąpopularnejliteraturyhi- storycznej,pseudohistorycznejifantastycznej,inspirowanejsagami.Trudnotuwymie- niaćtytuły,gdyżliczbaichidziewdziesiątki,oileniewsetki.Aleksiążkitakie,jakwspo- mnianajużTheHeroesofAsgardAnniElizabethKeary,ThorsteinoftheMereWilliamaGers-homaCollingwooda,GudridtheFairMaurice’aHewleta,Harold,LastoftheSaxonKingsEdward
aBulwera-Lytona,TheWardofKingCanuteOttilieLiljencrantzczywreszcieErykPromiennookiHenry’egoRi deraHaggardasprawiały,żewątkizwiązanezdziejamiwikin-gówbyłystaleobecne–
itowokresie,kiedydoszłodoupowszechnieniaedukacjiipełnejalfabetyzacjibrytyjskiegospo łeczeństwa40
.Znajdziemyjetakżewksiążkachautorów,któ-r ychniekonieczniepodej.Znajdziemyjetakżewksiążkachautorów,któ-rzewalibyśmyotakiezainte.Znajdziemyjetakżewksiążkachautorów,któ-resowania.Ruya.Znajdziemyjetakżewksiążkachautorów,któ-rdKipling,znanyu nasprzedewszystkimjakoautorKsięgiDżungli,pisałtakżepowieścifantastyczneowy- raźniemitologicznymwydźwięku,wktórychbudziłduchaanglosaskiejAngliiiktórewy-raźniebyłyinspirowanemitamiPółnocy:PukzPukowejgórki,RewardsandFaeries41 .Cocha- rakterystyczne,Kipling,podobniejakpóźniejTolkien,odrzuciłspenserowskąwizjemi- niaturowychelfówiuczyniłswojeelfypodobnymidotych,któreznamyzkartolkienow-skiegolegendarium42.Niemamzamiarudowodzić,żeTolkienwzorowałsięnaKiplingu,chodzi raczejopokazanie,żejeszczeprzedTolkienem,podwpływemfascynacjimitamiPółnocy,odro
dziłasięwwiktoriańskiejAngliitradycjaalfar/elfów,stanowiącakonku-rencjędlautrwalonejprzezSpenseraijegonastępcówwizjitychistot43.
Wutworachliterackichepokiwiktoriańskiejpojawiasięjeszczejedenwątek,równieżcharakter
ystycznydlatwórczościTolkiena.Chodziotęsknotęzaświatemprzedindustrial- nym.WizjaShire’uzpoczątkuWładcyPierścieni,potemjegoindustrialnegozniszczeniaspo-wodowanegoprzezSarumana,awreszcie–
odrodzeniapopokonaniuiśmierciczarodzieja,wyrażająosobistepoglądyTolkiena,niechęć
dobezmyślnejiniekontrolowanejindustriali- zacji,atakżezwiązanegozniąniszczeniaprzyrody.Podobniejestztęsknotązaspokoj-nym,wiejskimżyciem,którązakląłwobrazieShire’u:
„Krajjednakzdawałsięcorazmniejdziki,corazlepiejzagospodarowany.Pojakimśczasieznaleźlisię
wśródporządnieupra-wionychpóliłąk,zobaczyliżywopłoty,furtki,grobleirowyodprowadzającewodę.Wszy stkotutajtchnęłołademispokojem,jakwzwykłym,cichymzakątkuShire’u”44.
Mamywtymwypadkudoczynieniazczymśtypowymdlaczęścidziewiętnastowiecz-nejbrytyjskiejliteratury.Jejfascynacjaśredniowieczembyławdużymstopniureakcjąnagwałtow nąiniekontrolowanąindustrializację.Stądobrazwiekówśrednichwutworach
40Po
roku1880,kiedytoEducationActwprowadziłostatecznieobowiązekszkolnydladzieciwwiekumiędzypiątymadzie-siątymrokiemżycia.
41Zo
b.ChristineDavidson,SomeEnglishMyth-makers:SuccessandFailurePriortoTolkien,w:Tolkien,AMythologyforEngland,red.RichardCrawshaw,Telford:TolkienSociety2000, s.48.
42Nor
manTalbot,WheredoElvesgo?TolkienandFantasyTradition,w:ProceedingsoftheJ.R.R.TolkienCentenaryConference,dz.c y t . , s.98.
43Wa
rtoteżpamiętać,żetolkienowskawizjaelfówrównieżewoluowałaodzbliżonejdospenserowskiejwTheGoblinFeet,poprzezpośr ednią,którąodnajdziemychociażbywTheFallofGondolin,poostateczną,znanązWładcyPierścieni.ZdrugiejstronywZła-manymmieczuPaulaAndersonazroku1954pojawiająsięelfypodobnedotolkienowskich,choćodTolkienaniezapożyczone.
44J.
R.R.Tolkien,DrużynaPierścienia,Warszawa:Muza1998,s.130.Zob.takżeHumphreyCarpenter,J.R.R.Tolkienwizjoneri marzyciel,dz.cyt.
,ss.27,30,149,183;DanielGrota,Tolkien.TwórcaŚródziemia,przekł.MarcinWawrzyńczak,Warszawa:PruszyńskiiS-ka1998,ss.25,26;AnnaAdamczyk,PrzyrodniczeinspiracjeTolkiena,„Gwaihir”2004,nr8,ss.47-61.
wieluangielskichpisarzyepokiwiktoriańskiej,takichjakThomasCarlyleczyJohnRu- skin,cechowałprzesadnyidealizm.Toniebyłrzeczywistyobrazepoki,araczejwyobraże- niaoniej,zawierającewięcejwłasnychprojekcjidawnejrzeczywistościniżsamejrzeczy-wistościjakotakiej.Odwołaniadogotyku,średniowiecznychtradycjibyłyswoistąpróbąoswoje
nianowejepoki,nadaniajejbardziejludzkiegowymiaruiprzywróceniapracytwór-czejjejwłaściwegomiejsca45.Ten„bunt”przeciwindustrializacji,przeciwnowoczesnemuspołecze
ństwuprzemysłowemuiprodukcjimasowej,byłwspólnydlakonserwatystów,ta-kichjakJohnRuskin,isocjalistów,takichjakWilliamMorris46.
Nieinaczejbyłowprzypadkufascynacjiwikingami.KiedyczytamyTheHouseoftheWolfling sczyTheRootsoftheMountains,widzimy,żeMorris,przedstawiającspołeczności,w którychżyjągłó wnibohaterowie,ukazujejejakoniemalidylliczne,żyjącewzgodziez otaczającanaturą,wi
odąceproste,uczciwe,chciałobysięrzec:sielskieżycie.Awartopa- miętać,żekonstruującpseudohistorycznąrzeczywistośćobupowieści,Morrismocnoba-zowałnadoświadczeniachislandzkich.Toislandzkaśredniowiecznaspołecznośćbyławz oremdlaGotówzobupowieści47 .Ichbytostajezagrożonyprzezsiłyzewnętrzne.Cha- rakterystycznejestto,żewTheHouseoftheWolfingswrogiemsąsiły„cywilizowanego”Rzy-mu.Mamyzbudowanąklasycznąopozycję:prostotakontracywilizacja,wolnośćkontraniewola, spokojnewiejskieżyciekontramiasto.Iniemamywątpliwości,poktórejstroniestajeMorrisic hybaniemamyteżwątpliwości,poktórejstanąłbyTolkien48.Opisyżyciam i e s z k a ń c ó w Marchii(Mark)czyDoliny(Dale)wswejidyllicznościbardzoprzypominająopisyShire’uzp
oczątkuWładcyPierścieni.Iznowuniechodziwtymwypadkuoinspira-cję,tylkoowspólnotęczypodobieństwowpodejściudoproblemówpostępuicywilizacji;o to, żeTolkienpodzielałobawywyrażaneprzezczęśćmyślicieliepokiwiktoriańskiejitymsamym –wpisywałsięwpewienzakorzenionywniejnurtintelektualny.
OświeciestworzonymprzezTolkienawielokrotniejużpowiedziano,żejeststwo-rzonyzjęzyka.Słowobyłopierwszymkrokiemnadrodzedokreacjiświata–mitologii–
tekstu.J.R.R.Tolkiensampisał,żejegodzieło:„powstałozpobudekczystolingwistycz-nych.
[…]Podstawąjestwymyśleniejęzyków.To»opowieści«powstały,bystworzyćświatd l a tyc hjęzyków,anieodwrotnie”49.TakwięcuźródełŚródziemia,czylitakżeWładcyPierścieni,leży pasjalingwistycznaigłębokieprzekonanieTolkiena,żezasłowamikryjes i ę historiajęzy ka,atakżedziejeistotdanymjęzykiemsięposługujących.Mamywięcdoczynieniazczymś,coTomS hippeyokreśliłjakoasterisk-reality(‘światrekonstruowany’)50.
45Zo
b.np.:LinCarter,Tolkien:świat„WładcyPierścieni”,Warszawa:Iskry2003,ss.130-131;TyRosenthal,Ruch„ArtsandCrafts”i J.R.R.Tolkien,„Aiglos”2006,nr5,s.28-45.
46Zo
b.MargaretRoseGrennan,WilliamMorris:MedievalismandRevolutionary,NewYork:King’sCrownPress1945,ss.1-23,51-76.
47Zob
.np.:PaulThompson,TheWorkofWilliamMorris,London:WilliamHeinemann1967,s.161.
48Być
możetoopowieściomMorrisaRzymianiezawdzięczająto,żewopowieściachTolkienastalisiępierwowzoremPołu-dniowców,aichnazwa,Rúmhoth,chybaniedokońcaprzypadkowoprzypominaelfickieokreślenieorkówGlamhoth.Zob.
J.R.R.Tolkien,TheHistoryofEriolorÆlfwineandtheEndofTales,w:TheBookofLostTales2,dz.cyt.,ss.294,304,306,309.
49J.
R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.nr165,s.328.MichaelaBaltasar,J.R.R.Tolkien:ARediscoveryofMyth,w:TolkienandtheInven-tionofMyth…,dz.cyt.,s.20;DavidLyleJefrey,TolkienasPhilologist,w:tamże,s.64.
50Zob.
T.A.Shippey,TheRoadtoMiddle-earth,dz.cyt.,ss.17-21;JaneChance,AMythologyforEngland?,w:TolkienandtheInventionofMyth…,dz.cyt.,s.20;DavidLyleJefrey,TolkienasPhilologist,w:t amże,s.64.Topodejściekryjesięzapewneza
OilezwrócenieuwaginalingwistycznekorzenietwórczościTolkienajestczymśoczy-wistym,otyleznacznierzadziejzauważasię,żejestozjawiskowystępującejużwcześniej.Tak naprawdęodmomentunarodzinnowożytnejfilologiiijęzykoznawstwa,naprzełomieosiem nastegoidziewiętnastegowieku,pojawiłysiętekstyinspirowanebadaniamilingwi- stycznymiifilologicznymi.Dlaówczesnychbadaczycharakterystycznabyławiarawmoż-liwośćodtworzeniazaginionychjęzykówizaginionejtradycjiliterackiej51 .Toprzekona- niewyrastałowprostzwiarydziewiętnastowiecznychmitoznawców–zJacobemGrim- memnaczele–wmożliwośćrekonstrukcjipierwotnejmitologiinapodstawieposiada- nychjejfragmentów.OpublikowanieprzezGrimmaDeutscheGrammatik(1819-1837)byłoprzełomowymmomentem–
publikacjatabowiemwyjaśniałaprocesewolucjijęzyków52.T a k zwane„prawoGrimma”
dałobadaczomnarzędzienietylkodoskorygowaniabłędówwystępującychwstarychtekstach,al eidorekonstrukcjiwymarłychjęzyków.Rozwinęłas i ę lingwistykaporównawcza,alenieb yłtojedynyskutekrewolucjizainicjowanejprzezbraciGrimmów.Wartopamiętać,żenarodziny
nowożytnegojęzykoznawstwaszływpa-rzezodkryciamiistudiamidawnejizapomnianejliteraturyorazdawnychizapomnianychmi tologii.OdmomentuwydaniaPieśniOsjana(1763)Europęzalałafalapublikacjipraw- dziwychlubfikcyjnychtekstówmitologicznych.Dynamicznierozwijałysięstudianadmi- tologiąceltycką,germańskączyskandynawską.Przyczym,podobniejakwprzypadkuję- zyków,szukanopraw,którebyrządziłyewolucjąmitologii.Wierzono,żenapodstawiepo-siadanychfragmentówmożnazrekonstruowaćpierwotnąmitologię53–
cokolwiekbytoznaczyło.IwtymprzypadkuprawoGrimmapodsycałonadziejęnastworzeni
emitoznaw-stwakomparatystycznego54 .Wtensposóbmitoznawcystawalisięniepostrzeżeniemito- twórcami.Wychodzącodantykwarycznychpobudek,ówcześnibadaczestawalisięnie- jednokrotnietwórcaminowejtradycjiliterackiej,wktórejnarzędzianowejfilologiiilin- gwistykisłużyłykreacjieposównapodstawieludowychballadipieśni.Najbardziejzna-nyminajlepszymprzykłademtejpraktykijestoczywiścieKalevalaEliasaLönnrota.Alenagru
nciebrytyjskimteżmamydoczynieniazprzykładamiłączeniapasjibadawczychili- terackich.IznowunajwyraźniejwidaćtetendencjeuWiliamaMorrisa.Piszącswojepseu- dohistorycznepowieści,bazowałonnafilologicznychrozważaniachnadznaczeniempo-
szczególnychsłów,takichjaknaprzykładmark–marchiaczyMirkwood–MrocznaPusz-cza.Analizującje,Morrispróbowałodkryćichpierwotneznaczenie,napodstawiektóregomó głbyzrekonstruować takobrazświata,jakispołeczeństwa,azrekonstruowanywten
koncepcjąTheBookofLostTales,czylipierwotnąkoncepcjąlegendariumjakozaginionegofragmentuhistorycznychimi-t y c z n y c h d z i e j ó w p ó ł n o c n o - z a c h o d n i e j E u r o p y .
51T.A.Shippey,Grimm,Grundtvig,Tolkien:NationalismandtheInventionodMythologies,w:TheWaysofCreativeMythologies:ImaginedWo rldsandTheirMakers,t.I,Telford:TolkienSociety2000,ss.8-9.
52Tam że, s.54.
53Tam że , ss.8-10.
54Tamże;zob.także:EricGeraldStanley,TheSearchfortheAnglo-SaxonPaganism,Cambridge:D.S.Brewer1975.
sposóbobrazzamieściłwTheHouseofWolfingsiTheRootsoftheMountains55 .Innymprzy-kłademjestcasusLordaThomasaBabbingtonaMacaulaya,którypiszącLaysofAncientRome(1 847)wpadłnaniecoinnypomysł,podejmującpróbę„odtworzenia”zaginionychustnychprze kazównapodstawieistniejącychtekstów(wtymwypadkuHistoriiLiwiusza)56.
ChrześcijaństwoamitologiaPółnocy
TolkienwjednymzlistówokreśliłWładcęPierścienijakodziełowswoichfundamentachre-ligijneikatolickie57.Tostwierdzeniebudziwieledyskusji,takżetędotyczącązagadnienia,czy możnajerozciągnąćnacałośćtolkienowskiegolegendarium.Wątpliwośćrodzifakt,żeniezależnie odtego,którąfazęrozwojowąlegendariumweźmiemypoduwagę,mamydoczynieniazczy mś,coniejestwstuprocentachzgodnezkatolickąortodoksją58
.Stądcał- kiemczęstopojawiasiępytanie:jakTolkien,piszącswojąmitologię,godziłfascynacjępo- gańskimimitologiamiPółnocyiczęstoheterodoksyjnepomysłyzamieszczonewlegen-dariumzfaktem,żebyłwierzącym,praktykującymiraczejtradycjonalnymkatolikiem.
DylematyTolkienaniebyłytaknaprawdęniczymnowym.Takiesameproblemymiałowi elutwórcówwdziewiętnastowiecznejAnglii.Wzrostzainteresowaniahistorią,literaturąi m itologiamiPółnocyprzypadabowiemnaokrestakzwanegoOdrodzeniaEwangeliczne- go(EvangelicalRevival),któregopoczątkidatowanesąnaschyłeklatczterdziestychosiem-nastegowieku59.DladziewiętnastowiecznychBrytyjczykówchrześcijaństwo,azwłaszczap rotestantyzm,byłojednymzwyznacznikówkulturowejtożsamości.Postępireligięwi-dzianojakonierozłączniepowiązane60.FascynacjamitamiPółnocyibadanianadnimi,sz czególniezaśdoszukiwaniesięelementówpogańskiejtradycjiwutworachnapisanychw czasach
chrześcijańskich,prowadziłodorozważańnadzwiązkamimiędzychrześcijań- stwematradycjamipogańskimi.Wmitologiiskandynawskiejdoszukiwanosięchrześcijań- skichnawiązań:przykładowoporównywanoBaldradoChrystusaUkrzyżowanego,aSi-g skichnawiązań:przykładowoporównywanoBaldradoChrystusaUkrzyżowanego,aSi-g i n doMatkiBoskiejrozpaczającejnadLokim(ChrystusemTorturowanym)61 .Jakkol- wiekabsurdalnemogłybysięnamwydawaćniektórezówczesnychinterpretacji,topo- kazująone,jakbardzoistotnedlawielutwórcówepokiwiktoriańskiejbyłykwestiepowią-zańmiędzychrześcijaństwemamitologiamiPółnocy.
55Z
wróciłnatouwagęTomShippey.Zob.tegoż,GothsandHuns:TheRediscoveryoftheNorthernCulturesintheNineteenthCentury,w:TheM edievalLegacy:ASymposium,red.AndreasHaarder,IornPio,ReinholdSchroder,PrebenMeulengrachtSorensen,Oden-
see:OdenseUniversityPress1982,ss.59-61i63.Zob.także:PatriciaReynolds,LookingForwardsfromtheTower:TheRelationshipoftheDarkAgesinNorthernEuropetoFantasyL iterature,
„Mythlore”,1987,t.XIV,nr2(52),s.5.TekstyMorrisamożnaznaleźćw internecie,np.podadresem:htp://etext.library.adelaide.e du.au/m/morris/william/[dostęp:24.03.2018].
56T
eksttenbyłbliskiTolkienowi,któryzacząłswąpoetyckąkarieręodutworunaśladującegodziełoMacaulaya,czyliTheBattleoftheEasternField.Zob.Tho masAlanShippey,J.R.R.Tolkien:pisarzstulecia,Poznań:ZyskiS-ka2004,ss.249-252.
57Zob.J.R.R.Tolkien,Listy,dz.cyt.,s.258.
58Wa
rtopamiętać,żemitologiczne,azwłaszczakosmogoniczne,pomysłyTolkienabyłyowielemniejnieortodoksyjnezpunktuwidze niakoncepcjichrześcijańskich,niżmogłobysiętowydawać.Zob.np.JohnWilliamHoughton,AugustineintheCottageofLostPlay:TheAinulindal ëasAsterisksCosmogony,w:TolkientheMediavalist,red.JaneChance,London,NewYork:Routledge2003,ss.171-182.
59Zob
.ReginaldWilliamWard,TheProtestantEvangelicalAwakening,Cambridge:CambridgeUniversityPress1992.
60Zob
.np.:WilliamWilberforce,SpeechontheEastIndiaCompany’sCharterBill,HouseofCommons,1July1813,w:TheConceptofEmpire…,dz.cy t.,s.101.
61A.
Wawn,dz.cyt.,ss.121,185,202.
WdobiewiktoriańskiejistniałyzasadniczodwiewizjebóstwpanteonuPółnocy.Jednaz n
ich,reprezentowanamiędzyinnymiprzezMaxaMüllera,FinnuraMagnussona,Tho- masaSmithaiGrenvillePigota,traktowałamityjakoantropomorfizacjęzjawiskprzyrod-niczychipogodowych,jakopersonifikacjęsiłnatury62.Druga,wśródzwolennikówktórejbylimięd zyinnymiSamuelLaingiThomasCarlyle,miałacharaktereuhemerystycznyi widziaławp ogańskichbogachubóstwionychbohaterówzzamierzchłychczasów63.Innepodejścieprezen towałJ.A.Blackwell,któryodrzucałzarównoalegorycznośćmitologii,jaki euhemeryzm.Mi
ich,reprezentowanamiędzyinnymiprzezMaxaMüllera,FinnuraMagnussona,Tho- masaSmithaiGrenvillePigota,traktowałamityjakoantropomorfizacjęzjawiskprzyrod-niczychipogodowych,jakopersonifikacjęsiłnatury62.Druga,wśródzwolennikówktórejbylimięd zyinnymiSamuelLaingiThomasCarlyle,miałacharaktereuhemerystycznyi widziaławp ogańskichbogachubóstwionychbohaterówzzamierzchłychczasów63.Innepodejścieprezen towałJ.A.Blackwell,któryodrzucałzarównoalegorycznośćmitologii,jaki euhemeryzm.Mi