W logistyce przedsiębiorstw zarządzanie dotyczy procesów logistycznych [Sołtysik 2003], którym podlegają przepływy wszelkiego rodzaju zasobów, a w szczególno-ści materiałów i informacji [Blanchard 2007]. Zasadniczo logistyka danego przed-siębiorstwa opiera się na poprawnym funkcjonowaniu tych przepływów i dlatego koniecznością jest zapewnienie ich sprawności i ciągłości poprzez nadzór, wynika-jący z funkcji zarządzania procesami logistycznymi [Nowicka-Skowron 2009].
Przepływy logistyczne w przedsiębiorstwie zaprezentowano na rysunku 2.1, gdzie wyodrębniono je z logistyki jednostki gospodarczej, jaką jest przedsiębiorstwo produkcyjne.
W przedsiębiorstwie produkcyjnym przepływy logistyczne występują w odnie-sieniu do realizacji zaopatrzenia w surowce, materiały pomocnicze itp. produkcji, gdzie przepływy zawierają wyroby gotowe czy półfabrykaty, i dystrybucji, gdzie przepływy dotyczą wyrobów handlowych i części zamiennych. W przedsiębiorstwie produkcyjnym występują także przepływy zasilane produktami niepełnowartościo-wymi i odpadami [Pfohl 1998].
Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że przepływy dzielone są ze względu na swój kierunek (rysunek 2.2) na klasyczne i zwrotne [Kisperska-Moroń, Sołtysik 1996].
Klasyczne przepływy materiałów odbywają się w kierunku od wytworzenia produktu do momentu dostarczenia go klientowi końcowemu, wraz z towarzyszą-cymi tym działaniom przepływami informacji i finansów [Ciesielski, Długosz 2010].
Natomiast zwrotne przepływy materiałów odbywają się w kierunku powrotnym, tzn.
od klienta końcowego do punktu wytworzenia bądź punktu pozyskania surowców do produkcji, również wraz z towarzyszącymi im przepływami informacji [Lu, Bostel 2007], co przedstawiono na rysunku 2.3.
Rysunek 2.1. Przepływy produktów i materiałów w przedsiębiorstwie produkcyjnym
Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie [Pfohl 1998, s. 18].
Rysunek 2.2. Klasyczne i zwrotne przepływy logistyczne w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu biznesowym
Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie [Lee, Chan 2009].
Przepływy materiałów z punktu widzenia funkcjonowania jakiegokolwiek przedsiębiorstwa są najważniejszymi przepływami, gdyż zapewniają one płyn-ność przebiegu procesów we wszystkich obszarach działania tego przedsiębior-stwa oraz jego otoczenia biznesowego. Klasyczne przepływy materiałów zawierają surowce, półprodukty, produkty finalne, a zwrotne przepływy materiałów są zasi-lane zwrotami towarów [Skowronek 2005]. Przepływy te mają formę przepływów fizycznych i realizowane są poprzez wykorzystanie odpowiednich elementów infra-struktury logistycznej. Przepływy materiałów określane są jako ogół działań związa-
Przepływy zwrotne w przedsiębiorstwie 45 Rysunek 2.3. Kierunki przebiegu przepływów klasycznych i zwrotnych w logistyce
Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie [Silva i in. 2013].
nych z fizycznym przemieszczaniem produktów: z miejsc ich wytworzenia do miejsc, w których przejmowane są przez finalnych nabywców (przepływy kla-syczne); z miejsc, w których zakończyły cykl życia lub cykl użytkowania, do miejsc, w których możliwe jest odzyskanie z nich wartości (przepływy zwrotne) [Kärkkäinen 2003]. Działaniami związanymi z przepływami materiałów, które je wspomagają, są procesy transportu i magazynowania [Heragu 2008; Sule 2009;
Tompkins 2003].
Fizyczne przepływy materiałów w przedsiębiorstwach są ściśle związane z prze-pływami informacji, które łączą komunikacyjnie to przedsiębiorstwo ze wszystkimi uczestnikami jego otoczenia biznesowego [Bukowski, Feliks 2015]. Zazwyczaj te przepływy są dwukierunkowe, co ma służyć zapewnieniu ciągłości wymiany infor-macji i dzięki temu skuteczności oraz efektywności realizowanych działań [Jelo-nek 2010]. Informacje mogą być przekazywane w formie fizycznych przepływów dokumentów bądź elektronicznych przepływów danych i nośników danych (do tego służą zarówno podstawowe programy komputerowe, jak i zaawansowane technolo-gie informacyjno-informatyczne) [Toyasaki, Wakolbinger, Kettinger 2013; Ketzen-berg 2009; de Brito, van der Laan 2009].
Aby zatem przepływy materiałów, klasyczne czy zwrotne, poprawnie funkcjo-nowały, muszą być skoordynowane poprzez zarządzanie procesami logistycznymi z przepływami informacji [Sawik i in. 2009].
W zależności od stopnia rozbudowania działalności przedsiębiorstwa prze-pływy klasyczne i zwrotne mogą charakteryzować się mniejszym lub większym stopniem trudności w zakresie koordynacji i zapewnienia dopasowania poszcze-gólnych elementów [Barcik, Kubański 2011]. Dodatkowo, kiedy kierunek przepły-wów jest zróżnicowany, przewidywalność i możliwości sterowania przepływami za pomocą zarządzania procesami logistycznymi są dużo bardziej skomplikowane (rysunek 2.4).
Rysunek 2.4. Przepływy materiałów w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu biznesowym oraz podstawowe działania logistyki zwrotnej
Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie: [Srivastava 2008].
Na rysunku 2.4 pokazano stopień komplikacji przepływów zwrotnych oraz podstawowe działania z zakresu logistyki zwrotnej w obszarze zarządzania nimi.
Analizując zatem przepływy klasyczne i zwrotne w przedsiębiorstwach, można wskazać pewne różnice między nimi, które ujęte zostały w formie tabelarycznej (tablica 2.1).
Zawarta w tablicy 2.1 charakterystyka różnic między przepływami klasycz-nymi a zwrotklasycz-nymi stanowi materiał poglądowy i prezentuje analizowany problem w uproszczony sposób. Szczegółowa charakterystyka przepływów jest indywidualną kwestią w każdym przedsiębiorstwie i w wielu przypadkach przepływy klasyczne mogą być bardziej skomplikowane od przepływów zwrotnych, czyli odwrotnie niż wynikałoby z analizy cech z tablicy. Należy tu również nadmienić, że zazwyczaj przepływy zwrotne występują w przedsiębiorstwach ze znacznie mniejszym natęże-niem niż przepływy klasyczne.
Przepływy zwrotne w przedsiębiorstwie 47 Tablica 2.1. Cechy różnicujące przepływy klasyczne i zwrotne w przedsiębiorstwie
Cechy różnicujące Przepływy
klasyczne Przepływy zwrotne Prognozowanie struktury, zawartości i tras przepływów mało
skomplikowane skomplikowane
Dystrybucja przepływów z jednego punktu
do wielu z wielu punktów do jednego
Jakość produktów, opakowań, informacji w przepływach ujednolicona wysoce zróżnicowana
Trasy i przeznaczenie przepływów określone nieokreślone
Decyzje w zakresie organizacji przepływów jasno określone niejasne, podejmowane
Przejrzystość procesów związanych z przepływami przejrzyste brak przejrzystości Sterowanie cyklem życia produktu poprzez realizację
przepływów możliwe niemożliwe
Negocjacje z uczestnikami otoczenia biznesowego
w zakresie realizacji przepływów łatwiejsze trudniejsze
Metody marketingowe, którym podlegają przepływy dobrze znane wieloczynnikowo skomplikowany marketing Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie: [Tibben-Lembke, Rogers 2002].
Gdy identyfikuje się przepływy zwrotne w logistyce przedsiębiorstwa, moż-liwe jest wydzielenie dwóch charakterystycznych struktur — otwartej i zamkniętej pętli, które są rezultatem przebiegu działań w sferze realizacji koncepcji logistyki zwrotnej. W literaturze spotyka się wiele znaczących pozycji, charakteryzują-cych zamkniętą i otwartą pętlę [Khatami, Mahootchi, Farahani 2015; Das, Posi-nasetti 2015; Blumberg 2005; Sarkis 2001; Bettac i in. 1999; Inderfurth, Teunter 2002; Krikke, Kokkinaki, van Nunen 2001; Minner, Kiesmüller 2002]. Pętle doty-czą wyłącznie przepływów zwrotnych, gdyż przepływy klasyczne w obu pętlach mają taki sam schemat przebiegu — surowce zasilają proces produkcyjny, powstaje gotowy produkt, który trafia do klienta końcowego i jest przez niego wykorzysty-wany. Gdy w przedsiębiorstwie pojawią się zwroty bądź odpady, tworzone są prze-pływy zwrotne, a przebieg tych przepływów determinuje rodzaj pętli [Schenkel i in.
2015; Abbey i in. 2015; Chen, Chan, Chung 2015].
Pętla otwarta występuje wtedy, gdy przepływy zwrotne są bezpośrednio kiero-wane do jednostek przetwarzających zwroty i odpady (np. organizacji odzysku) lub na składowiska odpadów (rysunek 2.5).
W otwartej pętli przepływy zwrotne w przedsiębiorstwie charakteryzują się znacznie bardziej prostym przebiegiem niż w zamkniętej pętli. Zawartość przepły-wów nie podlega powtórnemu wykorzystaniu i najczęściej jest deponowana na skła-dowiskach odpadów bądź przekazywana w celu odzyskania wartości wyspecjalizo-wanym organizacjom odzysku, które jednak robią to na własny użytek i wartość ta w żaden sposób nie zasila ponownie tego samego przedsiębiorstwa [Płaczek 2014].
Procesy logistyczne dotyczące przepływów zwrotnych w otwartej pętli dotyczą gro-madzenia zwrotów i odpadów, ich transportu, magazynowania i deponowania na składowiskach.
Rysunek 2.5. Otwarta pętla przepływów zwrotnych w przedsiębiorstwie
Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie: [Gupta 2013, s. 319].
Przepływy zwrotne w przedsiębiorstwie 49 Natomiast pętla zamknięta występuje wtedy, gdy przepływy zwrotne kierują swoją zawartość do punktów realizujących procesy odzysku wartości, a następnie ta zawartość w formie odzyskanych materiałów jest kierowana do punktu wejścia przedsiębiorstwa, zasilając surowcami wtórnymi przepływy klasyczne. W zamknię-tej pętli odzyskana wartość powraca do tego samego przedsiębiorstwa (rysunek 2.6).
Zamknięta pętla charakteryzuje się recyrkulacją zawartości przepływów zwrot-nych. Przepływy te prowadzą do jednostek, w których mają miejsce procesy przy-wracające wartość produktom lub odpadom tak, aby w całości lub w częściach, bądź pod postacią surowców wtórnych, mogły one zasilić przepływy klasyczne na wejściu do przedsiębiorstwa. Przepływy zwrotne w zamkniętej pętli podlegają ścisłej kon-troli jakościowej, gdyż na podstawie wyników tej konkon-troli podejmowane są decyzje o dalszym zadysponowaniu i przeznaczeniu zawartości przepływów.
Rysunek 2.6. Zamknięta pętla przepływów zwrotnych w przedsiębiorstwie
Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie: [Gupta 2013, s. 320].
Z ekonomicznego i środowiskowego punktu widzenia zamknięte pętle przepły-wów zwrotnych w przedsiębiorstwach są korzystniejsze, gdyż przynoszą wymierne korzyści finansowe przedsiębiorstwom oraz uczestnikom ich otoczenia bizneso-wego, w postaci wartości dodanej wynikającej z wykorzystywania surowców wtór-nych zamiast pierwotwtór-nych oraz korzyści ekologiczwtór-nych w postaci bycia przyjaznym środowisku i ograniczaniu emitowanych zanieczyszczeń. Jednocześnie też pętle zamknięte są zdecydowanie trudniejsze w realizacji oraz skomplikowane w zarzą-dzaniu, przez co w wielu przedsiębiorstwach ich wdrożenie jest wysoce problema-tyczne, a w wielu nierealizowane. Tu dodatkowe utrudnienie stanowi jeszcze bariera techniczno-technologiczna, gdyż często inwestycja w nowoczesne metody odzy-sku wartości przerasta możliwości przedsiębiorstwa [Koppius, Özdemir Akyıldırım, Laan 2015; Rezapour i in. 2015].
Dodatkowo, w zarządzaniu przepływami zwrotnymi niezwykle istotne jest podejmowanie decyzji. Zasadniczo na trafności tych decyzji i na podjęciu ich w odpo-wiednim momencie polega sukces całego przedsięwzięcia związanego z realizacją logistyki zwrotnej w przedsiębiorstwie. Podejmując decyzje dotyczące organizacji procesów logistyki zwrotnej w zakresie zarządzania przepływami zwrotnymi, należy przede wszystkim skupić się w przedsiębiorstwach na takim zoptymalizowaniu pro-cesu decyzyjnego, aby decyzje były jak najbardziej adekwatne do skali tych przepły-wów pojawiających się w przedsiębiorstwie i do możliwości ponownego wykorzy-stania zawartej w nich wartości.
Podejmowanie decyzji w zakresie zarządzania przepływami zwrotnymi w przed-siębiorstwach odbywa się na trzech, wyodrębnionych przez horyzont czasowy, pozio-mach: długoterminowym, średnioterminowym i krótkoterminowym (tablica 2.2).
Tablica 2.2. Główne decyzje podejmowane w zakresie zarządzania przepływami zwrotnymi w przedsiębiorstwach
Długoterminowe Średnioterminowe Krótkoterminowe
Integrować czy nie przepływy zwrotne z przepływami klasycznymi
Decyzje o środkach transportu
i ustalenie tras transportowych Tworzenie logistycznych i procesowych harmonogramów Odpowiednie rozlokowanie
źródeł finansowych Ustalenie polityki operacyjnej
(produkcja i zapasy) Podkreślenie kosztów kontroli Kategoryzacja i zdefiniowanie
polityki zwrotów Zdefiniowanie polityki zwrotów
dla każdego produktu Działania zbierania i gromadzenia zwrotów Określenie powodów,
udziałowców itd. w logistyce zwrotnej
Zdefiniowanie wsparcia
technicznego do oferty Rozważanie wartości czasu dla zwrotów
Określenie działań w logistyce zwrotnej i zdecydowanie, czy oddać w outsourcing kilka czy wszystkie te działania
Realizacja działań logistyki
zwrotnej Trening personelu w zakresie
koncepcji i praktyk zarządzania zwrotami
Specyfika przepływów produktów niepełnowartościowych w przedsiębiorstwie 51
Decyzja o lokalizacji i alokacji w przepustowości jednostek logistyki zwrotnej
Określanie poziomu demontażu
Oszacowanie ryzyka (wartości
informacji i niepewności) Zdefiniowanie miar działalności, optymalizacja polityki
Analiza zwrotów w celu usprawnienia zadysponowania Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie: [Gupta 2013, s. 279].
W tablicy 2.2 przedstawiono osiem głównych decyzji z zakresu zarządzania przepływami zwrotnymi w przedsiębiorstwach, które podejmowane są na trzech poziomach horyzontu czasowego. Wszystkie te decyzje w praktyce są bardziej roz-budowane i rozszerzone przez dodatkowe decyzje, bardziej szczegółowe, podejmo-wane na tych samych trzech poziomach horyzontu czasowego, ale już w odniesieniu do poszczególnych procesów logistyki zwrotnej, które zgodnie z indywidualnością każdego przedsiębiorstwa również są wysoce zróżnicowane.
W niniejszym podrozdziale zobrazowano przepływy zwrotne w przedsiębior-stwie, wskazując na istotność i konieczność poprawnego zarządzania tymi przepły-wami, których w praktyce gospodarczej nie sposób uniknąć, a które, odpowiednio zarządzane, mogą w efekcie pozwolić na uzyskanie wielu różnorodnych korzyści.