Przyrost i ubytek rzeczywisty ludności

Obserwacja przyrostu/ubytku rzeczywistego ludności pozwala „wyodrębnić” obszary wyróżniające się nasileniem i kierunkiem zmian liczby zamieszkującej je ludności. Począw-szy od 1983 roku bezwzględne i względne rozmiary przyrostu rzeczywistego ludności Polski zaczęły się gwałtownie zmniejszać (por wykres 5.1). W końcu lat 90. występował już ubytek ludności i dopiero w latach 2008–2011 notowano niewielki i sukcesywnie malejący przyrost rzeczywisty ludności kraju. W latach 2012–16 i 2018–19 r. ponownie występował ubytek liczby ludności Polski. Ostatnie (lata 1997–2019) fluktuacje w zakresie zmian liczby ludności Polski mieszczą się, jak dotąd, w „ścieżce stagnacyjno-regresywnej” łagodnego trendu spad-kowego (wykres 5.1).

Okres transformacji ustrojowej zaktywizował procesy przestrzennych przemieszczeń potencjału demograficznego stosownie do zachodzących przekształceń gospodarczych. Wy-stępujące w tym czasie: stagnacja, ubytek czy przejściowo niewielki przyrost rzeczywisty ludności Polski były wypadkową wyraźnego zwiększania się liczby ludności na jednych ob-szarach i jej zmniejszania na innych terenach. W tablicy 5.1 przedstawiono przyrost i ubytek rzeczywisty ludności w 2019 r. w układzie województw. W tym roku aż w 12 wojewódz-twach odnotowano ubytek ludności. Najbardziej znaczące zmniejszenie liczby mieszkańców nastąpiło tradycyjnie już w różnego typu regionach problemowych, tj.: świętokrzyskim, łódz-kim, lubelsłódz-kim, warmińsko-mazursłódz-kim, opolsłódz-kim, śląsłódz-kim, lubusłódz-kim, zachodniopomorskim i podlaskim. Są to m.in. regiony „rolnicze” Polski wschodniej i północnej oraz „stare” regiony przemysłowe Polski południowej i centralnej.

Wykres 5.1. Przyrost/ubytek rzeczywisty ludności Polski w latach 1947–2019 (w tys.)

Źródło: opracowanie i układ własne na podstawie danych GUS.

-100,0 0,0 100,0 200,0 300,0 400,0 500,0 600,0

`48 `50 `52 `54 `56 `58 `60 `62 `64 `66 `68 `70 `72 `74 `76 `78 `80 `82 `84 `86 `88 `90 `92 `94 `96 `98 `00 `02 `04 `06 `08 `10 `12 `14 `16 18 19

Znaczący przyrost rzeczywisty ludności zanotowano tylko w regionach, na terenie których są zlokalizowane rozwijające się największe, wielofunkcyjne aglomeracje (obszary metropolitalne): pomorskie – Trójmiasto, mazowieckie – Warszawa, małopolskie – Kraków i wielkopolskie – Poznań. Jak widać, odmiennie niż w latach poprzednich nie zwiększała się już liczba ludności województw charakteryzujących się tradycyjnie „młodszą populacją”, czyli północnych, północno-zachodnich oraz południowo-wschodnich. Przedstawiona sytua-cja w 2019 r. jest wynikiem zanikającego etapu zwiększenia się bezwzględnej liczby urodzeń.

Prezentowany tu układ przestrzenny omawianego zjawiska ulegnie „wyostrzeniu” w ciągu najbliższych lat. Wprowadzenie i realizacja Programu 500+ w zauważalny sposób „łagodzą-co” wpływa na sytuację w omawianej dziedzinie. Pozytywne skutki ilościowe występują jed-nak w regionach, które posiadały silną „bazę demograficzną” w postaci relatywnie wysokiego odsetka ludności w wieku rozrodczym. W regionach „słabych” demograficznie można przede wszystkim mówić o jakościowej poprawie bytu rodzin.

Tablica 5.1. Przyrost i ubytek rzeczywisty ludności w 2019 r. oraz w okresie 2002−2019 w przeliczeniu na 1000 mieszkańców − według województw

Przyrost i ubytek rzeczywisty ludności na 1000 mieszkańców

województwo w 2019 r. województwo Sumarycznie^a

w latach 2002−2019

Świętokrzyskie –6,13 Opolskie –73,88

Łódzkie –4,69 Łódzkie –58,53

Lubelskie –4,43 Świętokrzyskie –47,79

Warmińsko-mazurskie –4,38 Śląskie –45,21

Opolskie –3,94 Lubelskie –40,38

Śląskie –3,52 Podlaskie –24,30

Lubuskie –2,92 Warmińsko-mazurskie –4,00

Zachodniopomorskie –2,85 Dolnośląskie –1,56

Podlaskie –2,70 Zachodniopomorskie –0,90

Kujawsko-pomorskie –2,60 Kujawsko-pomorskie 1,55

Podkarpackie –0,87 Lubuskie 3,37

Polska ogółem –0,74 Polska ogółem 4,29

Dolnośląskie –0,37 Podkarpackie 10,51

Wielkopolskie 1,36 Wielkopolskie 42,75

Małopolskie 3,03 Małopolskie 53,65

Mazowieckie 3,65 Mazowieckie 57,43

Pomorskie 4,45 Pomorskie 73,41

Uwaga: województwa uporządkowano według rosnącej wartości miernika.

a Z przyczyn technicznych odnośne współczynniki wyliczano, posługując się stanem ludności na 31XII odno-śnych lat.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

W tablicy 5.1 pokazano również w skali województw zagregowany przyrost/ubytek ludności przeliczony na 1000 osób średniego stanu ich ludności dla całego analizowanego tu okresu 2002–2019. Zróżnicowania międzyregionalne omawianego zjawiska są w takim ujęciu ogólnie zgodne z sytuacją obserwowaną w 2019 roku. Widzimy, podobny jak w 2019 r., skład grup województw o najwyraźniejszym zmniejszeniu i wzroście liczby mieszkańców. Zauwa-żalne jest tu w ujęciu przestrzennym zjawisko „wzmacniania potencjału demograficznego przez potencjał gospodarczy”: najatrakcyjniejsze osiedleńczo obszary wyraźnie przyciągają ludność, zwłaszcza w wieku zakładania rodzin. Siła oddziaływania tego czynnika na przyrost rzeczywisty ludności w takich województwach (pomorskie, małopolskie, mazowieckie, wiel-kopolskie) jest większa niż wpływ samych tylko cech demograficznych ludności w regionach

„młodszych” o wysokiej dzietności (np. podkarpackie, lubelskie).

Powyższe wnioski potwierdza obserwacja przyrostu/ubytku rzeczywistego ludności (w przeliczeniu na 1000 mieszkańców) w skali powiatów w 2019 r. i w okresie 2002–2019 (ryc. 5.1 i 5.2). Od wielu lat względnie najwyższym przyrostem ludności charakteryzują się, niemal bez wyjątku, wszystkie powiaty otaczające największe miasta Polski, w tym szczegól-nie ośrodki regionalne. W samych stolicach województw (w większości przypadków) odno-towuje się jednak zmniejszenie lub stagnację liczby mieszkańców. Tradycyjnie największy względny przyrost ludności na obszarach aglomeracyjnych występuje w rejonie Warszawy, Trójmiasta, Poznania, aglomeracji bydgosko-toruńskiej, Wrocławia i Krakowa. Mniejszy przyrost wykazują powiaty otaczające miasta: Olsztyn, Białystok, Lublin, Rzeszów, a zwłasz-cza Kielce, Łódź i Zieloną Górę. Uogólniając, można stwierdzić, że przyrost rzeczywisty lud-ności niemal niezmiennie następuje głównie na obszarach podmiejskich dużych miast (stolice regionów, największe ośrodki subregionalne), co w praktyce związane jest ze zjawiskiem tzw.

„rozprzestrzeniania” się najatrakcyjniejszych osiedleńczo miast (por. ryc. 5.1).

Zdecydowana większość, zwłaszcza położonych „obrzeżnie” i „peryferyjnie”, powia-tów północno-wschodniej, wschodniej, południowo-zachodniej, zachodniej oraz centralnej Polski wykazuje w 2019 r. znaczący ubytek rzeczywisty ludności. Przedstawiony obraz zróż-nicowań przestrzennych omawianego zjawiska dla roku 2019 znajduje potwierdzenie w ob-serwacji zróżnicowań występujących w całym okresie 2002−2019 (por. ryc. 5.2). W takim sumarycznym, „długookresowym” ujęciu jeszcze wyraźniej rysuje się przyrost ludności jaki dokonywał się w powiatach związanych z największymi miastami Polski (stolice woje-wództw, największe ośrodki subregionalne). Obserwowany w szerszej perspektywie czasowej (2002−2019) i przestrzennej przyrost rzeczywisty ludności występował w zasadzie na trzech obszarach:

− w północno-zachodniej części kraju (pomorskie, wielkopolskie i fragmenty kujawsko-pomorskiego i dolnośląskiego),

− na południowym wschodzie kraju (małopolskie, podkarpackie, fragmenty śląskiego),

− w Polsce centralnej (środkowa część mazowieckiego).

Ubytek rzeczywisty ludności występował w większości powiatów leżących poza wy-mienionymi terenami (por. ryc. 5.2).

-13,36 - -5,01 (151) -5,00 -3,01 (66) -3,00 - -1,01 (57) -1,00 - 1,00 (39) 1,01 - 3,00 (25) 3,01 - 5,00 (10) 5,01 - 10,00 (13) 10,01 - 36,46 (19)

Ryc. 5.1. Przyrost i ubytek rzeczywisty ludności w 2019 r.

- według powiatów (na 1000 mieszkańców)

Ryc. 5.2. Przyrost i ubytek rzeczywisty ludności w okresie 2002-2019 - według powiatów (na 1000 mieszkańców)

-146,84 - -60,01 (85) -60,00 - -30,01 (70) -30,00 - -15,01 (32) -15,00 - -2,51 (40) -2,50 - 2,50 (13) 2,51 - 15,00 (30) 15,01 - 30,00 (23) 30,01 - 60,00 (30) 60,01 - 150,00 (37) 150,01 to 564,12 (20)

5.2. Małżeństwa

Liczba małżeństw zawieranych w Polsce, z oczywistych względów, wykazuje silne powiązania z falami wyżu i niżu demograficznego. Wyraźne zmniejszenie liczby zawieranych małżeństw nastąpiło w Polsce po 1981 roku. Mimo wyhamowania tendencji spadkowej na początku lat 90., wzrost w liczbie zawieranych małżeństw nastąpił dopiero w latach 2005−2008. Okres 2009–2013 to ponowny spadek, a lata 2014–2019 niewielki wzrost a po-tem znów zmniejszenie omawianej wielkości, która okresowo zbliżyła się do poziomu z lat 1992–2004. Zmiany te − liczone w wielkościach względnych, tj. na 1000 ludności − dokonują się na poziomie znacznie niższym niż w latach 50. oraz 70. (wykres 5.2).

Wykres 5.2. Liczba zawieranych małżeństw w Polsce w latach 1946−2019 (w tys.)

Źródło: jak w wykresie 5.1.

Liczba zawieranych małżeństw jest współcześnie nie tylko pochodną wiekowej struk-tury ludności, ale również specyfiki społeczno-kulturowej określonego obszaru. Na poziomie regionalnym w 2019 r. w Polsce nie stwierdza się dużych różnic w liczbie zawieranych mał-żeństw w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Najniższy poziom tego wskaźnika (4,3−4,6) odnotowano w województwach: opolskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim, lubu-skim, łódzkim, zachodniopomorskim i kujawsko-pomorskim. W takim ujęciu względnym najwięcej małżeństw zawarto w województwach: mazowieckim, śląskim, małopolskim, wiel-kopolskim, dolnośląskim, pomorskim i łódzkim. Podobne zróżnicowania przestrzenne wystę-powały w całym okresie 2002−2019 (tabl. 5.2). Średni poziom intensywności zawierania związków małżeńskich w okresie 2002−2019 był wyraźnie wyższy (5,44 na 1000 ludności) niż w 2019 roku (4,8 na 1000 ludności).

0,0 50,0 100,0 150,0 200,0 250,0 300,0 350,0

`46 `48 `50 `52 `54 `56 `58 `60 `62 `64 `66 `68 `70 `72 `74 `76 `78 `80 `82 `84 `86 `88 `90 `92 `94 `96 `98 `00 `02 `04 `06 `08 `10 `12 `14 `16 18 19

Tablica 5.2. Liczba małżeństw zawartych w 2019 r. oraz średniorocznie w okresie 2002−2019 w przeliczeniu na 1000 mieszkańców − według województw

Liczba małżeństw zawartych na 1000 mieszkańców

województwo w 2019 r. województwo średniorocznie

w okresie 2002−2019^a

Opolskie 4,31 Opolskie 5,02

Świętokrzyskie 4,33 Łódzkie 5,13

Warmińsko-mazurskie 4,46 Zachodniopomorskie 5,16

Lubuskie 4,51 Dolnośląskie 5,19

Łódzkie 4,54 Lubuskie 5,22

Zachodniopomorskie 4,63 Mazowieckie 5,32

Kujawsko-pomorskie 4,64 Warmińsko-mazurskie 5,33

Lubelskie 4,66 Podlaskie 5,39

Śląskie 4,67 Polska ogółem 5,41

Podlaskie 4,71 Śląskie 5,41

Podkarpackie 4,76 Świętokrzyskie 5,42

Polska ogółem 4,78 Kujawsko-pomorskie 5,47

Dolnośląskie 4,78 Lubelskie 5,60

Mazowieckie 4,86 Małopolskie 5,60

Wielkopolskie 5,03 Pomorskie 5,60

Pomorskie 5,10 Podkarpackie 5,60

Małopolskie 5,26 Wielkopolskie 5,63

Uwaga: województwa uporządkowano według rosnącej wartości miernika.

a Z przyczyn technicznych odnośne współczynniki wyliczano, posługując się stanem ludności na 31 XII od-nośnych lat.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Obserwując omawiane zjawisko w skali powiatów (ryc. 5.3 i 5.4), widać wyraźnie, że najmniejszą intensywnością zawierania związków małżeńskich charakteryzowała się więk-szość powiatów należących do regionów tzw. Ziem Zachodnich i Północnych (zachodniopo-morskie, lubuskie, warmińsko-mazurskie, opolskie) oraz obszary Polski Środkowej (święto-krzyskie, łódzkie, kujawsko-pomorskie). Sytuacja taka występowała również w większości powiatów grodzkich oraz funkcjonalnie związanych z nimi powiatach ziemskich. Podobny obraz zróżnicowań przestrzennych i częstości zawierania małżeństw stwierdzono średnio w latach 2002–2019 (ryc. 5.4).