Zmiany w liczbie i strukturze ludności według biologicznych grup wieku

Ludność można dzielić na różne grupy, małe lub duże.Rozstrzygają o tym potrzeby badawcze lub praktyczne. Wyodrębniając określone grupy wiekowe, możemy kierować się właściwościami biologicznymi danej populacji i stosować podział ludności według biolo-gicznych grup wieku lub właściwościami ekonomicznymi i stosować podział ludności we-dług ekonomicznych grup wieku. Obok wymienionych podziałów wydziela się także edu-kacyjne grupy wieku na potrzeby oświatowo-wychowawcze.

Dokonując szerokiego podziału ludności według wieku typu biologicznego, wyróż-nia się najczęściej trzy grupy wieku: 0–14 lat, 15–64 lata oraz 65 i więcej lat. Podział ten po-zwala określić, jaki odsetek ogółu ludności stanowią dzieci (umownie określane jako wnuko-wie), jaki ludność dorosła (umownie określana rodzicami), a jaki ludzie starzy (umownie określani dziadkami) i w konsekwencji wskazać stopień zaawansowania demograficznej starości ludności danego kraju lub regionu.

Wymienione wcześniej czynniki spowodowały w Polsce w latach 2011–2019 głębokie przekształcenia struktury ludności według wieku (tabl. 1.6).

Zauważalne zmiany występują w populacji w wieku 0–14 lat. W końcu 2005 r. liczyła ona 6 189,2 tys. osób, dziesięć lat później – w 2015 r. – skurczyła się do 5 754,6 tys. osób.

W kolejnych latach spadkowa tendencja tej zbiorowości została zahamowana, a nawet od-wrócona; od 2015 r. zwiększa ona swą liczebność, osiągając w końcu 2019 r. 5 888,1 tys.

osób. W stosunku do danych z 31 XII 2011 r. omawiana populacja zwiększyła się o 1,2%, zaś w porównaniu z danymi z końca 2015 r. o 2,3%.

W tym czasie liczba osób w wieku 0–14 lat w miastach wzrosła o 3,9%, na wsi zmniejszyła się o 2,2% (tabl. 1.6).

Przyczyn tego stanu rzeczy upatrywać należy w zmieniającej się – w ostatnich kilku-nastu latach – liczbie urodzeń w mieście i na wsi, a częściowo także w strukturze migracji wewnętrznych i zagranicznych według wieku.

Tablica 1.6. Ludność według biologicznych grup wieku w Polsce Źródło: Roczniki Demograficzne: 2012, 2016, 2018, 2020, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa oraz obli-czenia własne.

Zmiany w liczebności dzieci w wieku 0–14 lat w nieznacznym stopniu wpłynęły na ich udział względny w ogólnej liczbie ludności w Polsce. W 2011 r. stosowny wskaźnik wynosił 15,1%, wartość 15,2% notowano w 2017 r. i minimalnie wyższą, bo 15,3% w 2019 r.

W tym samym roku niższy udział dzieci obserwowano w miastach (14,6%), wyższy na wsi (16,4%) (tabl. 1.6).

Zdecydowanie liczniejszą populację zawiera przedział wieku 15–64 lata, obejmujący aż 50 roczników umownie określonych ludnością dorosłą. W przedziale tym ukryte są po-tencjalne zasoby pracy.

W dniu 31 XII 2011 r. grupa ta liczyła 27 394,5 tys. osób i co charakterystyczne – zmniejszała się z roku na rok – by w końcu 2019 r. wynosić 25 547,5 tys. osób (tabl.1.6).

Oznacza to jej spadek liczebny o 6,7%. Wystąpił on głównie w miastach (spadek o 10,0%), w niedużym zaś stopniu na wsi (1,6%).

Znaczący spadek omawianej populacji przełożył się na jej udział względny w ogólnej liczbie ludności. W przeciwieństwie do zbiorowości dzieci w wieku 0–14 lat, dostrzega się tu istotne zmiany. Stosowny wskaźnik wynoszący w 2011 r. 71,1%, w 2019 r. stanowił 66,6%, skurczył się więc o 4,5 pkt procentowego.

Zmniejszenie się udziału względnego zbiorowości w wieku 15–64 lata – w większym stopniu dotyczyło mieszkańców miast (spadek o 6,2 pkt procentowego) w mniejszym – mieszkańców wsi (2,0 pkt proc.). W rezultacie tych procesów – w 2019 r. – większy odsetek ludności dorosłej charakteryzował środowisko wiejskie (68,1%), mniejszy – środowisko miejskie (65,5%) (tabl. 1.6).

Wyodrębniona w ramach podziału biologicznego trzecia grupa ludności obejmuje osoby w wieku 65 i więcej lat. Liczebność osób w tym wieku rośnie.

W Polsce w dniu 31 XII 2011 r. zamieszkiwało 5 325,0 tys. osób w wieku 65 i więcej lat. W kolejnych latach populacja ta stale zwiększała się, osiągając w dniu 31 XII 2019 r.

6 947,0 tys. osób. Jej stan liczebny w ciągu ośmiu lat wzrósł o 1 622,0 tys. osób, to jest

o 30,5%. Tempo przyrostu populacji w starszym wieku było szybsze w miastach (35,7%), znacznie wolniejsze na wsi (21,4%).

Tak wysoki przyrost liczby osób w wieku 65 i więcej lat w sposób znaczący wpłynął na wzrost udziału populacji w tym wieku w ogólnej liczbie ludności; z 13,8% w 2011 r. do 18,1% w 2019 r., czyli o 4,3 pkt proc. (tabl. 1.6). Dla miasta odpowiednie punkty wzrostu wynosiły 5,5, dla wsi 2,6.

Malejący od wielu lat udział procentowy dzieci w wieku 0–14 lat w ogólnej liczbie ludności, oscylujący – w okresie 2011–2019 – wokół niskiego wskaźnika 15,0% oraz stale rosnący odsetek populacji w wieku 65 i więcej lat – świadczą o nasilającym się procesie sta-rzenia demograficznego ludności w naszym kraju.

Wyższy w 2019 r. odsetek populacji w wieku 65 i więcej lat notowano w miastach (19,9%), wyraźnie niższy na wsi (15,5%) (tabl. 1.6). Jest to rezultat utrzymującego się od wielu lat wyższego natężenia urodzeń ludności wiejskiej niż miejskiej.

W ocenie procesu starzenia demograficznego ludności wykorzystuje się także wskaź-nik przedstawiającyrelację między liczbą dzieci a liczbą ludzi starszych. Wskazuje on, ilu ludzi w wieku 65 i więcej lat przypada na 1000 dzieci w wieku 0–14 lat. Wskaźniki prezen-towane w tablicy 1.7 także potwierdzają duże zmiany zachodzące w strukturze ludności we-dług wieku.

Tablica 1.7. Relacje między liczbą dzieci i liczbą ludzi starszych w Polsce w latach 2011, 2015, 2017 i 2019. Stan w dniu 31 XII

(na 1000 dzieci w wieku 0–14 lat przypada osób w wieku 65 i więcej lat)

Ogółem Miasta Wieś

2011 2015 2017 2019 2011 2015 2017 2019 2011 2015 2017 2019

915 1056 1120 1180 1041 1213 1288 1360 757 852 897 940

Źródło: Obliczenia własne na podstawie tabl. 1.6.

W 2011 r. na ludność w wieku 0–14 lat przypadało 915 osób w wieku 65 lat i więcej.

Wskaźnik ten zwiększał sięw kolejnych latach – do 1 180 w 2019 r., rosnące wartości wskaź-ników obserwowano zarówno w miastach, jak i na wsi. Można stwierdzić, że w ciągu ośmiu lat znacznie pogorszyły się relacje międzypokoleniowe między dziadkami i wnukami, bab-ciami i wnuczkami.

Warto nadmienić, że we wszystkich – wymienionych w tablicy 1.7 latach – wskaźniki dla miast były znacząco wyższe niż na wsi. W 2019 r. na 1000 dzieci w wieku 0–14 lat przy-padało osób w wieku 65 i więcej lat odpowiednio: 1 360 i 940 (tabl. 1.7).

Jak wykazano wcześniej, populacja w wieku 65 i więcej lat nieustannie zwiększa swą liczebność. Trzeba pamiętać, że w procesie tym zmienia się także jej struktura według wieku.

Jest to zrozumiałe. Wpływa na to – z jednej strony – wydłużanie przeciętnego trwania życia, z drugiej zaś osiąganie wieku 65 lat, 75, 80 i więcej lat przez niejednakową liczebność gene-racji uwarunkowaną wcześniejszymi zmianami w poziomie urodzeń.

Zbiorowość osób w wieku 65 i więcej lat dzieli się czasem na dwie grupy: 65–79 lat i 80 i więcej lat stanowiąc subpopulację w starszym wieku i subpopulację w wieku sędziwym.

Podział taki jest uzasadniony, rzutuje bowiem w pewnym stopniu na strukturę potrzeb i świadczone usługi dla ludzi starych.

Rozwój liczebny wymienionych subpopulacji w Polsce w latach 2011–2019 przedsta-wiono w tablicy 1.8. Zawarte w niej dane świadczą o stałym wzroście obu wymienionych subpopulacji. Zbiorowość w wieku 65–79 lat zwiększyła swą liczebność z 3 934,7 tys. osób w dniu 31 XII 2011 r. do 5 255,3 tys. osób w dniu 31 XII 2019 r., to jest o 1 320,6 tys. osób;

w ciągu ośmiu lat powiększyła się o 33,6%.

Tablica 1.8. Ludność w starszym wieku (65–79 lat) i sędziwym wieku (80 i więcej lat) w Polsce z 1 390,3 tys. osób, do 1 691,7 tys. osób, czyli o 301,4 tys. osób, co stanowiło 21,7%. Wyraź-nie wyższe tempo przyrostu subpopulacji w wieku 65–79 lat to główWyraź-nie rezultat dorastania do tego wieku licznych roczników urodzonych w latach 1947–1955, w okresie tzw. wyżu demo-graficznego. Tempo to było bardzo wysokie w miastach (37,6%) i znacznie niższe na wsi (26,2%).

Zróżnicowane tempo zmian liczebności tych dwóch subpopulacji zmieniło strukturę ludności w wieku 65 i więcej lat. Wskaźniki prezentowane w tablicy 1.8 informują, że udział osób znajdujących sięw grupie 65–79 lat wynosił w 2011 r. 73,9% ogółu populacji w wieku 65 i więcej lat; w kolejnych latach stopniowo zwiększał się, by w 2019 r. stanowić 75,6%.

Odmienną, malejącą tendencję w poziomach wskaźnika obserwuje się w zbiorowości osób w wieku 80 i więcej lat. Wskaźnik zmniejszył się w tych samych latach z 26,1% do 24,4%.

Podobne kierunki rozwoju – w pierwszym przypadku rosnący, w drugim malejący i różniące się w niedużym stopniu wskaźniki struktury – dostrzega się w tym samym okresie w miastach i na wsi (tabl. 1.8).

Zmiany w strukturze wieku populacji charakteryzuje także mediana, czyli wiek środ-kowy ludności⁴. W badanym okresie jej wielkość w Polsce wyraźnie wzrosła. W 2011 r. sta-nowiła 38,4 lat, zaś w 2019 r. 41,3 lat.Wynik ten ukształtowała wyższa wartość mediany ko-biet (43,0 lata), niższa natomiast mężczyzn (39,7 lat) uwarunkowane różnicami w przecięt-nym trwaniu życia wymienionych populacji.

4 Jeśli jej wartość rośnie, oznacza to, że dana populacja się starzeje, jeśli zaś mediana się zmniejsza, świadczy to, że dane społeczeństwo się odmładza.

Tablica 1.9. Mediana wieku (wiek środkowy) ludności w Polsce w latach: 2011, 2015, 2017 i 2019. Stan w dniu 31 XII

Wyszczególnienie Ogółem Miasta Wieś

ogółem

Źródło: Roczniki Demograficzne: 2012, 2016, 2018, 2020, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.

Występują także zauważalne różnice w wartościach mediany mieszkańców miast i wsi. W 2019 r. – w pierwszym środowisku wynosiła ona 42,5 roku, w drugim 39,5 roku (tabl. 1.9). Wyższy poziom urodzeń na wsi, niższy zaś w miastach, który występuje od wielu lat, spowodował, że ludność wiejska w badanym okresie była młodszą populacją, starszą na-tomiast ludność miejska.

Dane dotyczące rosnącej wartości mediany mężczyzn i kobiet oraz ludności miejskiej i wiejskiej stanowią kolejny dowód wydłużania przeciętnego trwania życia, a zarazem postę-pującego procesu starzenia ludności w naszym kraju.

Wykres 1.3. Mediana (wiek środkowy) ludności w Polsce w latach:

2011, 2015, 2017 i 2019. Stan w dniu 31 XII

Źródło: jak w tabl. 1.9.