Rozdział IV. UMIERALNOŚĆ I TRWANIE ŻYCIA
4.3. Umieralność według płci i wieku
Zjawiskiem powszechnie obserwowanym są częstsze zgony mężczyzn niż kobiet (tzw. zjawisko nadumieralności). W Polsce natężenie zgonów mężczyzn, mierzone współ-czynnikiem standaryzowanym, znacznie przekracza natężenie zgonów wśród kobiet. Mimo że od 2002 r. wartości współczynników dla obojga płci zmniejszyły się, to wskaźnik dla męż-czyzn jest ciągle o około 21–22 pkt proc. większy niż dla kobiet (wykres 4.1).
Zróżnicowanie umieralności jest zależne od wieku. Dane zawarte w tablicy 4.7 poka-zują, że najmniejsze różnice w umieralności między osobami płci męskiej i żeńskiej występu-ją wśród dzieci do 15. roku życia4 oraz wśród osób mających 75 lat i więcej. Natężenie zgo-nów mężczyzn w tych przedziałach wiekowych jest o kilkanaście lub kilkadziesiąt procent większe niż dla kobiet, ale dystans nie przekracza 100 pkt proc. Dla osób z pozostałych grup wieku różnice te są znacznie większe i nie ulegają dużym zmianom z upływem czasu.
W Polsce od wielu lat natężenie zgonów mężczyzn z przedziału wiekowego 20–44 lata po-nad trzykrotnie (lub prawie trzykrotnie) przekraczało natężenie tego zjawiska wśród kobiet.
4 Należy zauważyć, że w 2014 r. wystąpiła rzadka sytuacja mniejszego natężenia zgonów chłopców niż dziewczynek w grupie wieku 1–4 lata.
Grupą wieku, dla której te relacje kształtują się szczególnie niekorzystnie, jest od dłuższego czasu wiek 25–34 lata. Mężczyźni w tym wieku umierają w Polsce z natężeniem czterokrot-nie większym niż kobiety.
Wykres 4.1. Standaryzowane współczynniki zgonów według płci w wybranych latach 2002–2019
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Tablica 4.7. Współczynniki zgonów według wieku dla mężczyzn w procentach współczynników zgonów kobiet w wybranych latach 2002–2019
Wyszczególnienie 2002 2005 2010 2017 2018 2019
0* 119,8 118,9 118,8 123,6 119,1 106,6
1–4 131,6 114,7 110,0 131,0 116,8 129,5
5–9 135,1 102,5 133,8 113,7 129,2 103,2
10–14 160,0 155,8 150,5 118,4 114,8 125,1
15–19 258,5 281,7 319,2 219,3 211,2 228,6
20–24 396,0 441,0 474,2 363,1 360,0 362,7
25–29 425,5 401,4 418,3 401,5 398,3 411,7
30–34 354,8 340,1 382,0 364,2 348,4 399,4
35–39 298,6 324,0 317,5 306,2 328,0 331,9
40–44 294,6 297,7 308,0 282,7 310,4 292,4
45–49 272,5 279,1 285,1 269,9 279,5 265,5
50–54 260,8 274,4 267,9 266,7 268,0 265,2
55–59 254,8 258,5 267,4 253,1 246,5 254,2
60–64 270,9 262,3 248,2 243,0 232,9 234,5
65–69 238,4 249,0 242,2 222,6 229,1 227,8
70–74 201,9 208,6 216,2 203,1 202,4 199,7
75–79 166,5 173,2 181,5 186,6 182,8 176,7
80–84 143,2 142,0 144,6 157,4 155,2 155,2
85 i więcej lat 116,2 115,3 116,7 118,5 116,5 115,7
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Wyższa umieralność mężczyzn niż kobiet jest uzasadniana m.in. różnicami biologicz-nymi, większym obciążeniem pracą, niehigienicznym trybem życia mężczyzn, niższym pozio-mem ich wykształcenia czy często lekceważącym traktowaniem przez nich swojego zdrowia5.
Jest to wyraźnie widoczne w przypadku dwóch spośród najczęstszych przyczyn zgo-nów. W przypadku chorób układu krążenia i przyczyn zewnętrznych było tak we wszystkich wyróżnionych w tablicy 4.8 przedziałach wieku. Choroby układu krążenia oddziaływały ze znacznie większym natężeniem na mężczyzn niż na kobiety w populacji osób do 60. roku życia. Standaryzowany współczynnik zgonów dla mężczyzn był w tej zbiorowości 3–4 razy większy niż dla kobiet. Wśród osób starszych, w wieku 60 i więcej lat, zróżnicowanie było znacznie mniejsze. W przypadku zgonów spowodowanych przez choroby nowotworowe był obserwowany odwrotny kierunek zmian. Różnice w umieralności mężczyzn i kobiet zwięk-szały się (na niekorzyść tych pierwszych) wraz z wiekiem. O ile wartości współczynników zgonów kobiet i mężczyzn w wieku 0–44 lata były zbliżone do siebie, to natężenie zgonów najstarszych mężczyzn niemal dwukrotnie przekraczało natężenie zjawiska wśród kobiet.
Należy zwrócić uwagę na to, że natężenie zgonów spowodowanych nowotworami wśród ko-biet w wieku 0–44 i 45–59 lat znacznie przekraczało umieralność spowodowaną chorobami układu krążenia w tych zbiorowościach, natomiast wśród najstarszych kobiet była odwrotna sytuacja. W zbiorowości kobiet to właśnie choroby nowotworowe były głównym sprawcą umieralności przedwczesnej, tj. zgonów przed 65. rokiem życia.
Tablica 4.8. Standaryzowane współczynniki zgonów na 100 tys. ludności z powodu przyczyn według płci i wieku w wybranych latach 2010–2018
Lata Choroby ludności z 2010 r., oszacowaną na podstawie NSP 2011.
Źródło: Trwanie życia w 2019 r., GUS, Warszawa 2020, s. 25.
5 Zob. np. Raport Simens 2012 „Zdrowie-męska rzecz”,. D. Cianciara (red.), Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Warszawa 2012 czy M. Muszyńska, Female-Male Gap in Life Expectancy in Poland, ,,Studia Demograficzne” 2011, nr 1.
Szczególnie duża dysproporcja między mężczyznami i kobietami jest widoczna w oddziaływaniu przyczyn zewnętrznych. Wśród mężczyzn w wieku poniżej 60 lat natężenie zgonów z tych powodów przewyższało pięcio- i sześciokrotnie natężenie zgonów kobiet.
W starszej grupie wieku dystans ten był mniejszy.
W przypadku dwóch pozostałych (wymienionych w tabl. 4.8) grup przyczyn zgonów, umieralność mężczyzn również przekraczała natężenie zgonów kobiet. Szczególnie duża róż-nica z powodu chorób układu trawiennego występowała wśród osób do 59. roku życia. Natę-żenie zgonów mężczyzn przekraczało trzykrotnie (lub mniej) natęNatę-żenie zgonów kobiet.
Z upływem lat życia, dystans ten się zmniejszał. Mniejsze były różnice między młodymi mężczyznami i kobietami w przypadku natężenia zgonów wywołanych chorobami układu oddechowego, ale rosły one wraz z wiekiem. W przypadku tej przyczyny należy wskazać na wzrost standaryzowanych współczynników zgonów w latach 2010–2018 zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet oraz znaczne różnice w natężeniu zgonów osób odmiennej płci.
Dodatkowych informacji o oddziaływaniu głównych grup przyczyn zgonów dostarcza analiza uwzględniająca bardziej szczegółowy podział skali wieku. Na wykresach 4.2 i 4.3 przedstawiono strukturę zgonów według płci w pięcioletnich grupach wieku dla 2018 roku.
Pokazują one wyraźnie zróżnicowane oddziaływanie najważniejszych przyczyn zgonów na osoby młodsze i starsze.
W zbiorowości młodych mężczyzn zdecydowanie najgroźniejszymi przyczynami zgo-nów są przyczyny zewnętrzne – były i są one najczęstszą przyczyną śmierci osób w wieku 1–44 lata. Szczególnie dużo zgonów (40 i więcej procent) przyczyny te powodują od lat wśród mężczyzn w wieku 10–34 lata, a wśród tych w wieku 20–24 lata odpowiadają za 70%
zgonów. W porównaniu z okresem 2010–2017 udział zgonów mężczyzn, spowodowanych przyczynami zewnętrznymi, w większości grup wieku z przedziału 1–44 lata zmniejszył się w niewielkim stopniu6.
Za stosunkowo dużą liczbę zgonów, ujmowanych w grupie przyczyn zewnętrznych, przypadały w 2018 r. samobójstwa (zamierzone samouszkodzenia), które były przyczyną 3870 zgonów mężczyzn, czyli o 11 zgonów mniej niż w 2017 roku. Ponad 87% zgonów (czy-li 3377) z powodu tej przyczyny przypada na osoby w wieku 20–69 lat. Najwięcej samo-bójstw notuje się od lat wśród mężczyzn będących w wieku 55–59 lat. W 2018 r. było takich przypadków 440 (a rok wcześniej 453). Poprawę sytuacji widać także wśród osób płci mę-skiej w wieku 10–19 lat. W tej zbiorowości w latach 2015–2018 r. miało miejsce odpowied-nio: 147, 108, 111 i 82 zgonów w wyniku samobójstw.
Znaczenie przyczyn zewnętrznych jako powodu zgonu maleje wraz z wiekiem. Męż-czyźni w wieku 45 i więcej lat umierają przede wszystkim na choroby układu krążenia.
Udział zgonów wywołanych tymi chorobami systematycznie wzrasta wraz z wiekiem, a wśród osób w wieku 85 i więcej lat przekracza nawet 50% (wykres 4.2). Taka prawidło-wość utrzymuje się w Polsce od wielu lat.
6 Zob. Sytuacja demograficzna Polski 2014–2015, RRL, Warszawa 2016; Sytuacja demograficzna Polski 2017–2018, RRL, Warszawa 2019.
Wykres 4.2. Struktura zgonów mężczyzn według głównych grup przyczyn w Polsce w 2018 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Odsetek zgonów spowodowanych chorobami nowotworowymi w kilku grupach wieku mężczyzn przekraczał w 2018 r. o kilka pkt proc. udział zgonów z powodu chorób układu krążenia, ale różnice te były nieznaczne. Najwięcej zgonów, 30 i więcej procent, nowotwory spowodowały wśród mężczyzn będących w wieku 60–79 lat. Stosunkowo dużo zgonów męż-czyzn – w porównaniu z innymi chorobami – powodują choroby układu trawiennego. Odse-tek tych zgonów wśród mężczyzn w wieku 30–54 lata wyniósł w latach 2012–2018 ponad 10%. Z kolei udział zgonów wywołanych chorobami układu oddechowego wzrastał systema-tycznie wraz z wiekiem i był tak duży wśród osób w wieku 80 lat i więcej.
Porównując strukturę zgonów mężczyzn według przyczyn i grup wieku w 2018 r. ze strukturami z lat wcześniejszych, można stwierdzić, że z upływem czasu nastąpiły niewielkie zmiany w tym zakresie.
Wykres 4.3. Struktura zgonów kobiet według głównych grup przyczyn w Polsce w 2018 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
W populacji kobiet oddziaływanie najważniejszych przyczyn zgonów kształtuje się nieco inaczej niż w zbiorowości mężczyzn. Wśród dzieci i młodych kobiet najwięcej zgonów powodują przyczyny zewnętrzne – w 2018 r. odpowiadały za 30% (lub więcej) zgonów osób będących w wieku 10–29 lat, a wśród tych w wieku 15–19 lat nawet za prawie 60% zgonów (wykres 4.3). Prawie 11,2% zgonów kobiet z powodu przyczyn zewnętrznych było wywoła-nych samouszkodzeniami (571 przypadków). W tej zbiorowości najczęściej samouszkodzeń ze skutkiem śmiertelnym dokonywały kobiety w wieku 50–69 lat, takich przypadków było w 2018 r. 239 – o 23 mniej niż w 2017 roku. Podobnie spadek liczby zgonów w wyniku sa-mobójstw z 36 do 31 nastąpił wśród młodych kobiet w wieku 10–19 lat.
Dla następnych roczników wieku wpływ przyczyn zewnętrznych był coraz mniejszy, a wzrastało oddziaływanie chorób nowotworowych. Te choroby spowodowały około 30%
zgonów kobiet w wieku 35–79 lat, a wśród tych w wieku 55–64 lata odpowiadały za ponad połowę wszystkich zgonów. Choroby układu krążenia były najgroźniejszą przyczyną zgonów kobiet będących w wieku 75 i więcej lat, a odsetek zgonów spowodowanych przez te scho-rzenia wynosił 45 i więcej procent. Podobnie jak wśród mężczyzn tak i w populacji kobiet w wieku 30–49 lat odsetek zgonów spowodowanych chorobami układu trawiennego przekra-czał w 2018 r. 10 procent.
Struktura zgonów kobiet według najważniejszych przyczyn zgonów i wieku, podobnie jak i w zbiorowości mężczyzn, nie podlegała znacznym zmianom w ostatnich latach.