Umieralność ludności

Na wykresie 5.5 zaprezentowano, w ujęciu bezwzględnym i względnym, liczbę zgo-nów ogółem w Polsce w latach 1946–2019. Widoczny jest tam spadek nasilenia zgozgo-nów w przeliczeniu na 1000 ludności w latach 50., a następnie stopniowy ich wzrost do początku lat 90. Po roku 1990 poziom współczynnika zgonów zaczyna się nieco obniżać, aż do począt-kowych lat XXI wieku, po czym następuje stopniowy jego wzrost – nie pozbawiony załamań o charakterze doraźnych fluktuacji (wykres 5.5). Przedstawiony proces w znacznej części

0 (35)

0,01 - 1,00 (2) 1,01 - 2,00 (40) 2,01 - 4,00 (135) 4,01 - 6,00 (93) 6,01 - 8,00 (47) 8,01 - 10,00 (12) 10,01 - 17,05 (16)

Ryc. 5.7. Liczba zgonów niemowląt w 2019 r.

- według powiatów (na 1000 urodzeń żywych)

Ryc. 5.8. Liczba zgonów niemowląt w okresie 2002-2019 - według powiatów (średniorocznie na 1000 urodzeń żywych)

3,04 - 4,00 (24) 4,01 - 5,00 (122) 5,01 - 6,00 (156) 6,01 - 7,00 (62) 7,01 - 8,00 (15) 8,01 - 8,42 (1)

wynika ze zmian struktury wiekowej ludności Polski, ale zauważalny jest także wpływ innych czynników. Wskazuje na nie zmienność poziomu standaryzowanych współczynników zgo-nów ogółem i w grupach wg przyczyn zgozgo-nów.

Wykres 5.5. Liczba zgonów w Polsce w latach 1946−2019 (w tys.)

Źródło: jak w wykresie 5.1.

Przedstawienie zróżnicowań poziomu umieralności w czasie i przestrzeni wymaga wykorzystania wskaźnika opartego na danych standaryzowanych w celu wyeliminowania wpływu zróżnicowań wiekowej struktury ludności występujących między porównywanymi populacjami. Analogicznie, jak we wcześniejszych edycjach Raportu, także dla 2018 r.

w przeprowadzonej analizie wykorzystano informacje dotyczące liczby zgonów ogółem w grupach: 0 lat, 1−4 lata oraz w kolejnych 5-letnich grupach wiekowych aż do grupy 85 lat i więcej.

Podstawą standaryzacji była struktura wieku ludności Polski z danego roku, do której odniesiono cząstkowe, rzeczywiste współczynniki zgonów obliczone dla poszcze-gólnych grup wieku w skali poszczeposzcze-gólnych województw oraz powiatów w badanych latach.

W wyniku sumowania cząstkowych, standaryzowanych wskaźników umieralności otrzymano standaryzowany współczynnik zgonów ogółem dla każdego województwa oraz dla każdego powiatu. Analogiczne obliczenia przeprowadzono w przypadku zgonów w na-stępstwie chorób układu krążenia oraz chorób nowotworowych. Ze względu na metodykę gromadzenia odnośnych danych zjawisko umieralności ogółem oraz według ww. przyczyn przedstawiono dla 2018 roku i w celu porównania również dla lat 2007–2018 (tabl. 5.5).

Przyjęta tu metoda standaryzacji przedmiotowych wielkości odrębnie dla po-szczególnych lat sprawia, że otrzymane współczynniki można porównywać w czasie z zastrzeżeniem określonej, niezbyt wielkiej zmienności struktury wiekowej ludności Polski w analizowanym okresie.

Poziom zgonów ogółem, ujmowany poprzez standaryzowany współczynnik umieral-ności, wykazywał w Polsce w 2018 r. dość istotne zróżnicowania międzywojewódzkie. Nasi-lenie tego zjawiska, wyraźnie niższe od średniej ogólnopolskiej (1079,1 na 100 tys. ludności), stwierdzono w województwach: podkarpackim, małopolskim, opolskim, podlaskim, pomor-skim, mazowieckim i lubelskim (od 951,9 do 1076,3 na 100 tys. ludności). Są to głównie

obszary Polski wschodniej, południowo-wschodniej oraz niektóre z centralnej i północnej części kraju. Na przeciwległym biegunie prezentowanych wielkości znajdują się wojewódz-twa zachodnie, południowo-zachodnie i północne (lubuskie, warmińsko-mazurskie, kujaw-sko-pomorskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie, dolnośląskie i śląskie) oraz z najwyż-szym wskaźnikiem - łódzkie (tabl. 5.5A).

Międzywojewódzki zakres zróżnicowań omawianego wskaźnika jest znaczący − wy-nosi od 952 (minimum) do 1189 (maksimum) zgonów ogółem na 100 tys. ludności. Porównu-jąc układ zróżnicowań przedmiotowego zjawiska z roku 2018 ze stanem z lat wcześniejszych, stwierdza się – przy zastosowaniu wskazanej tu metody obliczeń - mimo występujących fluk-tuacji proces stopniowego zwiększania nasilenia omawianego zjawiska – por. wykres 5.6.

Występuje to przy zachowaniu układu przestrzennych zróżnicowań – niemal wszystkie wo-jewództwa, które w 2018 wykazywały niższy poziom omawianego miernika od średniej ogólnokrajowej, były w podobnej sytuacji w latach wcześniejszych. Układ omawianych tu zróżnicowań przestrzennych na poziomie powiatów przedstawia ryc. 5.9. Widoczna jest kon-centracja powiatów z relatywnie wyższym poziomem zgonów ogółem w dwóch pasmowo ułożonych strefach. Jest to zespół obejmujący województwa warmińsko-mazurskie, znaczne fragmenty mazowieckiego, niemal całe łódzkie i znaczną część śląskiego oraz w zespół przy-granicznych województw zachodnich: zachodniopomorskie lubuskie dolnośląskie. Najniż-szym poziomem omawianego miernika charakteryzują się powiaty województw południowo-wschodnich, tj. podkarpackiego i małopolskiego, a także (choć w mniejszym stopniu) podla-skiego, częściowo lubelskiego i świętokrzyskiego – por. ryc. 5.9.

Tablica 5.5A. Standaryzowane współczynniki zgonów ogółem na 100 tys. ludności w okresie 2007–2018 r. według województw WyszczególnienieLiczba zgonów ogółem na 100 tys. ludności 200720082009201020112012201320142015201620172018 Łódzkie 1121,0 1109,4 1128,0 1107,1 1094,9 1125,1 1126,0 1078,9 1139,1 1113,3 1153,5 1188,6 Lubuskie 1026,5 1035,0 1056,5 1021,9 1022,0 1011,6 1058,3 1005,7 1065,9 1045,3 1077,8 1155,7 Warmińsko-mazurskie 1017,3 1004,2 1032,3 1009,9 986,5 1016,8 1058,7 994,0 1048,9 1066,8 1094,1 1134,0 Kujawsko-pomorskie 1036,7 1021,6 1041,0 1045,6 984,2 1021,5 1024,9 1001,0 1026,0 1025,4 1060,2 1131,2 Wielkopolskie990,8 995,9 1013,6 995,8 971,6 996,7 1022,7 983,0 1054,5 1027,8 1055,5 1113,8 Zachodniopomorskie998,7 1025,0 1024,8 1031,4 985,4 997,4 1028,1 981,8 1039,7 1024,2 1067,3 1110,6 Dolnośląskie1015,6 1034,5 1045,9 1005,2 981,8 1014,3 1016,4 997,5 1052,4 1020,7 1070,9 1107,3 Śląskie1033,2 1037,4 1046,2 1026,5 1030,4 1055,8 1060,3 1030,0 1085,2 1049,6 1100,6 1107,1 Świętokrzyskie 976,6 995,4 987,6 1004,8 977,2 998,6 1018,5 981,9 1043,4 1016,0 1049,1 1082,9 Polska989,7 994,9 1008,9 991,1 974,7 998,6 1005,9 978,2 1027,0 1009,7 1048,5 1079,1 Lubelskie1016,1 1025,9 1039,7 1014,1 1003,1 991,2 1005,7 978,2 1013,5 995,4 1051,6 1076,3 Mazowieckie 942,0 947,9 973,0 948,6 940,6 967,7 963,5 951,4 979,0 978,6 1021,7 1057,9 Pomorskie 964,3 961,3 963,1 941,8 924,1 972,6 952,1 949,6 988,6 991,6 1010,5 1034,2 Podlaskie927,4 915,3 957,2 930,3 909,1 925,3 948,5 923,5 961,8 963,4 987,5 1033,7 Opolskie941,1 956,8 945,2 958,7 952,2 993,7 1003,0 954,3 1017,2 968,5 1053,9 1022,5 Małopolskie914,2 922,2 925,0 914,0 908,3 933,6 924,0 902,7 955,6 933,9 966,3 979,8 Podkarpackie894,2 908,5 930,4 909,6 893,6 899,3 908,8 898,4 948,7 934,5 944,2 951,9 Uwaga: województwa uporządkowano według malejącej wartości miernika dla 2018 r.. Przyjęta tu metoda standaryzacji przedmiotowych wielkości odrębnie dla poszczególnych lat sprawia, że otrzymane współczynniki można porównywać w czasie z zastrze- żeniem określonej, niezbyt wielkiej zmienności struktury wiekowej ludności Polski w analizowanym okresie. Źródło: Opracowanie i układ własny na podstawie danych GUS.

Wykres 5.6. Standaryzowane współczynniki zgonów ogółem na 100 tys. ludności w okresie 2007–2018 wg województw Uwaga: województwa uporządkowano według malejącej wartości miernika dla 2018 r. Przyjęta tu metoda standaryzacji przedmiotowych wielkości odrębnie dla poszczególnych lat sprawia, że otrzymane współczynniki można porównywać w czasie z zastrze- żeniem określonej, niezbyt wielkiej zmienności struktury wiekowej ludności Polski w analizowanym okresie. Źródło: Opracowanie i układ własny na podstawie danych GUS.

850,0

900,0

950,0

1000,0

1050,0

1100,0

1150,0

1200,0 200720082009201020112012201320142015201620172018

Łódzkie Lubuskie Warmińsko-mazurskie Kujawsko-pomorskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Dolnośląskie Śląskie Świętokrzyskie Polska Lubelskie Mazowieckie Pomorskie Podlaskie Opolskie Małopolskie Podkarpackie

Tablica 5.5B. Standaryzowane współczynniki zgonów z powodu chorób układu krążenia na 100 tys. ludności w okresie 2007–2018 r. według województw WyszczególnienieLiczba zgonów z powodu chorób układu krążenia na 100 tys. ludności 200720082009201020112012201320142015201620172018 Świętokrzyskie 459,2 470,0 540,6 521,3 448,0 495,5 516,5 488,6 573,0 525,5 501,4 516,9 Zachodniopomorskie453,3 462,1 465,4 472,7 437,3 462,1 476,5 456,4 484,4 471,4 474,1 488,3 Śląskie487,7 482,5 477,0 461,7 480,1 499,7 505,5 495,2 509,8 475,6 483,0 477,3 Dolnośląskie473,4 496,9 509,6 480,4 468,2 481,6 480,9 449,3 474,2 430,5 457,5 467,7 Lubelskie482,2 489,6 495,4 510,9 486,7 493,0 472,4 451,1 474,0 496,5 460,8 463,2 Małopolskie442,2 449,3 460,9 427,7 425,2 448,8 446,1 450,2 477,4 455,2 451,0 459,9 Łódzkie 509,8 500,1 503,9 493,2 476,8 491,5 482,5 468,2 468,0 443,7 450,2 448,9 Opolskie469,2 476,8 465,0 467,8 455,7 460,6 450,5 430,3 494,0 461,7 488,7 447,9 Pomorskie 376,3 351,2 365,5 379,8 368,5 410,0 406,7 403,1 411,6 416,4 434,5 439,4 Lubuskie 450,7 448,3 500,6 474,0 449,0 444,6 470,3 399,6 474,1 430,6 434,7 437,7 Polska449,6 453,5 466,4 455,7 440,9 460,8 460,8 441,1 469,0 437,1 434,8 437,5 Podlaskie393,5 372,9 411,8 409,2 380,3 393,4 392,1 398,8 404,6 399,4 424,3 431,8 Kujawsko-pomorskie 463,4 474,8 472,9 476,2 426,0 458,7 449,2 405,4 497,2 402,9 384,5 417,4 Warmińsko-mazurskie 406,4 409,0 439,3 425,1 396,7 403,9 456,3 410,7 418,5 400,0 430,5 417,2 Podkarpackie445,6 443,0 482,0 475,4 448,1 454,2 458,4 414,3 505,2 434,9 406,0 409,4 Wielkopolskie437,7 440,1 442,1 421,7 419,7 442,7 436,6 398,7 428,5 384,6 383,8 409,0 Mazowieckie 407,4 426,9 440,4 431,3 425,3 448,5 441,6 436,4 436,1 400,7 375,4 361,2 Uwaga: województwa uporządkowano według malejącej wartości miernika dla 2018 r.. Przyjęta tu metoda standaryzacji przedmiotowych wielkości odrębnie dla poszczególnych lat sprawia, że otrzymane współczynniki można porównywać w czasie z zastrze- żeniem określonej, niezbyt wielkiej zmienności struktury wiekowej ludności Polski w analizowanym okresie. Źródło: Opracowanie i układ własny na podstawie danych GUS.

Wykres 5.7. Standaryzowane współczynniki zgonów z powodu chorób układu krążenia na 100 tys. ludności w okresie 2007–2018 wg województw Uwaga: województwa uporządkowano według malejącej wartości miernika dla 2018 r. Przyjęta tu metoda standaryzacji przedmiotowych wielkości odrębnie dla poszczególnych lat sprawia, że otrzymane współczynniki można porównywać w czasie z zastrze- żeniem określonej, niezbyt wielkiej zmienności struktury wiekowej ludności Polski w analizowanym okresie. Źródło: Opracowanie i układ własny na podstawie danych GUS.

350,0

400,0

450,0

500,0

550,0

600,0 200720082009201020112012201320142015201620172018

Świętokrzyskie Zachodniopomorskie Śląskie Dolnośląskie Lubelskie Małopolskie Łódzkie Opolskie Pomorskie Lubuskie Polska Podlaskie Kujawsko-pomorskie Warmińsko-mazurskie Podkarpackie Wielkopolskie Mazowieckie

Wykres 5.8. Standaryzowane współczynniki zgonów z powodu chorób nowotworowych na 100 tys. ludności w okresie 2007–2018 wg województw Uwaga: województwa uporządkowano według malejącej wartości miernika dla 2018 r. Przyjęta tu metoda standaryzacji przedmiotowych wielkości odrębnie dla poszczególnych lat sprawia, że otrzymane współczynniki można porównywać w czasie z zastrze- żeniem określonej, niezbyt wielkiej zmienności struktury wiekowej ludności Polski w analizowanym okresie. Źródło: Opracowanie i układ własny na podstawie danych GUS.

200

220

240

260

280

300

320 200720082009201020112012201320142015201620172018

Kujawsko-pomorskie Wielkopolskie Dolnośląskie Warmińsko-mazurskie Śląskie Łódzkie Pomorskie Zachodniopomorskie Lubuskie Polska Mazowieckie Opolskie Małopolskie Świętokrzyskie Podlaskie Lubelskie Podkarpackie

Tablica 5.5C. Standaryzowane współczynniki zgonów z powodu chorób nowotworowych na 100 tys. ludności w okresie 2007–2018 r. według województw

Wyszczególnienie Liczba zgonów z powodu chorób nowotworowych na 100 tys. ludności 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Uwaga: województwa uporządkowano według malejącej wartości miernika dla 2018 r..

Przyjęta tu metoda standaryzacji przedmiotowych wielkości odrębnie dla poszczególnych lat sprawia, że otrzymane współczynniki można porównywać w czasie z zastrzeżeniem określonej, niezbyt wielkiej zmienności struktury wiekowej ludności Polski w analizowanym okresie.

Źródło: Opracowanie i układ własny na podstawie danych GUS

Nasilenie umieralności w następstwie chorób układu krążenia ujmowane przez odno-śny standaryzowany współczynnik umieralności wykazywało w Polsce w 2018 r. również istotne międzywojewódzkie zróżnicowania. Na poziomie poniżej średniej ogólnopolskiej (437,5 na 100 tys. ludności) zjawisko to kształtowało się w województwach: mazowieckim, wielkopolskim, podkarpackim, warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim, i podlaskim (od 361,2 do 431,8 na 100 tys. ludności). Są to głównie obszary północno-wschodniej Polski, ale również niektóre z części centralnej i zachodniej kraju. Najwyższy poziom omawianego miernika stwierdzono w województwach: świętokrzyskim, zachodniopomorskim, śląskim, dolnośląskim, lubelskim, małopolskim, łódzkim i opolskim (od 516,9 do 447,9 na 100 tys.

mieszkańców) – tabl. 5.5B.

Zakres zróżnicowań jest tu znaczący − wynosi od 361 (minimum) do 517 (maksimum) zgonów w następstwie chorób układu krążenia na 100 tys. ludności. Porównując układ i po-ziom zróżnicowań międzywojewódzkich omawianego miernika dla 2018 r. ze stanem z lat poprzednich, stwierdza się – przy zastosowaniu wskazanej tu metody obliczeń – wyraźny spadek wartości średniej tego miernika. Występuje to przy zachowaniu w ogólnym zarysie układu przestrzennych zróżnicowań w tej mierze. Większość województw, które wykazywały w 2018 r. niższy poziom omawianego zjawiska od średniej ogólnokrajowej, była w analo-gicznej sytuacji w latach poprzednich – por. wykres 5.7.

Układ zróżnicowań przestrzennych poziomu zgonów w następstwie chorób układu krążenia w skali powiatów pokazuje ryc. 5.10. Zauważalna jest koncentracja powiatów o

naj-wyższym poziomie umieralności w następstwie chorób układu krążenia w województwach północno-zachodnich (zachodniopomorskie, pomorskie) oraz ciągłym przestrzennie obszarze obejmującym powiaty województw lubelskiego, świętokrzyskiego wraz z przylegającymi fragmentami mazowieckiego, łódzkiego, małopolskiego, a zwłaszcza śląskiego.

Nasilenie umieralności w następstwie chorób nowotworowych, analizowane przy korzystaniu standaryzowanego współczynnika umieralności w 2018 r. również wykazuje wy-stępowanie dużych zróżnicowań w skali międzywojewódzkiej. Na poziomie poniżej średniej ogólnopolskiej (284,7 na 100 tys. ludności) zjawisko to występowało w: podkarpackim, lu-belskim, podlaskim, świętokrzyskim, małopolskim, opolskim i mazowieckim (od 246,6 do 277,1 na 100 tys. ludności). Jest to niemal w całości południowo-wschodnia połowa kraju.

Wyższy od średniej krajowej poziom omawianego miernika stwierdzono w województwach:

kujawsko-pomorskim, wielkopolskim, dolnośląskim, warmińsko-mazurskim, śląskim, łódz-kim, pomorsłódz-kim, zachodniopomorskim i lubuskim (od 316,9 do 288,2 na 100 tys. mieszkań-ców) − por. tabl. 5.5C. Zakres zróżnicowań omawianego miernika wynosi od 247 (minimum) do 317 (maksimum) zgonów w następstwie chorób nowotworowych na 100 tys. ludności.

Porównując poziom międzywojewódzkich zróżnicowań omawianego miernika z odpowied-nimi wartościami z lat poprzednich stwierdza się – przy zastosowaniu wskazanej tu metody obliczeń – zmniejszenie rozpiętości miernika w wyniku zwiększeniu jego wielkości wzglę-dem lat wcześniejszych w województwach o najniższym jego poziomie. Występuje to przy zachowaniu układu przestrzennych zróżnicowań w tej mierze: województwa, które wykazy-wały w 2018 r. niższy poziom omawianego miernika od średniej ogólnokrajowej, były w po-dobnej sytuacji w latach wcześniejszych – por. wykres 5.8. Układ zróżnicowań przestrzen-nych poziomu zgonów w następstwie chorób układu krążenia w skali powiatów przedstawia ryc. 5.11. Najwyższy poziom odnośnego miernika stwierdza się tu przeważającej liczbie po-wiatów leżących w całej północno-zachodniej połowie Polski, a także we fragmentach woje-wództwa mazowieckiego i śląskiego. Można to w jakiś sposób wiązać z stopniem nasilenia szeroko rozumianej urbanizacji i industrializacji.

Przeprowadzona tu ogólna analiza przedmiotowej problematyki wskazuje na znaczący wpływ zwiększenia umieralności w wyniku chorób nowotworowych na wzrost nasilenia zgo-nów ogółem. Wpływ tego czynnika jest tym większy, iż nastąpiła stabilizacja (a nawet spa-dek) nasilenia zgonów w wyniku chorób układu krążenia.