1.4. Liczba i struktura ludności według wieku
1.4.2. Zmiany w liczbie i strukturze ludności według ekonomicznych grup wieku
Podział ludności według wieku typu biologicznego jest niewystarczający do oceny ak-tualnego stanu społeczno-gospodarczego i demograficznego kraju i określania jego perspek-tyw rozwojowych.
Praktyczne i naukowe potrzeby kraju spowodowały wprowadzenie do analiz demogra-ficznych dodatkowej – równie ważnej – klasyfikacji według wieku, opartej na przesłankach społeczno-ekonomicznych, w ramach której wyodrębniono trzy duże grupy wiekowe: ludność w wieku przedprodukcyjnym (0–17 lat), produkcyjnym (18–59 lat kobiety, 18–64 lata męż-czyźni) i poprodukcyjnym (60 i więcej lat – kobiety, 65 i więcej lat – mężmęż-czyźni). Klasyfika-cja ta umożliwia przedstawienie liczby osób wkraczających w wiek produkcyjny i liczebności wychodzących z tego wieku, a w rezultacie prezentuje potencjalne zasoby rąk do pracy.
Te z kolei są nieodzowne w analizie podaży i popytu na rynku pracy.
32
Wymienione ujęcie będąc tak jak w przypadku podziału typu biologicznego ludności według wieku podziałem trójdzielnym – wykazuje podobne w czasie kierunki rozwoju w po-szczególnych grupach wieku.
Różne rozpiętości przedziałów poszczególnych grupw klasyfikacji typu biologicznego i społeczno-ekonomicznego, powodują, że zarówno liczby bezwzględne, jak i względne wy-raźnie różnią się między sobą.
Tempo rozwoju liczebnego ludności w trzech grupach wieku ujętych według kryte-riów społeczno-ekonomicznych w okresie 2011–2019 zmieniało się. Populacja w wieku przedprodukcyjnym – w latach 2011–2015 notowała spadek swego stanu liczebnego, zaś w latach 2017–2019 wzrost (tabl. 1.10). W rezultacie tych procesów zbiorowość ta liczyła na koniec 2011 r., 7 146,6, w roku 2019 stanowiła 6 948,7 tys. osób, zmniejszyła się więc o 197,8 osób, to jest o 2,8%. Udział populacji w wieku przedprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności – w tych samych latach – zmniejszył się nieznacznie, bo z 18,5% do 18,1%
(tabl. 1.10).
W miastach zmiany w dynamice liczby ludności w wieku 0–17 lat były podobne dotych, jakie miały miejsce w populacji ogółem, czyli spadek w latach 2011–2015 i wzrost w okresie 2017–2019. Ten wzrost zadecydował, że w całym badanym okresie 2011–2019, zbiorowość w wieku przedprodukcyjnym nie zmalała – jak to miało miejsce w odniesieniu do ludności ogółem – lecz zwiększyła się z 3 947,7 tys. osób do 3 953,2 tys. osób. Był to przy-rost bardzo mały, wynoszący tylko 5,5 tys. osób, czyli 0,1%, a jej udział w liczbie ludności ogółem wzrósł z 16,9% w 2011 r. do 17,2% w 2019 r. (tabl. 1.10).
Na wsi obserwowano odmienną, bo nieustannie malejącą – z roku na rok – liczbę lud-ności w wieku 0–17 lat. W okresie 2011–2019 jej stan zmniejszył się z 3 198,9 tys. osób do 2 995,5 tys. osób, czyli o 203,4 tys., co stanowi 6,4%. Nieuniknionym następstwem tego pro-cesu było skurczenie się udziału tej zbiorowości w ogólnej liczbie ludności z 21,1% do 19,5%
(tabl. 1.10).
Mimo tego spadku odsetek populacji w wieku przedprodukcyjnym był w minionych latach i jest nadal (w 2019 r.) wyższy na wsi niż w mieście (tabl. 1.10).
Ludność w wieku produkcyjnym to zbiorowość ściśle związana z rynkiem pracy.
Odgrywa ona ważną rolę w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju czy regionu. Zjawiska demograficzne najsilniej oddziałują na gospodarkę właśnie przez liczbę i strukturę ludności w tym wieku. Populacja ta określa wielkość potencjalnych zasobów pracy, te zaś z kolei – rozmiary zatrudnienia. W efekcie ludność w wieku produkcyjnym jest istotnym elementem siły produkcyjnej społeczeństwa.
Granice wieku produkcyjnego są zakreślane dość szeroko. Rozpiętość między naj-młodszymi rocznikami tej grupy – 18 lat, a najstarszymi liczącymi 59 lat (kobiety) i 64 lata (mężczyźni) wynosi odpowiednio 42 i 47 roczników. Oznacza to, że w wieku produkcyjnym np. w latach 2011–2019 znajdowały się generacje o różnej liczebności; są w tej zbiorowości mniej liczne roczniki niżu z lat 60., są tu stosunkowo liczniejsze generacje, które przyszły na świat w latach 70. i 80., a także wyraźnie mniejsze liczebnie populacje urodzone po 1990 roku.
Ubytek ludności w wieku produkcyjnym w latach 2011–2019 był rekompensowany nowymi – mniej lub bardziej licznymi – generacjami wywodzącymi się z różnych lat. Domi-nowały jednak liczebnie populacje wywodzące się z niżów demograficznych. Dodać należy, że ubytek ludności w wieku produkcyjnym uwarunkowany był także naturalnym procesem zgonów występującym w tej zbiorowości, a także pomniejszany (lub zwiększany) saldem migracji.
Fakty powyższe determinowały coroczny nieprzerwany ubytek liczby ludności w wie-ku produkcyjnym.
Tablica 1.10. Ludność według ekonomicznych grup wieku w Polsce w latach: 2011, 2015, 2017 i 2019. Stan w dniu 31 XII
Wyszczególnienie Ogółem W wieku
Ogółem W wieku a wiek przedprodukcyjny – 0–17 lat, b wiek produkcyjny – mężczyżni 18–64, kobiety 18–59 lat, cwiek po-produkcyjny – mężczyźni 65 i więcej lat, kobiety 60 i więcej lat
Źródło: jak w tabl. 1.6 i obliczenia własne.
W dniu 31 XII 2011 r. grupa ta liczyła 24 738,5 tys. osób; na koniec 2019 r.
23 025,9 tys. osób, co oznacza, że jej stan liczebny zmniejszył się o 1 712,6 tys., to jest o 6,9%. Ubytek ten znalazł swój wyraz w udziale omawianej populacji w liczbie ludności ogółem, który zmniejszył się z 64,2% do 60,0% (tabl. 1.10).
W latach 2011–2019 liczba ludności w wieku produkcyjnym zmalała zarówno w mia-stach, jak i na wsi; w miastach o 10,6%, na wsi nieznacznie bo tylko o 1,0%.
Przechodzenie – wraz z upływem czasu – młodszych generacji w wieku produkcyj-nym do starszych grup wieku, a także migracje i zgony, które występują w tej zbiorowości, powodują zmiany zarówno w jej liczbie, jak i strukturze według wieku.
Istotny wpływ na stan i strukturę ludności w wieku produkcyjnym ma liczebność ge-neracji wstępującej w wiek produkcyjny i liczebność tej, która z niego wychodzi. Wymienio-ne procesy zmieniają relacje pomiędzy liczbą osób w tzw. wieku mobilnym (18–44 lata) i wieku niemobilnym (45–64 lata mężczyźni i 45–59 lat kobiety). Jeśli w ogólnej liczbie lud-ności w wieku produkcyjnym rośnie udział względny osób w starszym wieku, co nieuchron-nie pociąga za sobą spadek udziału generacji młodszej, stwierdza się, że ludność produkcyjna się starzeje. Jeśli obserwujemy zjawisko odwrotne, populacja ta się odmładza.
Rozwój liczebny populacji w wieku produkcyjnym – mobilnym i niemobilnym – w Polsce w latach 2011–2019 przedstawiono w tablicy 1.11.
Wcześniej już zaznaczono, że populacja w wieku produkcyjnym w okresie 2011–2019 wyraźnie się zmniejszyła (tabl. 1.10). Malejące z roku na rok liczby z tego okresu powtórzone zostały w tablicy 1.11, w której wyodrębniono zbiorowość w wieku produkcyjnym – mobil-nym i niemobilmobil-nym. Warto wskazać, jakie było tempo rozwoju liczebnego wymienionych dwóch subpopulacji. Dane tablicy 1.11 świadczą, że w obu przypadkach obserwowano – w latach 2011–2019 – także nieprzerwany ich spadek. Populacja w wieku produkcyjnym – mobilnym z 15 418,4 tys. osób w 2011 r. zmniejszyła się do 14 461,3 tys. osób w 2019 r.,
a zbiorowość osób w wieku produkcyjnym – niemobilnym – odpowiednio z 9 320,1 tys. osób do 8 564,7 tys. osób. W pierwszym przypadku dostrzega się spadek wynoszący 6,2%, w dru-gim znacznie wyższy, bo 8,1% (tabl. 1.11).
Tablica 1.11. Ludność w wieku produkcyjnym - mobilnym i niemobilnym w Polsce w latach 2011, 2015, 2017 i 2019. Stan w dniu 31XII
Wyszczególnienie
Ludność w wieku produkcyjnym
razema mobilnymb
nie-mobilnymc razema mobilnymb
nie-mobilnymc
a Mężczyźni w wieku 18–64 lata, kobiety 18–59 lat; b Mężczyźni i kobiety w wieku 18–44 lata; c Mężczyźni w wieku 45–64 lata, kobiety 45–59 lat.
Źródło: jak w tabl. 1.6. i obliczenia własne.
W miastach w okresie 2011–2019 obserwuje się także nieprzerwany ubytek liczby obu subpopulacji w wieku produkcyjnym: w wieku mobilnym o 8,8%, w wieku niemobilnym o 13,6%. Na wsi – w tych samych latach – dostrzega się spadek liczebny subpopulacji tylko w wieku produkcyjnym – mobilnym, wynoszący 2,8%, w zbiorowości zaś w wieku niemobil-nym – nieduży jej wzrost o 1,3%.
Należy zaznaczyć, że udziały względne omawianych subpopulacji w liczbie ludności ogółem w wieku produkcyjnym pozostały prawie na niezmienionym poziomie. Odpowiednie wskaźniki dla ludności w wieku produkcyjnym – mobilnym wynosiły: w 2011 r. 62,3%, a w 2019 r. 62,8%; dla populacji w wieku niemobilnym – odpowiednio 37,7% i 37,2%.
Zwracają uwagę bardzo zbliżone do siebie udziały względne populacji w wieku pro-dukcyjnym – mobilnym w liczbie ludności ogółem w wieku propro-dukcyjnym w mieście i na wsi. W 2019 r. świadczyły o tym liczby 62,7% i 63,0%. W wieku produkcyjnym – niemobil-nym odnotowano prawie identyczne wskaźniki: w mieście 37,3%, na wsi 37,0% (tabl. 1.11).
Kilkanaście lat wcześniej, np. w 2005 r., rozpiętości w poziomie omawianych wskaźników były znacznie większe.
Analizę zmian w liczbie i strukturze ludności w wieku produkcyjnym zamyka bilans tej populacji sporządzony dla lat 2011–2019 (tabl. 1.12). Przedstawia on relacje między liczbą ludności wstępującą w wiek produkcyjny (osiągającą 18 lat) i liczbą ludności wychodzącą z wieku produkcyjnego (osiągającą wiek 65 lat mężczyźni i 60 lat kobiety) oraz wynik tej wymiany.
Dane tablicy 1.12 wykazują, że rezultat wymiany generacji – wraz z upływem lat – jest coraz mniej korzystny. W roku 2011 wynik ten stanowił 16,4 tys. osób, był już bardzo mały, ale jeszcze reprezentował wartości dodatnie. Począwszy od 2012 r. notowano już war-tości ujemne, z roku na rok rosnące, by w latach 2017, 2018 i 2019 ustabilizować się na po-ziomie ok. 156 tys. osób.
Gdy wartość ujemnego salda wymiany generacji ludności w wieku produkcyjnym zo-stanie skorygowana liczbą zgonów i liczbą osób ujemnego lub dodatniego salda migracji za-granicznych, które miały miejsce w tej populacji w danym roku, otrzyma się wówczas przy-rost netto populacji w wieku produkcyjnym.
Tablica 1.12. Bilans ludności w wieku produkcyjnym w Polsce w latach 2011–2019 w tysiącach
Lata Stan w dniu 1 I
a Zgony i saldo migracji zagranicznych ludności w wieku produkcyjnym
Źródło: Roczniki Demograficzne: 2013, 2015, 2017, 2019, 2020, GłównyUrząd Statystyczny, Warszawa.
W Polsce ubytek netto ludności w wieku produkcyjnym wynoszący 92,5 tys. osób stwierdzono już w 2011 r., w kolejnych latach stale się zwiększał i w 2017 r. osiągnął – 250,0 tys. osób. Nieco mniejszy ubytek omawianej populacji zanotowano w 2018 r.
(247,9 tys.) i w 2019 r. (243,8 tys. osób). Dane te informują, że od 2012 r. rynek pracy w na-szym kraju zasilany jest stosunkowo małą liczebnie młodą generacją nie będącą w stanie za-stąpić liczby osób, które go opuszczają. Oznacza to, że uwarunkowania demograficzne – już obecnie i w najbliższych latach będą w coraz większym stopniu negatywnie wpływać na bi-lans ludności w wieku produkcyjnym.
Najstarszą populacją wyodrębnioną według kryteriów społeczno-ekonomicznych sta-nowi ludność w wieku poprodukcyjnym. Zbiorowość tę tworzą kobiety w wieku 60 i więcej lat oraz mężczyźni w wieku 65 i więcej lat. W przeciwieństwie do ludności w wieku przed-produkcyjnym, którą znamionuje malejąca tendencja rozwoju liczebnego, ludność w wieku poprodukcyjnym od wielu już lat zwiększa swą liczebność. Obserwuje się podobny proces jak w przypadku ludności w wieku 65 i więcej lat.
Z danych tablicy 1.10 wynika, że w dniu 31 XII 2011r. ludność w wieku poproduk-cyjnym liczyła 6 653,4 tys. osób, zaś w końcu 2019 r. 8 407,9 tys., czyli w ciągu ośmiu lat powiększyła się o 1 754,6 tys. osób, tj. o 26,4%. Wzrost ten był wyraźnie większy w miastach (29,3%), mniejszy niż na wsi (21,1%).
Udział populacji w wieku poprodukcyjnym w liczbie ludności ogółem wzrósł w tym samym okresie z 17,3% do 21,9%. Omawiany wskaźnik był w 2019 r. znacznie wyższy w środowisku miejskim (24,0%), niższy zaś w środowisku wiejskim (18,7%) (tabl. 1.10).
Przedstawiony wcześniej – w podziale ludności według wieku typu biologicznego – wzrost liczebny populacji w wieku 65 lat i więcej jak i omawiany obecnie wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym i wynikający z tych procesów zwiększający się udział procentowy ludności w starszym wieku w ogólnej liczbie ludności wywołuje wiele skutków. Powoduje przede wszystkim obciążenie budżetu państwa różnymi formami emerytur i rent, zwiększa zapotrzebowanie na miejsca w domach pomocy społecznej, stymuluje wzrost zadań z zakresu pomocy społecznej i opieki lekarskiej, rozszerza potrzeby z zakresu poradnictwa, profilaktyki i lecznictwa geriatrycznego itp. Rozwój infrastruktury i różnego rodzaju usług związanych z obsługą ludzi starszych jest obecnie i będzie w nadchodzących latach wciąż pozostawał pod silną presją czynnika demograficznego.