Umieralność ogółem

Przez wiele lat liczba zgonów w Polsce się zmniejszała. Tak było do 2002 r., kiedy to zmarło 359,5 tys. mieszkańców kraju. W kolejnych latach liczba zgonów wykazywała ten-dencję rosnącą, zniekształcaną wahaniami przypadkowymi (tabl. 4.1). Przyczyną tych zmian był ciągły wzrost liczebności populacji ludzi starszych. Liczba osób w wieku 70 i więcej lat zwiększyła się w latach 2002–2019 (według stanu na 31 XII) z 3309,4 tys. do 4484,6 tys.

Tym samym udział tej grupy wieku w ogólnej liczbie mieszkańców Polski w latach 2002–

–2019 wzrósł z 8,66% do 11,68%. O zmianach umieralności świadczy jednak nie liczba zgo-nów a dynamika natężenia zjawiska, która ulegała korzystnym zmianom. Podstawowa miara natężenia tego procesu – standaryzowany (strukturą ludności z 2002 r.) współczynnik zgonów – pokazuje, że w okresie 2002–2019 natężenie zgonów w Polsce zmalało o 23,7 pkt. proc.

(tabl. 4.1). Należy jednak zauważyć, że kierunek tych pozytywnych zmian był w ostatnich latach zakłócany. O ile w latach 2012–2016 wartość współczynnika zmniejszała się, to w ko-lejnych latach natężenie zgonów podlegało różnokierunkowym zmianom.

Tablica 4.1. Liczba zgonów (w tys.) oraz ogólne i standaryzowane współczynniki zgonów na 100 tys. ludności w wybranych latach 2002–2019

Wyszczególnienie 2002 2010 2012 2014 2016 2018 2019

Liczba zgonów 359,5 378,5 384,8 376,5 388,0 414,2 409,7

Ogólny współczynnik zgonów 940 983 999 978 1010 1078 1067

Standaryzowany współczynnik zgonów 947 818 790 737 726 743 723

Źródło: dane GUS oraz obliczenia własne na podstawie danych GUS.

Tablica 4.2. Zgony ogółem według wieku na 100 tys. ludności danej grupy wieku w wybranych latach 2002–2019

Wiek 2002 2010 2012 2014 2016 2018 2019 2019

2002=100 2018=100

0^a 752 498 464 422 398 385 377 50,1 97,9

1–4 31 20 19 17 16 16 15 48,4 93,8

5–9 18 12 11 10 9 9 9 50,0 100,0

10–14 21 15 14 13 11 14 11 52,4 78,6

15–19 52 44 45 40 35 36 35 67,3 97,2

20–24 75 65 62 62 56 58 55 73,3 94,8

25–29 83 70 69 66 65 68 69 83,1 101,5

30–34 116 93 91 85 89 92 96 82,8 104,3

35–39 176 150 142 130 129 131 133 75,6 101,5

40–44 302 254 236 214 201 210 199 65,9 94,8

Tablica 4.2. Zgony ogółem według wieku na 100 tys. ludności danej grupy wieku

Uwaga: a na 100 tys. urodzeń żywych.

Źródło: dane GUS oraz opracowanie własne na podstawie danych GUS.

W rozważanym okresie 2002–2019 w największym stopniu obniżyła się umieralność dzieci. Współczynnik zgonów osób w wieku 0–14 lat zmniejszył się o połowę.

Mniejsze „korzyści” z tych pozytywnych zmian czerpały osoby w starszym wieku.

Należy przy tym zwrócić uwagę na większe obniżenie natężenia zgonów osób w wieku 40–54 lata niż wśród młodszych mieszkańców Polski w wieku 20–39 lat (tabl. 4.2).

Porównanie cząstkowych współczynników zgonów w ostatnich latach pokazuje jed-nak, że w 2019 r. pogorszyła się sytuacja w niektórych grupach wieku. Natężenie zgonów wzrosło, w porównaniu z rokiem 2018, w 3 spośród wyróżnionych 19 grup wieku. Wzrosła umieralność osób w wieku 25–39 lat, a wśród nich największy wzrost o ponad 4 pkt proc.

zanotowano wśród osób w wieku 30–34 lata.

Tablica 4.3. Zgony według głównych przyczyn w wybranych latach 2002–2018¹ (w %)

Grupa przyczyn zgonów ICD-10* 2002 2010 2012 2014 2016 2017 2018

* ICD – Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Przyczyn Zgonów (ICD-10 – Rewizja 10).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

1 Z uwagi na sposób gromadzenia i opracowywania danych o przyczynach zgonów podawane są one z rocz-nym opóźnieniem w porównaniu z darocz-nymi o zgonach według płci, wieku i miejsca zamieszkania.

W Polsce, i na świecie, najczęstszymi przyczynami zgonów były choroby układu krą-żenia, nowotwory oraz przyczyny zewnętrzne. Udział zgonów wywołanych tymi grupami chorób i przyczyn w 2018 r. wyniósł 71,8%, czyli o 1 pkt proc. mniej niż w 2017 roku.

W okresie 2002–2018 z upływem czasu zmniejszył się udział chorób układu krążenia oraz przyczyn zewnętrznych jako powodów zgonów. Te ostatnie tracą swoje znaczenie na rzecz chorób układu oddechowego, które powodują w Polsce coraz więcej zgonów. Stosunkowo niewielkie zmiany widoczne są w przypadku zgonów wywołanych nowotworami. Ich udział nie podlega dużym zmianom, ale w latach 2002–2018 widoczny jest jego wzrost. Należy tak-że zwrócić uwagę na znaczny wzrost odsetka zgonów z przyczyn niedokładnie określonych w ostatnich latach, co może być świadectwem pogorszenia jakości systemu ewidencji przy-czyn zgonów i jednocześnie wpływać na zaniżenie udziału zgonów z innych powodów.

W najważniejszej grupie chorób – chorób układu krążenia – najczęstszymi przyczy-nami zgonów nadal są: choroba niedokrwienna serca, choroby naczyń mózgowych oraz miażdżyca. Udział zgonów z tych przyczyn wyniósł w 2018 r. odpowiednio: 10,5%, 7,2%

oraz 8,1% i był mniejszy niż w 2017 r., kiedy odsetek zgonów spowodowanych tymi przy-czynami wynosił: 11,1%, 7,6%, oraz 8,3%. Udział zgonów wywołanych chorobą niedo-krwienną w populacji mężczyzn w 2018 r. stanowił 10,6% wszystkich zgonów tej zbiorowo-ści i był mniejszy niż rok wcześniej o 0,6 pkt procentowego W populacji kobiet natomiast zmniejszył się z 11,0% w 2017 r. do 10,3% w 2018 roku. Większe różnice według płci wy-stępują w przypadku chorób naczyń mózgowych i miażdżycy. W 2018 r. odsetek zgonów kobiet z powodu tych przyczyn wynosił odpowiednio: 8,3% i 10,8%, podczas gdy dla męż-czyzn było to: 6,2% i 5,5%.

Najczęstszymi dla ogółu Polaków nowotworami powodującymi zgon są nowotwory złośliwe oskrzeli i płuc (5,7% ogółu zgonów w 2018 r.), nowotwór złośliwy jelita grubego (1,9%) oraz nowotwór złośliwy żołądka (1,2%). W tych przypadkach wielkości te praktycznie nie różniły się od tych, jakie odnotowano w latach wcześniejszych. Uwzględniając płeć osób zmarłych, należy zwrócić uwagę na nowotwory narządów układu moczowego i płciowego, które spowodowały znaczną liczbę zgonów. Największym zagrożeniem dla mężczyzn w 2018 r., poza wymienionymi nowotworami złośliwymi oskrzeli i płuc, które spowodowały wśród nich aż 7,3% ogółu zgonów, był nowotwór gruczołu krokowego, z powodu którego udział zgonów wyniósł 2,6%, a nowotwór złośliwy jelita grubego odpowiadał za 2,0% zgo-nów. Odsetek zgonów wywołanych nowotworem żołądka wyniósł 1,5%. Dla kobiet również najgroźniejsze są nowotwory oskrzeli i płuc a po nich choroby narządów płciowych i piersi.

Choroby te były przyczyną odpowiednio: 4,0%, 3,5% i 3,4% zgonów kobiet w 2018 r.

Wśród przyczyn zewnętrznych najczęstszymi powodami zgonów w 2018 r. były sa-mobójstwa² (1,1% ogółu zgonów) oraz wypadki komunikacyjne w transporcie lądowym (0,7%). Obie wymienione przyczyny odpowiadają za większy odsetek zgonów w zbiorowości mężczyzn niż kobiet. Udział zgonów wywołanych wypadkami komunikacyjnymi wśród męż-czyzn wyniósł w 2018 r. 1,1% wszystkich zgonów, wśród kobiet 0,4%, natomiast jeśli chodzi o samobójstwa, udziały te wynosiły odpowiednio: 1,8% i 0,3%.

W przypadku samobójstw należy zwrócić uwagę na znaczne wahania ich liczby ob-serwowane w pierwszej dekadzie XXI wieku. W 2002 r. takich przypadków było 5924, a w 2005 r. – 6043. Najwięcej samobójstw zanotowano w roku 2009 – było to 6474 przypad-ków. Od tego roku jest ich coraz mniej. W 2010 r. zanotowano 6342 samobójstw, a w 2011 r.

– 6112. W 2016 r. liczba ta zmniejszyła się do 4671 przypadków, aby rok później obniżyć się jeszcze bardziej, bo do 4482, a w 2018 r. do 4441³. Przy czym, w 2018 r. zanotowano 3870 zgonów mężczyzn spowodowanych samobójstwami i 571 zgonów kobiet z tego powodu.

2 W X rewizji Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych termin „samo-bójstwa” nie jest stosowany. W jego miejsce jest używane pojęcie „zamierzone samouszkodzenia”.

3 Podane w Raporcie dane dotyczące zgonów według przyczyn są opracowywane przez GUS na podstawie kart zgonu wystawianych przez lekarza. Inne liczby zgonów spowodowanych samobójstwami są podawane w statystykach policyjnych. Według danych Policji w 2017 r. takich zgonów było 5255 – zob. Mały Rocznik Statystyczny 2020, GUS, s. 114.

W latach 2017–2018 znacznie zmniejszyła się liczba zgonów będących wynikiem prze-stępstw. O ile w 2017 r. takich przypadków było 263, to w 2018 r. zanotowano 205 zgonów jako efekt przestępstwa. Z tej liczby 155 to były zgony mężczyzn, a 50 – zgony kobiet.

Przyczyny zewnętrzne były w 2018 r. powodem 20 106 zgonów. Więcej o 7455 przy-padków zgonów było wynikiem chorób układu oddechowego. Spośród tych chorób najgroź-niejsze jest zapalenie płuc, które to odpowiadało za 4,3% wszystkich zgonów w 2018 r. oraz przewlekłe choroby dolnych dróg oddechowych, które spowodowały 1,7% zgonów. Zapale-nie płuc wśród mężczyzn spowodowało 4,4%, a wśród kobiet 4,2% wszystkich zgonów i był to wzrost w porównaniu z 2017 r., kiedy to z tego powodu udział zgonów wynosił wśród mężczyzn 3,9% i 4,0% wśród kobiet. Z powodu przewlekłych chorób dolnych dróg odde-chowych udziały zgonów mężczyzn i kobiet w 2018 r. nie zmieniły się w porównaniu z ro-kiem wcześniejszym i wyniosły 2,0% dla mężczyzn i 1,4% dla kobiet.

Za kilkanaście tysięcy zgonów w Polsce w 2018 r. (17309) odpowiadają też choroby układu trawiennego. W tej grupie przyczyn najgroźniejsze są choroby wątroby, które były przyczyną 1,9% ogółu zgonów, a w populacji mężczyzn spowodowały 2,6% zgonów oraz 1,3% zgonów wśród kobiet.

Spadek umieralności w Polsce w latach 2002–2018 był spowodowany przede wszyst-kim obniżeniem natężenia zgonów wywołanych chorobami układu krążenia oraz działaniem przyczyn zewnętrznych. W tym okresie standaryzowane współczynniki zgonów z powodu tych przyczyn znacznie się zmniejszyły (tabl. 4.4). Średnioroczne tempo spadku współczyn-nika zgonów (standaryzowanego strukturą ludności z 2010 r.) wywołanych tymi przyczynami w podanym okresie wynosiło prawie 3,0%, co przy bardzo dużym udziale zgonów z powodu chorób układu krążenia w ogólnej liczbie zgonów znacznie obniżyło natężenie umieralności w Polsce. W znacznie mniejszym stopniu obniżało się natężenie zgonów wywołanych nowo-tworami i chorobami układu trawiennego. Przy czym, w tym przypadku, należy zwrócić uwa-gę na zahamowanie tych korzystnych zmian w ostatnich latach. Od 2014 r. natężenie zgonów z powodu nowotworów praktycznie nie zmieniło się, a z powodu chorób układu trawiennego natężenie zgonów wzrosło. W latach 2002–2018 niekorzystne zmiany odnotowano w oddzia-ływaniu chorób układu oddechowego. Natężenie zgonów w rozważanym okresie wzrastało, przy czym szczególnie intensywnie w latach 2014–2018, kiedy to standaryzowany współ-czynnik zgonów wzrósł o 11 zgonów na 100 tys. ludności.

Tablica 4.4. Standaryzowane współczynniki zgonów na 100 tys. ludności z powodu najczęstszych przyczyn w wybranych latach 2002–2018

Wyszczególnienie 2002 2005 2010 2012 2014 2016 2017 2018 Tempo zmian

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.