Łukasz Medeksza
3. Ku przyszłości: marzenie o metropolii a ucieczka w góry
Wpiszmy na koniec poszukiwania axis mundi w dwa główne modele powiązań prze-strzennych i funkcjonalnych Wrocławia. Pierwszy z nich postuluje budowę
metro-Łukasz Medeksza
45 A. Malraux, 1993, s. 64
46 H.-G. Gadamer, op. cit., s. 65
47 Używam słowa „foresight”, ponieważ tekst powstał w ramach projektu Foresight Społeczny Wrocław 2036/2056. Ale również dlatego, że nie ma dobrego, polskiego odpowiednika tego wyrazu. Nie jest nim słowo „prognozowanie”, ponieważ foresight nie zajmuje się przewidywaniem przyszłości, a raczej kreśleniem jej możliwych scenariuszy i próbami wyboru dróg, jakimi chcemy podążać (jako np. miasto). Tak rozumiany foresight bywa opisywany jako metoda zarządzania przyszłością. 48 Foresight Społeczny Wrocław 2036/2056. Działanie realizowane jako część większego projektu – Miasto Przyszłości / Laboratorium Wrocław, w ramach Europejskiej Stolicy Kultury 2016.
49 Roboczo zatytułowaną Strategia Wrocław 2030.
politalnej pozycji miasta, a więc jego awans do globalnej sieci wielkich ośrodków miejskich. Bodaj najmocniej wyraził tę ideę Rafał Dutkiewicz w swoich Nowych hory-zontach.50 Drugi model podkreśla związki łączące Wrocław z otaczającym go regionem – Dolnym Śląskiem. Ten kierunek akcentowała np. pierwsza strategia miasta z 1998 r.51
Niezależnie od tego czy uznamy te modele za konkurencyjne, czy komplementarne, widać, że Wrocław może – z jednej strony – orientować się na inne, większe ośrodki administracyjne, ekonomiczne, naukowe czy kulturalne (choćby Warszawę, Pragę czy Berlin), a jednocześnie – z drugiej strony – sam być takim ośrodkiem dla mniejszych miast i obszarów otaczającego go regionu. Gdy jednak wprowadzimy kategorię axis mundi, zobaczymy, że może ona dość ciekawie wędrować w obrębie obu modeli, albo je porządkować. Taki wstępny eksperyment podjęliśmy w gronie organizatorów i prele-gentów 6. Forum Metropolitalnego w Lądku-Zdroju, w 2014 r.: rozważaliśmy wówczas metropolitalność nomadyczną, czyli tymczasowe lokowanie ośrodków oddziaływania na głębokiej prowincji, często w związku z funkcjonującymi tam istotnymi osobami, środowiskami czy podmiotami. Przykładami mogą być istotne dla ładu międzynaro-dowego ustalenia polityczne podejmowane przez głowy państw w takich miejscach jak choćby właśnie Lądek-Zdrój; działalność takich grup jak Krąg z Krzyżowej; czy intelektualne i artystyczne życie miejscowości uzdrowiskowych. Dodajmy do tego teraz poszukiwania axis mundi. Kategoria ta pozwala nam dostrzec w wielu, często peryferyjnych miejscach Dolnego Śląska duchowy i twórczy potencjał, jaki może być inspiracją dla Wrocławia.
Dostrzegli to ci niemieccy twórcy, którzy na przełomie XIX i XX w. porzucali miasta i osiedlali się w południowej części regionu, natchnieni Nietzscheańskim odrzuceniem życia miejskiego i pochwałą gór, wyrażonymi w Tako rzecze Zaratustra. Z tej perspek-tywy miasto to sfera profanum, a góry to sacrum (zaś osią świata łatwo staje się jakaś święta, symboliczna góra, co z kolei wpisuje się w trend przywracania dawnych mitów – w przypadku ówczesnego Dolnego Śląska oczywiście germańskich, z centralną po-stacią Odyna i jego górskim pałacem, Walhallą). Ta tendencja nałożyła się na ówczesny boom uzdrowiskowo-sanatoryjny. Postrzegał on miasta jako siedliska złego powie-trza i chorób (głównie gruźlicy) i zalecał odnowę zdrowotną w górach. Stąd już tylko krok do uznania uzdrowiska za miejsce, które uzdrawia nie tylko ciało, ale i ducha. Te wszystkie wątki kumulują w jednym z największych dzieł tamtej epoki – Czarodziej-skiej Górze Tomasza Manna – gdzie sanatorium w Davos (pierwotnie wzorowane – a jakże – na dolnośląskim Sokołowsku) staje się symbolem kosmosu, Walhallą, która okazuje się areną starcia, ale i prób pogodzenia, aż wreszcie wypalenia się głównych współczesnych nurtów ideowych, na czele z tradycjonalizmem i nowoczesnością. Nie jesteśmy jednak skazani na to, by – jak Nietzscheański Zaratustra – przeciw-stawiać dobre góry złemu miastu. Możemy szukać harmonii między tymi dwoma ro-dzajami miejsc. Co prawda Rudolf Steiner postawił swoje antropozoficzne
Goethe-51 Strategia – Wrocław
2000 Plus, op. cit.
anum na prowincji, ale już Max Berg wpisał podobny program ideowy w Halę Stulecia zbudowaną dla Wrocławia (obaj – jak przypomina Jerzy Ilkosz – zafascynowani byli Nietzschem52). Axis mundi może oddziaływać z Wrocławia na region, albo z peryferii regionu na Wrocław. Regeneracja sił witalnych i duchowych w uzdrowisku nie musi wiązać się z porzuceniem życia w mieście – może je uzupełniać. To szczególnie inspi-rujące obecnie, gdy coraz więcej osób ma nie tylko mieszkanie w mieście, ale i tzw. drugi dom w górach, albo „u wód”. Poszukiwanie axis mundi z dala od Wrocławia może świadczyć o zapomnieniu o wrocławskich osiach świata, o sprowadzeniu tego miasta do roli obszaru interesów ekonomicznych i politycznych oraz zaspokajania po-trzeb materialnych. Z drugiej strony – sacrum, twórczość, kontemplacja faktycznie potrzebują ciszy, wędrówki, oderwania, zatem wyjście ku peryferiom, w góry, nie tra-ci swojego głębszego sensu. A skoro tak, to można wyobrazić sobie Wrocław i Dolny Śląsk jako pulsującą wewnętrznie całość, z ruchomymi, lokalnymi osiami świata, gdzie uzdrowisko i stolica regionu uzupełniają się wzajemnie, wspólnie służąc zarówno sferze interesów, jak i sferze wartości.
Tak oto cały Wrocław zaczyna się jawić jako Stadtkrone górująca nad regionem jak zamek nad podgrodziem, wyrastająca z niego i stale czerpiąca z niego siły perma-nentnej odnowy witalnej i duchowej. W tej roli miasto staje się także potencjalną axis mundi dla dalszych ziem – zwłaszcza tych, które szukają odnowy.
055
Bibliografia
Anioł Ślązak (Angelus Silesius) (2003), Epigramy z „Cherubinowego wędrowca”,
[w:] „Pobocza”, nr 2(12), kwiecień 2003, http://kwartalnik-pobocza.pl/pob12/alas3.html (11.10.2016.)
Arystoteles (2003), Polityka, tłum. L. Piotrowicz, [w:] Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. I, Warszawa 2003, za: http://katedra.uksw.edu.pl/biblioteka/arystoteles_polityka.pdf (11.10.2016.)
Dutkiewicz, R. (2008), Nowe horyzonty, Rosner & wspólnicy, Warszawa
Eliade, M. (1992), Brancusi i mitologie [w:] Eliade, M., Próba labiryntu. Rozmowy z Claude-Henri Rocquetem, Sen, Warszawa
Eliade,M. (2008), Sacrum a profanum, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa
Gadamer, H.-G. (1993), Aktualność piękna. Sztuka jako gra, symbol i święto, Oficyna Naukowa, Warszawa
Gostomski, Z. (b.d.), Zaczyna się we Wrocławiu, cyt. za: Zbigniew Gostomski [w:] Culture.pl, http://culture.pl/pl/tworca/zbigniewgostomski (11.10.2016.)
Guénon, R. (1983), The Lord of the World, Coombe Springs Press Ltd, UK
Heidegger, M. (2000), Wprowadzenie do metafizyki, Wydawnictwo KR, Warszawa
Ilkosz, B. (2016), Kolekcja sztuki polskiej II połowy XX i XXI wieku, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław
Ilkosz, J. (2005), Hala Stulecia i Tereny Wystawowe we Wrocławiu – dzieło Maxa Berga, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Wrocław
James, L.J. (1985), Pseudo-Dionysius’ Metaphysics of Darkness and Chartres Cathedral [w:] „Essays in Medieval studies”, „Proceedings of the Illinois Medieval Association”, vol. 2, 1985, ed. Johnston, M.D. and Riley, S.M., http://www.illinoismedieval.org/ems/VOL2/james.html (11.10.2016.)
Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallotinum 1994, http://www.katechizm.opoka.org.pl/ (11.10.2016.)
Malraux, A. (1993), Antypamiętniki, Czytelnik, Warszawa
Michałowski, W. (1972), Testament barona, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza
Osiński, Z. (2009), Grotowski wobec gnozy [w:] Osiński, Z., Jerzy Grotow-ski. Źródła, inspiracje, konteksty, słowo/obraz terytoria, Gdańsk
Ossendowski F. A. (1991), Zwierzęta, ludzie, bogowie, Wydawnictwo Łuk, Białystok
Platon (1988), Fedon [w:] Platon, Uczta, Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
Strategia – Wrocław 2000 Plus (1998), http://uchwaly.um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=LII/765/98,
Wrocław (11.10.2016.)
Strategia „Wrocław w perspektywie 2020 plus” (2006),
http://bip.um.wroc.pl/uploads/files/ProgramMiejski/strategia_pl.pdf, Wrocław (11.10.2016.)
Taut, B. (2015), The City Crown, with contributions from Paul Scheerbart, Erich Baron, Adolf Behne, [w:] „The City Crown” by Bruno Taut, translated and edited by Matthew Mindrup and Ulrike Altenmüller-Lewis, Ashgate Publishing Ltd., England
Tönnies, F. (2008), Wspólnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako
empirycznych formach kultury, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
Waterfield, R. (2002), René Guénon and the future of the West. The life and writings
of a 20th-century metaphysician, Sophia Perennis, Hillsdale NY
Zipser, T.M. (2014), Zygzakiem przez symbole, czyli samouczek drwala znaleziony na Saharze, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Wrocław
Spis ilustracji
1. Epitafium przedstawiające wiernych, płaskorzeźba na południowej fasadzie kościoła św. Elżbiety. Fot. Izabela Gajny
2. Katedra pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, Ostrów Tumski. Fot. M. Jędrzejczak
3. Głowa św. Jana pojawia się na budynkach świeckich, związanych z władzą. Na zdjęciu: detal okna z bogatą dekoracją tympanonu z południowej fasady Ratusza. Fot. Izabela Gajny
4. Hala Stulecia, czyli obraz niebiańskiego Jeruzalem ery modernizmu. Max Berg wyznał, że podczas budowy tego obiektu przeszedł duchową przemianę. Fot. Maciej Kulczyński
5. Niezrealizowany projekt rozbudowy Terenów Wystawowych wokół Hali Stulecia (1922). Szkic ze zbiorów ze zbiorów Wratislaviae Amici, http://dolny-slask.org.pl
6. Św. Jan Nepomucen, jeden z najpopularniejszych świętych czasów kontrreformacji i baroku. Jego kult promieniował silnie z Czech, także na Dolny Śląsk – i generalnie na Europę Środkową (istnieje nawet powiedzenie, że Europa Środkowa jest tam, gdzie stoją posągi Nepomucena). Patron m.in. tajemnicy spowiedzi i orędownik podczas powodzi. Na zdjęciu: największy na świecie barokowy pomnik Nepomucena (1730–1732) na placu Kościelnym przed kolegiackim kościołem św. Krzyża na Ostrowie Tumskim. Fot. Izabela Gajny
7. Gdzież są ci, którzy byli przed nami? (Ubi sunt, qui ante nos, in mundo fuere?) - to słowa
z Gaudeamus igitur, hymnu studenckiego. Oś świata może odnosić się również symbolicznie do ludzi. Przeszłość i pamięć, akademia, ludzie nauki, sztuki i twórczej myśli mogą być strategiczną osią Wrocławia. Na zdjęciu: Aula Leopoldina, główna sala Uniwersytetu Wrocławskiego, jedno z najpiękniejszych barokowych wnętrz Wrocławia. Fot. Stanisław Klimek
8. Lądek-Zdrój, najstarsze uzdrowisko Dolnego Śląska. Takie „źródła mocy, zdroje ducha” są dobrymi miejscami odnawiania i wzmacniania pozaracjonalnych sfer życia. W tej roli uzupełniają bardziej praktyczną i rozumową stolicę regionu. Wrocław nie powinien odwracać się od dolnośląskiej prowincji – i vice versa. Fot. Radosław Pietraga