Stosunkowo łatwe wyparcie Niemiec z Dalekiego Wschodu i regionu Pacyfi-ku ośmieliło Japonię do podjęcia próby podporządkowania Chin. Sprzyjała temu sytuacja w Europie, gdzie walki na zachodzie przybrały już charakter pozycyjny, a na froncie wschodnim zaczynała się zarysowywać przewaga państw central-nych. Jeszcze bardziej odciągało to członków ententy od spraw azjatyckich, po-zostawiając Japonii dużą swobodę działania. Oprócz korzystnych uwarunkowań międzynarodowych ważnym czynnikiem była perspektywa wyborów parlamen-tarnych, zaplanowanych na marzec 1915 roku. Rząd Ōkumy, krytykowany w oj-czyźnie m.in. za zbyt powściągliwą politykę zagraniczną, potrzebował sukcesu, a zwasalizowanie Chin, okraszone dodatkowo upokorzeniem nielubianego Yu-ana, nadawało się do tego idealnie51.
Na początku grudnia 1914 roku cesarski poseł w Pekinie Hioki Eki otrzymał od barona Katō instrukcje zawierające żądania wobec Chin52. Z ich wysunięciem poczekano do kolejnego sporu między oboma państwami, który nastąpił niedłu-go potem. 7 stycznia, dwa miesiące po upadku Qingdao, Chiny uznały, że nad-szedł czas na anulowanie strefy wojennej, na którą wcześniej nolens volens musiały
się zgodzić. Japonia odebrała to jako działanie niestosowne i odmówiła akcepta-cji. 16 stycznia Waijiao bu zaprotestowało, wyrażając nadzieję, że Tokio zmieni
zdanie, aby zachować pokój na Dalekim Wschodzie i przyjazne stosunki bilate-ralne53. W jaki sposób Japonia rozumiała te pojęcia, okazało się dwa dni później54.
51 Reinsch pisał, że Chińczycy i cudzoziemcy w Pekinie łączyli wystosowanie żądań z kwestią wyborów. Już po ich przeprowadzeniu rząd Ōkumy nalegał na przyznanie praw buddyjskim mnichom w Chinach, argumentując, że przyczynili się do jego zwycięstwa.
Reinsch to Bryan, January 26, 1915, [w:] PWW, t. 32, Princeton 1980, s. 137–138; Rein-sch to Bryan, March 31, 1915, [w:] ibidem, s. 461.
52 Instructions given by Baron Kato to Mr. Hioki, December 3, 1914, [w:] The Sino-Japanese Negotiations of 1915. Sino-Japanese and Chinese Documents and Chinese Official Statement, Washington 1921, s. 1–2.
53 First note from the Ministry of Foreign Affairs to the British and Japanese ministers at Peking, notifying the cancellation of the war zone, January 7, 1915, [w:] V.K. Wellington Koo’s…, s. 83; Note from the Japanese minister at Peking to the Ministry of Foreign Affairs refusing to recognize the cancellation of the war zone, January 9, 1915, [w:] ibidem, s. 84–85; Second note from the Ministry of Foreign Affairs to the Japanese minister at Peking respecting the cancellation of the war zone, January 16, 1915, [w:] ibidem, s. 85–87; M. Kajima, The Diplomacy of Japan…, s. 164–176.
54 Na marginesie można odnotować, że Japończycy – nie po raz pierwszy zresztą w swojej historii – wykazali się perfidią, umieszczając w preambule do 21 żądań sfor-mułowanie nawiązujące do chińskiej noty, oznajmili mianowicie, że chcą „utrzymać po-wszechny pokój w Azji Wschodniej oraz osiągnąć dalsze wzmocnienie przyjacielskich
18 stycznia Hioki przekazał Yuanowi 21 żądań, spisanych dla wzmocnienia ich wymowy na papierze z wytłoczonymi wizerunkami pancerników i karabi-nów maszynowych. Żądania podzielone były na pięć grup. Pierwsza dotyczyła Shandongu, druga – potwierdzenia i dalszego umocnienia specjalnej pozycji Japonii w południowej Mandżurii i we wschodniej części Mongolii Wewnętrz-nej. Kolejne żądania miały na celu przejęcie przez Japonię kontroli nad ważnym kompleksem metalurgicznym Hanyeping. Ta znajdująca się w dolinie Jangcy spółka miała ponadto otrzymać monopol kopalniany na okolicznym terenie. W dalszej części Chiny miały się zobowiązać, że nie odstąpią ani nie wydzierża-wią żadnego fragmentu swojego wybrzeża państwu trzeciemu, co oznaczało do-myślnie, że zakaz ten nie odnosił się do Japonii. Najbardziej daleko idące żądania ujęte zostały w grupie piątej, w której Japonia domagała się, aby rząd pekiński m.in.: zatrudnił jej doradców politycznych, finansowych i wojskowych; zgodził się na powołanie w wybranych miejscowościach policji mieszanej; zobowiązał się kupować od niej co najmniej połowę swojego uzbrojenia oraz przyznał jej prawo weta wobec przedsięwzięć przemysłowych powierzonych zagranicznemu kapitałowi w Fujianie55.
Przyjęcie powyższych żądań, zwłaszcza zawartych w grupie piątej, prze-kształciłoby Chiny w państwo podległe Japonii, a później zapewne w jej protek-torat na modłę koreańską. Istotne było, że Japonia zyskałaby przywileje, prawa i koncesje zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym, a strefa jej bezpośred-nich wpływów obejmowałaby tereny w różnych częściach Chin – Mandżurię, Mongolię Wewnętrzną i Shandong na północy, fragment doliny Jangcy w środ-kowych Chinach i Fujian na południu.
Ponieważ żądania naruszały interesy pozostałych mocarstw, Japonia zakazała ich ujawniania, grożąc „poważnymi konsekwencjami”56. W trakcie negocjacji wy-wierała presję militarną oraz wystosowała dwa ultimata. Oprócz kija stosowała także metodę marchewki. W zamian za akceptację żądań oferowała m.in. spokój ze strony chińskich rewolucjonistów przebywających na jej terytorium, zwrot Jiaozhou (chociaż nie bez konieczności kolejnych ustępstw Pekinu) i przyzwole-nie na monarsze plany Yuana57.
i dobrosąsiedzkich stosunków” z Chinami. Podczas negocjacji Hioki – wyjaśniając, jaka szansa rysowała się przed Japonią w wyniku I wojny światowej – miał z kolei stwierdzić cynicznie, że niepodobna „oczekiwać, że sąsiad pomagający w gaszeniu ognia w sklepie jubilerskim powinien wrócić z pustymi rękami”. Reinsch to the Secretary of State, May 4, 1915, RDSRPRBChOS, roll 24.
55 Tekst 21 żądań znajduje się w załączniku 2.
56 Minister Reinsch to the Secretary of State, January 23, 1915, [w:] PRFRUS 1915,
Washington 1924, s. 79.
57 Reinsch to Bryan, January 26, 1915, [w:] PWW, t. 32, s. 137–138; M. Chi, China Diplomacy…, s. 30, 153.
Yuan znalazł się w skrajnie trudnym położeniu. Z oczywistych względów nie chciał się godzić na żądania, ale zapewnienie sobie przychylności czy choćby neu-tralności potężnego sąsiada miało dla niego znaczenie, szczególnie w perspekty-wie przygotowań do wprowadzenia cesarstwa58. Nie mógł zarazem uczynić zbyt dużych ustępstw, gdyż zdyskredytowałoby go to w oczach rodaków, a wówczas mogło dojść do wybuchu kolejnej rewolucji. Konieczne było też kontrolowanie i tonowanie antyjapońskich nastrojów, aby nie przerodziły się w rozruchy, które Japonia mogłaby wykorzystać jako powód do interwencji. Wobec niemożności stawienia jej skutecznego oporu militarnego i z uwagi na wspomniane kompli-kacje Chinom pozostało tylko jedno wyjście – przedłużać rozmowy i zwracać się o pomoc do Wielkiej Brytanii i USA. Podobną taktykę stosowały w przeszłości, np. podczas negocjacji z Rosją, która na początku XX wieku próbowała wymusić układ dotyczący Mandżurii.
Mimo japońskiego zakazu ujawniania żądań informacje o nich zaczęły po kilku dniach docierać do zagranicznych dyplomatów w Pekinie. Reinsch miał się o nich dowiedzieć 22 stycznia podczas rozmowy z chińskim ministrem59. Na początku nie znał szczegółów, a jedynie ogólny zarys niektórych punktów, choć stopniowo ukazywał się przed nim pełen obraz żądań. Jednak nawet dysponu-jąc tylko częścią informacji, Reinsch zaczął alarmować o poważnym naruszeniu chińskiej niepodległości i polityki „otwartych drzwi”. Stwierdził wręcz, że rozpo-czął się najpoważniejszy kryzys w dziejach Państwa Środka60.
W miarę jak napływały kolejne wiadomości od Reinscha, Departament Sta-nu wykazywał coraz większe zainteresowanie całą sprawą, ale zanim zajął jakieś stanowisko, chciał poznać pełnię żądań. W tym celu zwrócił się do Wielkiej Bry-tanii i Japonii, lecz pierwsza nie uważała sytuacji za poważną i odpowiedziała bez żadnych konkretów z dużym opóźnieniem, a druga z wyrachowaniem stosowała taktykę dezinformacji. Kilka razy zaprzeczyła, aby żądania naruszały integralność terytorialną Chin lub prawa cudzoziemców. 6 lutego premier Ōkuma osobiście zapewnił ambasadora Guthriego o swoim przywiązaniu do polityki „otwartych drzwi” oraz integralności terytorialnej Chin61.
58 J. Polit, Odwrót znad Pacyfiku…, s. 79; J. Ch’ên, Yuan Shih-k’ai, 1859–1916. Brutus Assumes the Purple, London 1961, s. 186.
59 P. Reinsch, An American Diplomat…, s. 131.
60 Minister Reinsch to the Secretary of State, January 23, 1915, [w:] PRFRUS 1915,
s. 79; Reinsch to the Secretary of State, January 24, 1915, RDSRPRBChOS, roll 23; Reinsch to Bryan, January 26, 1915, [w:] PWW, t. 32, s. 137–138; Reinsch to the Secretary of State, January 27, 1915, RDSRPRBChOS, roll 23; Reinsch to the Secretary of State, February 1, 1915, WWP, series 2, reel 68; Minister Reinsch to the Secretary of State, February 10, 1915,
[w:] PRFRUS 1915, s. 85–87.
61 Ambassador Guthrie to the Secretary of State, February 1, 1915, [w:] PRFRUS
Apogeum obłudy miało miejsce 8 lutego, gdy Japonia przekazała listę żądań, na której pominęła jednak najbardziej kontrowersyjną grupę piątą, a część po-zostałych żądań złagodziła lub nadała im bardziej ogólnikowe brzmienie. Dzięki doniesieniom Reinscha i Guthriego politycy w Waszyngtonie wiedzieli, że prze-kazany dokument był niekompletny. Bryan zwrócił się zatem do japońskiego ambasadora Chindy Sutemiego z prośbą o wyjaśnienia, ale ten zarzekał się, że wszystkie żądania zostały ujęte62.
Tymczasem Chiny, dowiedziawszy się o dwulicowości i manipulacjach Ja-ponii, postanowiły przekazać w tajemnicy zainteresowanym mocarstwom pełen tekst żądań63. W tej sytuacji Bryan ponownie zwrócił się do Japonii, wyrażając zadowolenie, że zaprzeczyła pogłoskom o istnieniu dodatkowych żądań, czym postawił ją w kłopotliwym położeniu i skłonił do wyjawienia prawdy64. Sam sta-rał się jeszcze znaleźć jakieś inne wytłumaczenie. Sugerował, że być może ory-ginalna nota Hiokiego zawierała grupę piątą, ale w toku negocjacji Tokio z niej zrezygnowało i dlatego obecnie ją pominięto65. Reinsch szybko rozwiał wszystkie złudzenia66.
Ostatecznie 21 lutego baron Katō przyznał, że japońska nota zawierała rów-nież grupę piątą, jednakże – i tu minister wykazał się nie lada inwencją i tupetem – nie znajdowały się w niej żądania, a jedynie życzenia (w angielskiej wersji doku-mentu mowa jest o requests albo wishes, w przeciwieństwie do demands)67. Cho-ciaż w instrukcjach dla Hiokiego z grudnia 1914 roku rzeczywiście uczyniono
Ambassador Guthrie to the Secretary of State, February 3, 1915, [w:] ibidem; Ambassador Guthrie to the Secretary of State, February 6, 1915, [w:] ibidem, s. 83; Ambassador Page to the Secretary of State, February 13, 1915, [w:] ibidem, s. 88; J. Polit, Odwrót znad Pacyfi-ku…, s. 65–66, 68.
62 PRFRUS 1915, s. 83–92.
63 Reinsch to the Secretary of State, February 17, 1915, RDSRPRBChOS, roll 23; The Chinese Minister to the Secretary of State, undated, [w:] PRFRUS 1915, s. 93–95.
64 Bryan to the American Embassy at Tokyo, February 18, 1915, [w:] PWW, t. 32,
s. 247; Bryan to the American Embassy at Tokyo, February 18, 1915, [w:] ibidem, s. 248.
Link podejrzewa, że pomysłodawcą tego posunięcia był Wilson, a nie Bryan, który nie wykazywał się podobnym sprytem. A.S. Link, Wilson: The Struggle…, s. 280.
65 Bryan to the American Legation at Peking, February 18, 1915, [w:] PWW, t. 32,
s. 246–247; Bryan to the American Embassy at Tokyo, February 18, 1915, [w:] ibidem,
s. 247.
66 Minister Reinsch to the Secretary of State, February 20, 1915, [w:] PRFRUS 1915,
s. 95–96. Zobacz też: Reinsch to the Secretary of State, February 17, 1915, RDSRPRBChOS,
roll 23.
67 Ambassador Guthrie to the Secretary of State, February 21, 1915, [w:] PRFRUS
1915, s. 96; The Japanese Embassy to the Department of State, undated, handed on February 22, 1915, [w:] ibidem, s. 97. Podobnych wyjaśnień Katō udzielił Brytyjczykom już
podobne rozróżnienie, to ponieważ opublikowano je już po zakończeniu całego konfliktu, można podejrzewać, że zostały odpowiednio zmienione post factum.
Bez względu nawet na te wątpliwości, istotne było, że zdaniem Reinscha Japonia, przedstawiając Chinom swoje żądania, nie dzieliła ich na różne kategorie i fak-tycznie wszystkie traktowała jednakowo68.
W drugiej połowie lutego Waszyngton miał już w miarę pełne rozeznanie w sytuacji. Zakończył się tym samym pierwszy etap ustalania faktów i przyszła pora na sformułowanie planu działania. Okazało się to nie takie proste, gdyż główni architekci chińskiej polityki Stanów Zjednoczonych – Reinsch, Williams, Lansing, Bryan i Wilson – mieli różne pomysły, jak należało zareagować.
Wystąpienie przez Japonię z żądaniami było dla Waszyngtonu poważnym problemem69. Żądania same w sobie łamały politykę „otwartych drzwi”, zarówno w kwestii równości szans, jak i suwerenności i terytorialnej integralności Chin. Poza tym ich wystosowanie stwarzało sytuację groźną dla amerykańskiej poli-tyki. Potencjalnie niepożądanych scenariuszy – jak trafnie analizował Reinsch – było kilka. Przyjęcie żądań równało się umniejszeniu władzy Pekinu i mogło doprowadzić do destabilizacji kraju i wybuchu kolejnego powstania. Odrzucenie oznaczałoby zapewne bezpośredni atak Japonii lub próbę wzniecenia przez nią rewolucji. Ale nawet niezależnie do przebiegu rokowań resentymenty anty- japońskie szerzące się w społeczeństwie chińskim mogły przerodzić się w antyja-pońskie wystąpienia, a te nabrać ogólniejszego rysu antycudzoziemskiego. I jed-ne, i drugie mogły zaś stanowić dla Japonii podstawę do interwencji, tak samo zresztą jak rewolucja przez nią wywołana70.
W Waszyngtonie zaczęto się w tym czasie obawiać jeszcze jednego nega-tywnego scenariusza. Podejrzewano, że podporządkowanie Chin przez Japonię zagroziłoby nie tylko amerykańskiej polityce w Państwie Środka, ale na domiar złego fundamentowi całej amerykańskiej polityki zagranicznej – doktrynie Monroego. Gdyby Japonia istotnie ograniczyła lub zamknęła dostęp do rynku chińskiego dla innych cudzoziemców, wyrugowane z niego państwa europejskie szukałyby po zakończeniu wojny rekompensaty na innych obszarach i zapewne zwróciłyby się ku Ameryce Łacińskiej, stwarzając tym samym zagrożenie dla in-teresów i bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych71. Nie będzie więc przesadą
68 Minister Reinsch to the Secretary of State, April 2, 1915, [w:] PRFRUS 1915,
s. 118; Minister Reinsch to the Secretary of State, April 5, 1915, [w:] ibidem, s. 119–122.
69 Tien-yi Li pisze z pewną przesadą, że żądania „stanowiły wyzwanie dla Stanów Zjednoczonych jako światowego mocarstwa”. Tien-yi Li, Woodrow Wilson’s…, s. 100.
70 Minister Reinsch to the Secretary of State, January 23, 1915, [w:] PRFRUS 1915,
s. 79; Reinsch to Bryan, January 26, 1915, [w:] PWW, t. 32, s. 137–138.
71 S. Hornbeck, Contemporary Politics in the Far East, New York–London 1916,
stwierdzenie, że w następstwie japońskich żądań mogło się pojawić wiele proble-mów i niebezpieczeństw.
Wśród osób decydujących o kształcie chińskiej polityki USA najbardziej nie-przejednane stanowisko wobec 21 żądań prezentował Reinsch72. Uważał on, że akceptacja narzuconych warunków przekształciłaby Chiny w protektorat i pozba-wiłaby je kontroli nad zasobami naturalnymi. Spośród cudzoziemców najbardziej uderzyłoby to w Brytyjczyków, ale pozycja Amerykanów także znacząco by na tym ucierpiała. Reinsch alarmował o największym kryzysie w dziejach Państwa Środka i chciał, aby amerykańska dyplomacja próbowała powstrzymać agresję. Sam zaproponował dwa uzupełniające się działania – zwrócenie się zarówno do Pekinu, jak i do Londynu. W tym pierwszym, sformułowanym jeszcze na eta-pie ustalania kontekstu i podstawowych faktów, chodziło o skłonienie Chin, aby nie bacząc na nakaz dyskrecji, ujawniły treść żądań. Uniemożliwiłoby to Japonii dalsze mataczenie w tej sprawie. Według Reinscha istniała duża szansa, że Chi-ny zgodzą się na upublicznienie, o ile StaChi-ny Zjednoczone wezmą za to „moralną
i […] polityczną odpowiedzialność”. Inny wariant zakładał uzyskanie potrzeb-nych informacji via Londyn lub wysłanie oficjalnego zapytania do Tokio.
Dys-ponując pełną wiedzą o żądaniach, należało starać się je zablokować lub przynaj-mniej złagodzić. I tutaj ponownie główną rolę miała odegrać Wielka Brytania. „Wszystkie aspekty kryzysu – pisał poseł 1 lutego – wskazują, że rząd brytyjski trzyma klucz do całej sytuacji”. Reinsch przekonywał, że Wielka Brytania, która doceniała „przyjacielski charakter amerykańskiej neutralności” oraz fakt, że USA stanowiły nieocenioną bazę zaopatrzeniową, nie zignoruje ich woli politycznej i stanowczo wpłynie na swojego alianta. To zaś niemal na pewno sprawi, że Japo-nia zrezygnuje z żądań, bo w przeciwnym razie ryzykowałaby osłabienie sojusz-niczych więzów lub nawet ich zerwanie73. Rozumowanie Reinscha miało jedną
72 Podczas całego kryzysu Reinsch nieoficjalnie doradzał też Pekinowi, co momen-tami stawiało go w kłopotliwym położeniu. P. Reinsch, An American Diplomat…, s. 130,
132, 134, 143–144; Minister Reinsch to the Secretary of State, April 5, 1915, [w:] PRFRUS
1915, s. 119–122; Tien-yi Li, Woodrow Wilson’s…, s. 105–106; A.W. Griswold, The Far Eastern…, s. 191.
73 Reinsch to the Secretary of State, January 24, 1915, RDSRPRBChOS, roll 23; Re-insch to Bryan, January 26, 1915, [w:] PWW, t. 32, s. 137–138; ReRe-insch to the Secretary of State, January 27, 1915, RDSRPRBChOS, roll 23; Reinsch to the Secretary of State, January 29, 1915, ibidem; Reinsch to the Secretary of State, February 1, 1915, WWP, series 2, reel 68; Minister Reinsch to the Secretary of State, February 10, 1915, [w:] PRFRUS 1915, s. 85–87;
P. Reinsch, An American Diplomat…, s. 129–149. Wszystkie cytaty pochodzą
z doku-mentu z 1 lutego. Curry zauważa, że pomysł, aby liczyć na współpracę z Wielką Brytanią przeciwko Japonii, pojawiał się podczas każdego kryzysu w Azji za prezydentury Wil-sona. R.W. Curry, Woodrow Wilson and Far Eastern Policy, 1913–1921, New York 1968,
poważną wadę, zapomniał on, że podczas wojny to Wielka Brytania bardziej po-trzebowała Japonii niż vice versa.
Stronnikiem Reinscha w Departamencie Stanu był Williams. W serii memo-randów skierowanych do Bryana na przełomie stycznia i lutego, a więc gdy treść żądań i kulisy ich przedstawienia były ciągle przedmiotem niepotwierdzonych doniesień i spekulacji, pisał on o „poważnym kryzysie […] grożącym nie tylko pokojowi Chin, ale również interesom Ameryki”. Dowodził, że żądania łamały szereg międzynarodowych zobowiązań i oświadczeń Japonii, wobec czego Stany Zjednoczone, jako „strażnik” polityki „otwartych drzwi”, miały „moralny obo-wiązek” domagać się wyjaśnień i nalegać na przestrzeganie przysługujących im praw. Wszelka pobłażliwość tylko ośmieliłaby do dalszego ograniczania praw in-nych państw i naruszania polityki „otwartych drzwi”, istotnej dla przedsięwzięć komercyjnych, edukacyjnych i misjonarskich. Williams wskazywał, że co praw-da z gospopraw-darczego punktu widzenia Japonia miała dla Stanów Zjednoczonych obecnie większe znaczenie niż Chiny, to w amerykańskim interesie leżało utrzy-manie niepodległych i silnych Chin, a nie zdominowanie ich przez Japonię. Co więcej, uchylenie się od pomocy Chinom, które na ową pomoc z Waszyngtonu szczególnie liczyły, skutkowałoby zapewne utratą wpływów na Dalekim Wscho-dzie. Intencje rządu tokijskiego były dla Williamsa jasne – stopniowe powielanie schematu koreańskiego. Nie ufał on zapewnieniom Japonii, gdyż wielokrotnie już je łamała. Obawiał się też, że po opanowaniu Państwa Środka stanie się ona po-ważnym zagrożeniem dla USA.
Williams miał trochę inne niż Reinsch sugestie, co należało zrobić w zaist-niałym kryzysie. Mniejszą wagę przykładał do współpracy z Wielką Brytanią, którą podejrzewał o ignorowanie alarmujących sygnałów i „przymykanie oka” na działania sojusznika. Jednakowoż sądził, że gdy upubliczni się żądania, Whitehall pomoże w ich ograniczeniu. Należało w takim razie dążyć do ujawnienia całej sprawy i w tym celu, podobnie jak Reinsch, Williams proponował zwrócić się do Chińczyków. Uzupełnieniem tego miał być stanowczy protest przeciwko przy-znawaniu koncesji naruszających amerykańskie prawa. Williams miał nawet bar-dziej dalekosiężną wizję. „Jeśli udałoby nam się zredukować żądania – pisał 2 lu-tego – wydaje mi się, że powinniśmy nalegać na Chiny, aby zaprowadziły u siebie
z Waszyngtonem w Chinach, postrzegając go, podobnie jak Tokio, jako zagrożenie dla swych interesów. C.B. Davis, Limits of Effacement: Britain and the Problem of American Cooperation and Competition in China, 1915–1917, „Pacific Historical Review” 1979,
t. 48, nr 1, s. 47–63. Podczas kryzysu wywołanego przez 21 żądań Wielka Brytania nie chciała konsultować swoich działań z innymi mocarstwami i wolała samodzielnie rozma-wiać z Japonią. Nie doszło wówczas do współpracy amerykańsko-brytyjskiej, na którą USA też zresztą nie nalegały. R.J. Gowen, Great Britain and the Twenty-One Demands of 1915: Cooperation versus Effacement, „The Journal of Modern History” 1971, t. 43, nr 1,
porządek i stały się zdolne do obrony. Możemy i powinniśmy im w tym pomóc,
a poprzez to zbudujemy silną obronę dla siebie”74. Takie stanowisko oznaczało znaczne zbliżenie amerykańsko-chińskie, a zdaniem A.S. Linka niosło nawet ze sobą ryzyko wojny75.
Wyraźnie sprecyzowana opinia Williamsa z przełomu stycznia i lutego uległa kilka tygodni później głębokiej zmianie. 26 lutego wystosował on kolejne memo-randum do Bryana, w którym zgadzał się na żądania w odniesieniu do Mandżurii i Shandongu w zamian za uregulowanie sprawy japońskiej imigracji do USA. I chociaż Williams obwarował to pewnymi warunkami, takimi jak potwierdzenie przez Japonię polityki „otwartych drzwi” i zaprzestanie pobierania przez nią dys-kryminujących opłat frachtowych w Mandżurii76, to pomysł polegał na klasycz-nej wymianie quid pro quo. Ciekawe jest, że sam Williams zdawał sobie sprawę,
jak ryzykowne byłoby to posunięcie. Na początku memorandum wspomniał, że naruszałoby to amerykańskie prawa traktatowe oraz stanowiłoby „niebezpieczny precedens”, który niemal na pewno zapoczątkowałby lawinę żądań innych mo-carstw, mogącą doprowadzić do rozpadu Chin lub w wariancie mniej pesymi-stycznym – do ugruntowania stref wpływów77.
Historycy różnie starali się wytłumaczyć woltę Williamsa, ale ich próby wy-dają się nie do końca satysfakcjonujące78. Dostępne mi materiały nie pozwalają wyrokować na temat motywacji szefa Wydziału ds. Dalekiego Wschodu, można zatem jedynie wskazać na pewne tropy. Nie ulega wątpliwości, że sytuacja pod