Regionalny program odnowy wsi w Polsce na przykadzie województwa lskiego 34

W województwie l skim program odnowy wsi zaczto wprowadza

w 2002 r. po I Polskim Kongresie Odnowy Wsi. Inicjatorem by l ski Zwi zek Gmin i Powiatów – dobrowolne stowarzyszenie samorz dowe, skupiaj ce ponad 120 jednostek samorz du terytorialnego z terenu województwa l skiego. Podj-to wspóprac z Samorz dem Województwa Opolskiego oraz opolsk grup moderatorów odnowy wsi. W latach 2002-2003 zrealizowano projekt pilotao-wy, którym objto grup 10 soectw z terenu województwa l skiego. Celem pilotau byo zweryfikowanie dowiadcze odnowy wsi uzyskanych w innych

34 W. Magry: Regionalne programy odnowy wsi w Polsce na przykadzie województwa

l-regionach Polski i zainicjowanie ich w wybranych obszarach województwa l -skiego. Zaplanowano take przygotowanie spoecznoci lokalnych oraz jedno-stek samorz dowych do wykorzystania rodków dostpnych w ramach Fundu-szy Strukturalnych oraz Programu LEADER+.

W drugiej poowie 2004 r. l ski Zwi zek Gmin i Powiatów uzyska

wsparcie Samorz du Województwa l skiego, co pozwolio na uruchomienie corocznego konkursu „Pikna Wie Województwa l skiego” oraz dofinanso-wanie poszerzenia Programu o 40 kolejnych soectw. Soectwa te przeszkolono wedug metodyki stosowanej w województwie opolskim w zakresie tworzenia soeckich strategii rozwoju (planów i programów odnowy wsi), budowania sys-temu instrumentów wsparcia oraz podstaw planowania przestrzennego wsi i ksztatowania krajobrazu wiejskiego. Szkolenia obejmoway take tematy z zakresu budowania i zarz dzania projektami oraz obsugi internetu.

Do struktury organizacyjnej Programu (po raz pierwszy w Polsce w skali regionu) w czono powiaty, nadaj c im znacz c rol w kreowaniu instrumen-tów wsparcia soeckich przedsiwzi w dziedzinie odnowy wsi. Niestety po-mys w czenia powiatów w struktur programu nie przyniós oczekiwanych efektów z wyj tkiem powiatu gliwickiego. Novum stanowio take opracowanie tzw. „karty da”, bd cej zestawieniem instrumentów wsparcia, moliwych do uruchomienia z poziomów: gminy, powiatu oraz regionu.

W dniu 22 maja 2006 r. w wyniku ponad 2-letnich stara l skiego Zwi zku Gmin i Powiatów, Sejmik Województwa l skiego przyj  uchwa

„Program Odnowy Wsi Województwa l skiego na lata 2006-2010 (POWW)”.

Obj  tym samym gówny mecenat nad programem regionalnym i nada trwae ramy wsparcia dla rozwoju procesu odnowy wsi w regionie na kilka najbli-szych lat. Za gówny cel POWW obrano: pobudzenie aktywnoci mieszkaców wsi poprzez stymulowanie i wspomaganie oddolnych inicjatyw rozwojowych oraz stworzenie odpowiednich mechanizmów i instrumentów wsparcia odnowy i rozwoju wsi. Jako oczekiwany efekt wieloletniego Programu wskazano uru-chomienie trwaego i samopodtrzymuj cego si rozwoju spoecznoci wiejskich na obszarze wybranych gmin i powiatów, z zaoeniem ich oddziaywania na blisze i dalsze obszary wiejskie poprzez promieniowanie najlepszych wzorców odnowy wsi.

Idea Programu Odnowy Wsi województwa l skiego zakada wyposae-nie liderów wiejskich i grup odnowy wsi w umiejtnoci kluczowe dla samo-dzielnego rozwi zywania problemów spoecznoci wiejskich oraz zarz dzania rozwojem lokalnym w oparciu o lokalne zasoby i wspólnie opracowan i zaak-ceptowan przez spoeczno wiejsk strategi rozwoju. W tak rozumianym modelu, podobnie jak w programie opolskim, odnowa wsi staje si procesem

pozytywnych zmian w sferze materialnej i duchowej wsi, dokonuj cym si

gównie dziki zaangaowaniu samych mieszkaców.

Pocz tkowo gównym celem wikszoci rozwijanych w ramach Programu przedsiwzi bya integracja i aktywizacja mieszkaców wsi, a nastpnie ich w czanie si w kolejne, czsto coraz bardziej rozbudowane organizacyjnie i finansowo dziaania, które w zamiarach liderów miay by wizytówk caej wsi oraz miejscowej aktywnoci spoecznej. Zgodnie z zasad subsydiarnoci po-dejmowane przedsiwzicia z reguy nie przekraczay moliwoci organizacyj-nych samych mieszkaców, wymagaj jedynie wsparcia finansowego, o które co pewien czas, w ramach Programu, jego uczestnicy mogli si ubiega.

Charakterystyczn cech programu l skiego jest to, i jest on realizowa-ny w partnerstwie. Gówrealizowa-nymi partnerami dla Samorz du Województwa l -skiego przy realizacji POWW s : l ski Zwi zek Gmin i Powiatów, a take samorz dy gminne, które wyraziy wol przyst pienia do Programu.

Konstrukcja Programu zawiera zestaw dziaa i instrumentów wsparcia dla przedstawicieli spoecznoci lokalnych, tzw. grup odnowy wsi. S to przede wszystkim instrumenty edukacyjne, planowania strategicznego na poziomie soectwa oraz wsparcia finansowego w formie dotacji na zorganizowanie kon-kursu, festynu lub niewielkich projektów inwestycyjnych. Poza wymienionymi mog by finansowane take wielopaszczyznowe projekty, wykorzystuj ce fundusze z UE. Program jest zaplanowany tak, aby przyczyni si do zmian w mentalnoci mieszkaców obszarów wiejskich, zwikszenia wiadomoci wy-sokich wartoci i walorów lokalnego dziedzictwa przyrodniczego oraz kulturo-wego, usytuowanych w bezporednim i dalszym otoczeniu wsi. Wartoci te coraz czciej pozbawiane s waciwej ochrony ze strony danej spoecznoci, wrcz niszczone albo wypierane przez zuniformizowane elementy wspóczesnej kultury masowej. Powoduje to utrat istotnych elementów dziedzictwa obsza-rów wiejskich (np. w dziedzinie architektury wiejskiej, obyczaju, krajobrazu itp.), które mogyby stanowi osnow silnej tosamoci spoecznoci wiejskiej, stanowi cej podstaw do rozwijania lokalnego kapitau spoecznego.

Program Odnowy Wsi Województwa l skiego skada si z 4 gównych blo-ków dziaa:

1. Cykl szkoleniowo-aktywizuj cy – w ramach którego organizowane s wy-jazdy studyjne do innych regionów wdraaj cych programy odnowy wsi, warsztaty „Planowanie w procesie odnowy wsi” poprzedzone wizjami tere-nowymi soectw przez moderatorów Programu, warsztaty nt. budowy i za-rz dzania projektami, spotkania nt. systemu instrumentów wsparcia oraz inne dziaania szkoleniowe,

2. Konkurs przedsiwzi odnowy wsi – w ramach którego dofinansowywane s drobne projekty inwestycyjne w obszarze zagospodarowania centrów wsi, terenów zielonych, sportowych i rekreacyjnych oraz placów zabaw, jak rów-nie projekty nieinwestycyjne: zakup strojów ludowych i instrumentów mu-zycznych dla zespoów ludowych i orkiestr. Wysoko dotacji wynosi od 5.000 do 20.000 z i nie wicej ni 50% cakowitych kosztów projektu, 3. Konkurs „Pikna Wie Województwa l skiego” – realizowany w

katego-riach: „Najpikniejsza wie”, „Najlepsze przedsiwzicie odnowy wsi” oraz

„Najpikniejsza zagroda”,

4. Dziaania uzupeniaj ce – w ramach których odbywaj si m.in.: Regionalne Spotkania Liderów Odnowy Wsi; dziaania z zakresu koncepcji zagospoda-rowania przestrzennego wsi oraz ochrony i ksztatowania krajobrazu; konsul-tacje z moderatorami odnowy wsi oraz liczne szkolenia m.in. z zakresu wy-korzystania nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) do zaspokojenia potrzeb rozwoju spoecznoci wiejskich i rozwoju lo-kalnego oraz zakadania stowarzysze dziaaj cych na rzecz rozwoju wsi.

W kolejnych latach planuje si poszerzenie oferty szkoleniowej o kolejne tematy m.in.: samozatrudnienia osób poszukuj cych pracy; zakadania na wsi mikroprzedsibiorstw oraz maych firm, jak równie marketingu produktów lo-kalnych i regionalnych. W przyszoci planuje si take utworzenie „regionalnej platformy wymiany dowiadcze odnowy wsi”, funkcjonuj cej w oparciu o technologi internetow oraz realizacj dziaa w zakresie edukacji dzieci i modziey oraz animacji kulturowej na rzecz odnowy wsi. Komunikacj w ra-mach POWW zapewnia strona internetowa www.odnowawsi.pl. Najwaniejsze wydarzenia dla odnowy wsi w województwie l skim przedstawia tabela 5.4.

Tabela 5.4. Najwaniejsze wydarzenia dla odnowy wsi w województwie lskim Data Wydarzenie IV.2002 INSPIRACJA - I Polski Kongres Odnowy Wsi w Góradach (województwo opolskie) IX.2002 uruchomienie Programu Pilotaowego „Odnowa Wsi l skiej” z udziaem 10 soectw X.2003 Konwent Burmistrzów i Wójtów l skiego Zwi zku Gmin i Powiatów powicony

roz-wojowi obszarów wiejskich – ankieta nt. zainteresowania gmin odnow wsi

IX.2004 uruchomienie we wspópracy z Samorz dem Województwa l skiego pilotaowego etapu regionalnego programu odnowy wsi z udziaem 50 soectw

VII.2004 ogoszenie przez Urz d Marszakowski I edycji konkursu „Pikna Wie Województwa l skiego”

V.2005

nabór wniosków do Dziaania 2.3 „Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego” SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnociowego oraz rozwój obszarów wiejskich”

V.2006 uchwalenie przez Radnych Sejmiku Województwa l skiego Programu Odnowy Wsi Województwa l skiego (POWW) na lata 2006-2010

ródo: W. Magry: Regionalne programy odnowy wsi w Polsce na przykadzie województwa

lskiego. E-strona: www.odnowawsi.pl.

Wedug stanu na koniec wrzenia 2008 r. w ramach dziaa szkoleniowo- -aktywizuj cych w województwie l skim przeszkolono grup osób z 112

so-ectw, co stanowi nieco ponad 10% wszystkich soectw w regionie (nie licz c wsi – beneficjentów ww. konkursów przedsiwzi w liczbie ok. 250). W wyni-ku przeprowadzenia dotychczasowych piciu edycji dziaa szkoleniowo- -edukacyjnych w latach 2002-2008 zrealizowano  cznie ok. 700 godzin zaj

szkoleniowych (ok. 120 szkole, warsztatów, wyjazdów studyjnych), w wik-szoci na terenie wsi bior cych udzia w programie. Przeszkolono grup ponad 650 osób – liderów wiejskich oraz urzdników samorz dowych, zajmuj cych si

tematyk rozwoju obszarów wiejskich.

Wród realizowanych projektów dominuj niewielkie inwestycje zwi za-ne z ksztatowaniem przestrzeni publiczzwi za-nej w centrach wsi, np. adaptacje bu-dynków na wietlice wiejskie i miejsca spotka, urz dzanie muzeów wiejskich i izb regionalnych, urz dzanie terenów zielonych, placów, skwerów, budowa placów zabaw i maych boisk dla dzieci, nasadzanie rolinnoci, oznakowanie miejscowych atrakcji, stanowi ce odnow wizualn wsi. Realizowane s take projekty nieinwestycjne, jak: organizacja festynów, obchodów rocznic powsta-nia wsi, przywracanie tradycyjnych wi t wiejskich, wydawanie monografii, opracowa, promowanie twórczoci lokalnych artystów, organizacja konkursów w dziedzinach historii, kultury, tradycji, ekologii, których zadaniem jest ochrona miejscowego dziedzictwa i umacnianie wizi midzy mieszkacami. Projekty nieinwestycjne s równie wane z punktu widzenia procesu odnowy wsi, jak projekty o charakterze inwestycyjnym.

Program w województwie l skim funkcjonuje dziki systemowi wspar-cia, zlokalizowanemu na dwóch poziomach: regionalnym i gminnym. Finanso-wany jest gównie ze rodków Samorz du Województwa l skiego; przy wspó-finansowaniu gmin, których soectwa uczestnicz w Programie oraz l skiego Zwi zku Gmin i Powiatów. Na dziaania w ramach Programu przeznaczono

 cznie w 2006 r. ze rodków regionalnych kwot ok. 1,3 mln z; w 2007 r. ok.

2,2 mln z, a w 2008 r. ok. 3,25 mln z.

Zakoczenie

Program odnowy wsi realizowany w Polsce na poziomie regionalnym oraz towarzysz ce mu inne przedsiwzicia z zakresu odnowy wsi s przyka-dami pozytywnej mobilizacji spoecznoci wiejskich, objtych odnow wsi.

Udzia w Programie przyczynia si do uruchomienia procesów rozwojowych na obszarach, które przez dziesiciolecia znajdoway si poza gównymi nurtami i obszarami rozwoju, ogranicza patologie spoeczne. Pozytywne efekty uzyski-wane byy czsto przy maym wsparciu finansowym ale przy duym zaangao-waniu lokalnych liderów i caej spoecznoci wiejskiej.

Regionalne programy odnowy wsi maj za zadanie przygotowanie lide-rów wiejskich do prowadzenia dziaa typu odnowa wsi w swoich

spoeczno-ciach, najczciej poprzez przekazywanie im moduowo opracowanych porcji wiedzy i umiejtnoci na temat podstaw rozwoju lokalnego, jak równie nie-zbdnego wsparcia finansowego, które jednak zawsze powinno by traktowane wtórnie w stosunku do dokonywanej na pocz tku diagnozy potrzeb i formuo-wanej strategii dziaa. Tak rozumiany model odnowy wsi zawsze bdzie zmie-rza do inspirowania liderów wiejskich do dugofalowej i samopodtrzymuj cej si aktywnoci na rzecz rozwoju wsi, w której rodki finansowe s istotnym, ale nie decyduj cym czynnikiem sukcesu.

Oczywicie wdraanie programów regionalnych nie odbywa si bez kon-fliktów i problemów, o czym najlepiej wiadczy fakt, e ruch odnowy wsi w wikszej skali rozszerza si powoli. Wród gównych przyczyn takiego stanu rzeczy upatruje si w postrzeganiu odnowy wsi przez liderów wiejskich wy cz-nie przez pryzmat moliwych do pozyskania pienidzy europejskich. Signicie po rodki finansowe czstokro bywa waniejsze od uruchomiania procesu od-nowy, wymagaj cego duego zaangaowania ludzi i realizacji mniejszych pro-jektów. Czsto lokalni liderzy przyst pienie do programu odnowy warunkuj bezporednim pozyskaniem znacznej dotacji, najlepiej z UE, na zrealizowanie jednego, konkretnego projektu. Wymownym jest stwierdzenie jednego z liderów grupy odnowy wsi, zawarte w ankiecie ewaluacyjnej programu regionalnego w województwie l skim: „(…) odnowa wsi si skoczya bo otrzymalimy do-tacj i zrealizowalimy projekt”. „Postrzeganie odnowy wsi przez pryzmat pie-nidzy europejskich stao si gównym powodem zahamowania rozwoju pro-gramów regionalnych, które przez kilka lat obiecuj co rozwijay si w oparciu o nieporównywalnie mniejsze od europejskich rodki finansowe w trzech woje-wództwach”³⁵.

Kwestie finansowe, w tym zbytnie zmaterializowanie idei odnowy wsi stanowi aktualnie podstawow barier dla rozwoju ruchu odnowy wsi i zara-zem najwiksze wyzwanie z punktu widzenia samej idei, istotnej dla przyszoci

35 R. Wilczyski: Wyzwania stojce przed odnow wsi w Polsce – nowe trendy rozwojowe.

Prezentacja na III Regionalnym Spotkaniu Liderów Odnowy Wsi Województwa l skiego,

wsi i obszarów wiejskich. Odnowa wsi powinna by procesem dugotrwaym, wieloletnim i z zasady niekocz cym si.

Literatura

Idziak W.: Krótka historia odnowy wsi, [w:] Odnowa wsi. E-strona: www.kongres-odnowy-wsi.ayz.pl/artykul_odnowa_wsi.doc.

Kaleta A.: Ocena wsi z perspektywy historycznej – gar refleksji uczestnika I Europejskiego Kongresu Odnowy Wsi. Materiay z VI Europejskiego Kongresu Odnowy Wsi.

Kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Zao enia do „Strategii zrównowa onego rozwoju wsi i rolnictwa”. MRiRW, Warszawa, stycze 2010, maszynopis.

Kurzportrait Europäische ARGE Landentwicklung und Dorferneuerung.

Magry W.: Regionalne programy odnowy wsi w Polsce na przykadzie województwa lskiego.

E-strona: www.odnowawsi.pl.

Kurzportrait Europäische ARGE Landentwicklung und Dorferneuerung, maszynopis, Wien, 2010.

Wilczyski R., 2003: Odnowa wsi perspektywa rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Fundacja Fundusz Wspópracy – Program Agro-Info, Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich Oddzia w Poznaniu. Pozna, s. 12. Za: www.agro-info.org.pl

Wilczyski R.: Dlaczego zorganizowano VI Europejski Kongres Odnowy Wsi, [w:] „VI Euro-päischer Dorferneuerungskongress, Kamie l ski, 23-26 mai 2007”.

Wilczyski R.: Wyzwania stojce przed odnow wsi w Polsce – nowe trendy rozwojowe. Pre-zentacja na na III Regionalnym Spotkaniu Liderów Odnowy Wsi Województwa l skiego, Ustro, 7-8.12.2007 r.

Zukunft durch gesellschaftliche Innovationen. Europäischer Dorferneuerungspreis 2008.

Europäische ARGE Landentwicklund und Dorferneuerung, Wien.

E-strony: www.landentwicklung.org/website/output/...; www.kongres.odnowawsi.pl/?dz=2;

www.landentwicklung.org/website/output.php.; http://umwo.opole.pl/docs/stanowisko_uczest-nikow_dnia-polskiego/…; http://www.odnowawsi.pl/_notes/program_Ustron.pdf.;

www.od-nowawsi.eu/docs /...

Dr in. Barbara Chmielewska, dr in. Alicja Mierosawska

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej - Pastwowy Instytut Badawczy Warszawa

Rozdzia 6

Wsie tematyczne czci programu odnowy wsi³⁶

„Powiedz mi zapomn, poka mi zapamitam, pozwól mi uczestniczy – zrozumiem, pozwól mi to zrobi – bd si z tym utosamia”

Wstp

Celem programu odnowy wsi jest m.in. pobudzenie spoecznoci lokalnej i zaangaowanie jej w planowanie oraz realizacj przedsiwzi dotycz cych wasnej wsi. Jednym ze sposobów oywienia gospodarki wiejskiej jest tworze-nie tzw. wsi tematycznych.

Wie tematyczna jest to wie, której rozwój zosta podporz dkowany te-matowi (pomysowi), który staje si specjalnoci wsi, wyrónia j sporód in-nych, a w efekcie staje si ródem dodatkowych dochodów. Wie staje si

„produktem turystycznym” jedynym w swoim rodzaju, gdy w takiej wsi mona wszystkiego dotkn , spróbowa, by uczestnikiem wydarze.

Zorganizowanie wsi tematycznej nie jest przedsiwziciem prostym.

Wymaga nie tylko zaangaowania, ale take wiedzy i umiejtnoci jej wykorzy-stania. Mieszkacy wsi stoj obecnie przed nowym wyzwaniem, jakim jest uczestnictwo w rozwoju wiedzy i yciu w spoeczestwie informacyjnym. Wy-maga to nowego spojrzenia na problem edukacji na wsi³⁷. Nowe wartoci two-rzone s obecnie bardziej przez prac umysow ni prac fizyczn . Take na wsi ubywa miejsc pracy dla osób bez wyksztacenia, bez przygotowania zawo-dowego. Coraz bardziej licz si takie czynniki, jak: twórczo, wyobrania,

36Rozdzia powsta m.in. na podstawie materiaów zebranych przez Autorki podczas ich poby-tu na wyjedzie spoby-tudyjnym do ARGE w Wiedniu (Austria).

37 W. Idziak: Rozwój i edukacja – syjamskie blinita. Tekst wygoszony na V Europejskim Kongresie Odnowy Wsi w St. Poelten, Austria, 20-21.09.2005, maszynopis, E-strona:

umiejtnoci spoeczne i emocjonalne, umiejtno uczenia si. S one szcze-gólnie potrzebne w pracy nad tworzeniem wsi tematycznych³⁸.