B - stempel brzegowy; D - stempel na dnie; PD - stempel w pasie dekorycyjnym; R - stempel retrogresywny L.p. stanowisko stempel - garncarz forma miejsce znalez. Katalog
1. Biała 1 [BjELS[VSF] (PD, R) Belsus I Drag. 37 grób 2 2.1-21. 2. Drochlin 1 [PR]IMITIV[SF] (PD, R) Primitivus I Drag 37 obiekt 185 15.58; 15.91-93 3. Gościeradów CEjRIALlS] (PD) Cerialis V Drag. 37 luźny 1.1.
4. Kietrz 1
(materiału nie odnaleziono)
[CERIJALIS F (PD, R) Cerialis IV Drag. 37 grób 1376 1.4-10. 5. Kietrz 7 [P]VPVSF (B, R) Pupus (wykonawca) Drag. 37(?) skup. 25 lub 24 3. 11. 6. Konin 1 [F]IRMVS (PD) Firmus I Drag. 37 odcinek c 9. 7. 7. Kruszą
Zamkowa 3 AMMOFE (D, R) Ammo Lud.Ta. luźny 1.2. 8. Leśno SECVNDIN.AVI (PD) Secundinus, Avitus Drag. 37 grób (bez nr) 1. 1. 9. Lisów 3
(na naczyniu w stylu Comitialisa I)
[P]RIMITIV[SE?J (PD, R) Primitivus I Drag. 37 grób 1 1. 1. 10. Odry 1 [B]ELSVSF (PD, R) Belsus II Drag. 37 grób 423 1. 1. 11. Opatów [SECUND]INAVI (B, R) Secundinus i Avitus Drag. 37(?) odcinek 780 59.3. 12. Przyrownica
(wykonawca)
CERI[A]LI[S] (PD) Cerialis V Drag. 37 grób 5, 10 1.1; 4.8 13. Rybno 1 CERIALIS F (PD) Cerialis V Drag. 37 grób 1/1964 1. 1. 14. Sadłowo SECVNDIN.AVI. Secundinus Avitus Drag. 37 grób (bez nr) 1.1 15. Spicymierz 1
(na naczyniu w stylu Comitialisa I; naczynie zaginione, brak danych)
FIRMUS (PD) Firmus I Drag. 37 grób 35 3. 1-4.
tej grupywystępują licznie, wraz ze środkowogalij- skimi, wśródznaleziskpóźnegohoryzontu Ratyzbo- na-Kumpfmiihl (Recja) datowanego na czas między 171/172 a przed 179 r., podczas gdy wnastępującym po nim horyzoncie obozu legionowego w Ratyzbo-nie (Regensburgu), założonego w 179 r., występuje ich już niewiele (Fischer 1994, s. 344).
Wyroby podgrupy la Bernharda użytkowane były jeszcze w ciągu dwóch ostatnich dziesięcioleci tego wieku,ponieważ współwystępują z naczyniamigru py II w Epfach (Recja) i Cannstatt (Stuttgart-Bad Cannstatt) (Nierhaus 1959, s. 71; Walke 1964, s. 51; Heiligmann 1990, s. 162), a także nacmentarzysku w Ratyzbonie związanym ze wspomnianym obozem legionowym (Schnurbein 1977,s. 30).
Początek wielkiej produkcji Cerialisów (Ib) i Co-mitialisów (Ib-IIa) umieszczałH. Bernhard (1981, s. 87,tab. 1) wostatnim ćwierćwieczu II w15. D Gabler
15 Przyjmowany dla grup Ib i Ha Bernharda początkowy punkt czasowy przed 175 r., oparty był na zidentyfikowanych przez H. - J. Kellnera ułamkach Beisusa I (Ib) i Comitialisa V (Ila) w warstwie pożarowej w Böhming (Recja) (Kellner 1965, s. 162 i n.; Bernhard 1981, s. 87, przyp. 43). Międzyczasie udowodnio ne zostało, że warstwa spaleniskowa, z której pochodzi wspo mniany materiał, nie jest związana ze zniszczeniami z okresu wojen markomańskich (Fischer 1981, s. 71; Schönberger 1985, s. 405 i n.; Fischer 1994, s. 344).
16 Wyroby kręgu Cerialisów (I-II, IV-V) znaleziono w Aqu incum, Gerulata, Intercisa, Quadrata, Salla (Gabler 1976, s. 31; 1980, s. 653 i n.; 1981a, s. 327, 318:75, ryc. 35:3; 1987, s. 76, 77-78, 81, ryc. 9: 1-2, 4; 1994, s. 365).
17 Napady wcześniejsze, markomńskie, z około 170 r. przy niosły zniszczenia głównie w zachodniej Pannonii i wschodnim Noricum, natomiast sarmackie z około 178 r. we wschodniej Pan nonii; zniszczenia związane przede wszystkim z drogami szlaku bursztynowego, jak też na liniach ważniejszych połączeń diago nalnych (Gabler 1994, s. 358-359).
(1987, s.80-82,88; Gabler, Vaday 1992, s. 137) przyj muje początek produkcji Cerialisów około 160/170 r. określając napływ tych towarówna Pannonię w ostat nich dostawach przed wyprawami markomańskimi, przed 170 r., z górną granicą około 178 r. Wyroby kręgu Cerialisów(I-II, IV-V) zanotowano na stanowi skach w warstwach zniszczeńpowstałych w okresie wojen markomańskich (Gabler 1987, s. 81; 1994, s. 365)16.W Arrabonie znaleziono Cerialisa I-II, a wSalla Cerialisa I, IV lub V (?) w warstwach pożarowych powstałych około 170 r., w czasie wyprawy Marko-manówna Aąuileję(Gabler 1971, s. 35 i n.; 1987, s. 81, ryc. 9: 4; 1994, s. 355, 365).Znacznyjest udział towarów CerialisówwGorsium (Palatium) i w Aqu incum (Villa Herculesa) we wschodniej Pannonii,sta nowiących przypuszczalnie ostatnie dostawy przed splądrowaniem tych miejscowości około 178 r. (Ga bler 1987, s. 80-82; Gabler, Vaday 1986, s.35-36)17.
Miska CerialisaB wystąpiła wdrewniano-ziemnym kasztelu w Izy (Celamantia), przyczółku obozu w Brigetio,w warstwach zniszczńpowstałych około 178r. przypuszczalnieprzed podjęciem expeditio Germa- nica secunda (Kuzmova, Rajtar 1986, s. 366, 368, ryc. 10; Rajtar 1992, s. 161, 162, 168-169,ryc. 17:1; Gabler 1994, s.358, 365).
Wcześniej obejmująca wyrobyCerialisów i Co-mitialisów grupa III wg Simona datowana była w oparciu o materiały z Munningen, dla którego przyjmowano wówczas datę jego zniszczenia naoko ło 170 r. (Simon 1976, s. 51). Zdaniem D. Gablera (1987, s. 79-80; 1994, s. 358-359) łączyć należy je dopiero z późniejszymi wydarzeniami wojen marko- mańskich,ponieważ materiały z warstwyporówny walne są z tymi znajdowanymi na stanowiskach pan- nońskichzniszczonych około 178 r.18
18 Zdaniem Th. Fischera (1981, s. 71, tab. 3; 1994, s. 346- 347) nie było to zniszczenie związane z wojnami markomański- mi, a raczej z niepokojami za Kommodusa lub Septymiusa Se wera, i datuje Munningen na lata 80-te II w. nie zgadzając się z propozycją D. Gablera (1987, s. 79-80).
19 Wobec dużej ilości materiału z Rheinzabern omówione zostaną w tym rozdziale tylko egzemplarze naczyń zachowanych w całości oraz te z naczyń, których stan zachowania ułamków pozwala na ich całkowitą, bądź przynajmniej częściową rekon strukcję. Ze względu na wspomniany stan zachowania zostały one już we wcześniejszej literaturze na ogół określone lub przy najmniej podejmowano próby ich atrybuowania.
Handel towarami podgrupy Ib Bernhardaprzed końcem wojen markomańskich potwierdzają znale ziska wRecji.W krótko zasiedlonym obozie Eining-Unterfeld (Recja), funkcjonującym najprawdopodob niej w przedziale czasowym między 172 aprzed 179 r. występująwyroby podgrupy Ib, a takżepodgrupyla (Fischer1994, s.348,350). Znamienne jest przy tym, że w dolnoaustriackiej nadlimesowej strefie bezpie czeństwa utworzonej około 172/174 r. zanotowano towary zLezoux (m.in.Cinnamusa z ovolo CGP 47.3) i zaledwie jedno znalezisko podgrupyla (Reginus I), a następnie dopiero podgrupy Ha,brak natomiast pod grupy Ib (Stuppner 1994, s.289, 290, mapa 3, 5).
W oparciu o znaleziska dolnoaustriackie A. Stup pner (1994,s.289 i n.) umieszcza początek podgrupy Ib Bernharda w latach 170/180, alboraczejprzed 180 r. Podobnie handel wyrobami z kręgu Cerialisa udo wodniono w Pannonii przed 170/178 r. Nastanowi skach Pannonii i Recji wczesne wyroby z Rheinza- bem użytkowane były razem zwyrobami środkowo- galijskimi(Gabler1994, s.365;Fischer1994, s. 344).
Zkręgu Cerialisów pochodzą dwa zrekonstruowa nenaczynia19. Miska Drag.37 z Krajanki, woj.łódz kie, stan. 1 (Katalog 1. 1-30) sklejona została z około 30 ułamków, a uzupełnienia gipsowe zamalowano;
uniemożliwiatostwierdzenie, czy wszystkie wklejo neułamki pochodzą z tego samego naczynia (ten spo sób rekonstrukcji nie jest już na szczęście stosowa ny). Naułamkachwyróżnić można następujące ele menty: ovolo Ricken-Fischer E 2, lwa na prawo Ric-ken-Fischer T 2, skaczącą panterę Ricken-FischerT 44, biegnącego psa naprawo Ricken-Fischer T 147, ska-czącego zającana prawo Ricken-Fischer T 160a,drze wo z trójdzielnymi liśćmi Ricken-Fischer P3,rozetę 8-listną Ricken-FischerO 37, fryzzpodwójnych li ści Ricken-Fischer 34.b. Naczynie powstało najpraw dopodobniej wwarsztacie CerialisaI (Ricken, Fischer
1963, s. 123,224).B.Rutkowski (1960, s. 29)skłon ny był atrybuować miskę Cerialisowi V,ze względu na zastosowany schemat dekoracji. Tabl. XXXVI: 1-8.
Natomiast w grobie 645 w Opatowie, woj. ślą skie, stan. 1 wystąpiło około 45 ułamków (Katalog 18. 1-45), z których zostało częściowo zrekonstru owanenaczynie Drag. 37 zdobione wstylu Cerialisa B (Ricken, Ludowici 1948, tabl. 75-77). Na ułam kach zachowały się resztki polewy, obecnie barwy brązowej i czarnej; niektóre z ułamków są przepalo ne. Miska z ovolo Ricken-Fischer E 39d zdobiona była dziesięcioma medalionymi,w których na prze mianumieszczonobiegnącegopsaRicken-FischerT 141 i skaczącegojelenia Ricken-Fischer T 93, prze dzielonymi pionowymi ozdobnikami z perełkowej sztabki Ricken-FischerO 260, podwójnego liścia z szypułką Ricken-Fischer P 144, pięciopłatkowego listka z wygiętąłodygą Ricken-Fischer P 99. Styl zdobienia jestrytmiczny, z użyciem zróżnicowanych elementów ozdobnych. Naczynie zaliczonezostało, jużwcześniej przez B. Rutkowskiego, dokręguCe rialisa B (K. Godłowski 1969, s. 170-172, ryc. 4). Tabl. LVII.
Drugazewspomnianychwyżej wielkichproduk cji sigillataw Rheinzabern związana była z kręgiem Comitialisów. W niewielkiej ilości znajdowane sąna stanowiskachPannoniiwczesnewyrobyComitialisa I-III (Ib), a w większejilości występują dopiero póź niejsze serie Comitialisów IV-VI (z następnej pod grupy Ha), których dostawy należałobydatować na okołodziesięciolecie po 175/178 r. (Gabler, Vaday 1992, s. 134, 137). Zwracająuwagę duże dostawy naczyń Comitialisów I-VI, w tym zwłaszcza serii póź niejszych, na cmentarzysku wRatyzbonie związane przypuszczalnie zpoczątkowym okresem rozbudo wyzałożonego w 179 r.Castra Regina(Regensburg) (Schnurbein 1977, s.33, tab.2a;Gabler1981, s. 152). Niewielkazaś ilość wyrobów wczesnego Comitiali sabyła zdaniemD. Gablera (1987,s. 82)wynikiem nieregulamości dostaw spowodowanej wojnami mar- komańskimi.
Podobniena ziemiach Polski zanotowano nielicz ne wyroby wczesnych serii ComitialisówI-II (Ib) (kil kaznaleziskbliżej niezidentyfikowanychzdobionych jest stemplamiużywanymi w warsztatach Cerialisów
i wczesnych Comitialisów) (tab.X: A, B).
Dwa całkowiciezachowane naczynia Drag.37 z warsztatu Comitialisa I pochodzą z obszaru kultury wielbarskiej, z Leśna, woj. pomorskie stan. 1, i zagi nione zSadłowa, woj. kujawsko-pomorskie. Egzem plarzzLeśna (Katalog 1. 1) z ovoloRicken-Fischer E 2, zdobiony jest wiciowym ciągłymornamentem roślinnym złożonym zdużych liści Ricken-Fischer P 69imałych Ricken-FischerP 84, łączonych perełko wymiłukami Ricken-Fischer KB 95. Styl dekoracji wskazuje na warsztatComitialisaI (Rutkowski 1960, s. 30). Tabl. XLVII.
Obydwie wspomniane miski opatrzone były stemplami imiennymi SECVNDIN.AVI (Secundi- nus, Avitus) (tab. XI: 8, 14). Na zachowanym na czyniu z Leś-na stempel umieszczonyzostał wpa siedekoracyjnym, podczas gdy wykonawcy naczyń z matryc sygnowali swoje wyroby w partii brzego wej, a rzadziej w dolnej części naczynia (tabl.XCVI: 4). Stemple w tej wersji znane są z Rheinzabern na matrycach do wytłaczania misek Drag. 37(m.in ra zem z COMITIALIS-emFw części dolnej)i na wy robachgładkich (Oswald1931, s. 287).Związek wy mienionychgarncarzy potwierdzają również mate riałyzamieszczoneprzezH. Rickena, W. Ludowi- ciego (1948,tabl. 78-79). Najednym z luźnychułam kóww Opatowie, woj. śląskie, stan. 1,także znale ziono stempel SECVNDIN.AVI (tab. XI: 11; tabl. XCVI: 3)20.
20 K. Jażdżewski (1976, s. 223) wzmiankował o zachowanym stemplu SECUNDINUS-AVITVS na ułamkach z Przywozu, woj. łódzkie (nie został niestety przedstawiony na ryc.). Materiał za ginął i brak jest możliwości ponownego jego przestudiowania; nie wiadomo czy wszystkie ułamki pochodziły z tego samego naczynia (zob. Katalog).
Dużo liczniejszesą z obszaru Polski wyrobypóź niejszych serii ComitialisówIV, V i VI (Ila)(tab. X: A), a kolejne z tej podgrupy (Ila) pochodzą zwarsz tatów BF Attoniego,Belsusa II, Mammilianusa, Pu- pusa i Attillusa (tab. X: A, B).
W pracowniComitialisa V powstałamiska Drag. 37znaleziona w Żdżarowie, woj. mazowieckie, roz bita naokoło 150 ułamków (Katalog5. 1-156). Frag mentarycznie zachowały się na nich ovolo Ricken-Fischer E 17, lew na lewo Ricken-Fischer T 4, spi czasty liść bez bruzdy Ricken-Fischer P 38 oraz me daliony wktórych możnadomyślać się postaciłucz nikaRicken-Fischer M 174 i gladiatoraRicken-Fi scher M227. Tabl. XCII: 1-14.
W całości złożono do grobu miskę Drag. 37 z Odrów, woj. pomorskie, stan. 1., zdobioną dekoracją medalionową(Grabarczyk, Kmieciński, Maik, Wa- lenta 1979, tabl. 271:1). W gładkichpodwójnych kołachRicken-Fischer К20a, umieszczonesą naprze miennie łucznik Ricken-Fischer M 174a, leżąca ła nia Ricken-Fischer T 109a,dzielone wicią z listkiem Ricken-Fischer P87, a górnączęśćczaszy obiega pas
ovolo Ricken-Fischer E 25 (Katalog 1.1). W pasie dekoracyjnym występuje stempel [B]ELSVSF (tab. XI: 10), zaś styl zdobienia wskazuje na Belsusa II. Na garncarzatego wskazał takżeA. Bursche (1992, s. 141 przyp. 6). Tabl. LIV;XCV: 11.
Działalność garncarzy podgrupyIla przypada na czasy Kommodusa i Septymiusa Sewera, a jej po czątek określanyjest ogólnie po 170/178 r. (Gabler 1992, s. 304; Gabler, Vaday 1992, s. 137). Po zaha mowaniu dostaw w następstwie wojen markomań-sko-sarmackich nastąpiłoożywieniekontaktówhan dlowych, a wraz z nim notuje się pod koniec II w. kolejnąfalę napływuterra sigillata (Gabler 1987, s. 83). W Recji wyrobów grupy II nie znaleziono we wspomnianym już obozie w Eining-Unterfeld,podob nieniewystępowałyonejeszcze wpóźnym horyzon cie Ratyzbona-Kumpfmühl (Fischer 1994, s. 344, 348). Grupa II reprezentowana jest jużw dużej ilości w grobach na cmentarzyskuw Ratyzbonie, użytko wanym po 179 r., anapływały tu wciążjeszcze wyro bygrupyIb (Schnurbein 1977, tab. 2b; Bernhard1981, s. 87 i n.).
Z wyrobami Mammilianusa, E 26/27 i Pupusa (Ila) łączysięponownezasiedleniedolnoaustriackiej opuszczonej strefy naddunajskiej,wiązane z Septy-miusemSeweremi prowadzoną przezniegopolityką wobec Markomanów i Kwadów (Stuppner 1994, s. 289-290). Czasdziałalności Mammilianusaokreślo ny został w oparciu ozespół grobowy z cmentarzy ska w Leonhardspfunzen (Noricum),na około200 r. (Kellner 1968, s. 55; Gabler, Vaday 1992, s. 135). Wyroby Attilusa z omawianej podgrupyIla zamyka ją pierwszą wielką grupęBittnera, której czas gra niczny ustalony został na lata 190/210 (Bittner, Huld-Zetsche 1986, s. 253, zał. C). Natomiast В. Oldenste- in-Pferdehirt (1983, s. 367) przyjęła datę końcową dla podgrupy Ib i całej grupyIla-c na lata 210/220.
Z następnych podgrup Ilb-c Bernharda zidenty fikowano na ziemiach Polski wyroby Juliusa I, Juliu-sa I-Lupusa, Lupusa II (E 8)(Ilb) i Verecundusa I, Primitivusa I,III, IV (Ис)(tab.X: A). Zwłaszcza licz nie wystąpiływyroby Verecundusa(7 naczyń), a tak że Primitivusa I (przynajmniej 5-6 naczyń).
Druga wielka grupa garncarzy wydzielona przez F. K. Bittnera rozpoczyna się od Juliusa I iJuliusa I- Lupusa; pierwszy z nich zaczął działać około 210 r. i
pozostawał aktywny do czasu powstania zespołu Rheinzabem 79/657 datowanego na235/245 r. (Bitt ner, Huld-Zetsche 1986, s. 253). Wyroby Primitivusa (lic) i seriaJuliusa II-Julianusa I (Ilia)były w użyt kowaniu już przed 233 r. (Simon 1968, s. 22-23; Bit tner, Huld-Zetsche 1986, s.253-254). Także w Pons Aeni (Pfaffenhofen)w warstwie pożarowej wiązanej z napadami Alamanów z 233 r. (datowanej m.in. monetami Aleksandra Sewera z 228/231 r.) znalezio no ułamkiBFAttoniego(Ha)iJuliusaII-JulianusaI (Kellner 1976, s. 54, 77, ryc. 20: 6,7).
Generalniebrakjestdobrychpunktów chronolo gicznych dla datowania podgrup Ilb-c; garncarze za czynają działalnośćpo 190-210 r.według F. K. Bitt- nera (Bittner, Huld-Zetsche 1986, s. 253), podczas gdy B. Oldenstein-Pferdehirt (1983, s. 367) ustaliła datę końcową grupy Ila-c już na lata 210/220.Okres działalności obydwóchpodgrup Ilb-c uważać można za sobie współczesny, przypadającyna panowanie Sewerów (Gabier, Vaday 1992, s. 135). Na okres ten przypada rozkwit eksportu towarów grupy Ila-c na Pannonię (Camuntum 50%, Poetovio 60%, Aquin cum 82,9%),z największym udziałem podgrupy Ha (Gabier 1987, s. 88).
Zpodgrupy Ile pochodzijedno z dwóch zacho wanych w całościnaczyń z obszarukultury przewor skiej, misa Drag. 37 z Lisowa, woj. świętokrzyskie, stan. 3 (Katalog 1. 1). Egzemplarz z pasmem ovolo Ricken-FischerE 11zdobiony jestornamentem geo-metryczno-zwierzęcym w układzie metopowo-meda-lionowym, naprzemiennie czterema medalionami i czterema metopamiw dwóch różnych wersjach. Pas dekoracyjny wypełniają: orzełz głowązwróconąna prawo Ricken-Fischer T207, biegnący piesnalewo Ricken-Fischer T 139b, skaczący zającnalewo Ric ken-Fischer T 154c, żurawna lewo Ricken-Fischer T214, półkolistyornamentzczteropalczastymzwień czeniem Ricken-FischerO 113, astragal Ricken-Fi scher O 196, sznurowa sztabka Ricken-Fischer O 242, sznurowy łuk Ricken-Fischer KB 108, gładkie po dwójne kola Ricken-FischerK 19a. Odbicie stempli dekoracyjnych wprawdzie niezbyt staranne, ale ich rozmieszczenie jest przemyślane i symetryczne.
Wpasie dekoracyjnymwystępuje retrogresywny stempelimienny dekoratora na wypukłym polu [P]RI-MITIVfSE] Primitivusa I (Ricken, Ludowici 1948, tabl. 191: 10 i tabl. 259.b) (tab. XI: 9). Wcześniej naczynie określone zostało przez B. Rutkowskiego (Buratyński 1973, s. 185-186, przyp. 1,ryc. 3-5). Tabl. XLVIII;XCVI: 2.
W obiekcie ciałopalnym 185 w Drochlinie, woj. śląskie, stan. 1 znaleziono dużąilość ułamkówterra sigillata z naczyniaPrimitivusa I, którewystępowa ływ warstwie nad obiektem (Katalog 15. 58; 15. 65)
oraz w samym obiekcie (Katalog 15. 35; 15. 44; 15. 45; 15. 54; 15.74?; 15.76-81; 15. 82-83?; 15.86-88; 15. 89-90; 15. 91-93, 15. 94-103?; 15. 104-106; 15. 108-113?). Kilka znich (Katalog 15. 58 i 15. 91-93) tworzy składankę ze stemplem imiennym [PRJIMI- TIV[ SF] garncarza Primitivusa I (tab. XI: 2). Tabl. VIII: 17A, B; XCVI: 1. Potwierdza to obserwację poczynioną przezP. Kaczanowskiego (1987, s. 37). Miska Drag. 37 z ovolo Ricken-Fischer E 11 zdobio na była medalionami Ricken-Fischer K 19a z wpisa nymi wyobrażeniami koguta Ricken-FischerT 23 5a iorła Ricken-Fischer T 207, przedzielonymi perełko wymiozdobnikami z liściastymi kielichami Ricken- Fischer P 113 i małymi podwójnymi liśćmi Ricken- FischerP 143. Tabl. VIII: 17A, B-18. Kilka ułam ków tego naczynia zostało wcześniejzidentyfikowa nych przez B. Rutkowskiego(1980, s. 191; P. Kacza nowski 1987, s. 104,tabl. XIX, 1-6, 8, 11).
Znacznie mniejszy jest udział wyrobów grupyIII Bernharda, a na ziemiach Polski zidentyfikowano Juliusa II-Julianusa I, Januariusa II (Illa)iVictora II-Januco, Victora III (Illb)(tab. X:A).Garncarze gru py III Bernhardarozpoczęli swoją działalność pro dukcyjną przed233 r.,a ich aktywność trwała jesz cze przynajmniej do lat40-tych (Bernhard 1981, s. 87-88; Fischer 1981, s. 74, przyp. 50)21. Najpóźniej sze wyrobyreliefowew zniszczonym w 233 r. obo zie w Pfiinz (Recja), należądo podgrup IIIa-b (Si mon 1968, s. 21 i n.; Bernhard 1981, s. 87 i n., tabl. 2).Potwierdzają to również obserwacjeF.K. Bittne-ra(Bittner, Huld-Zetsche 1986,s. 253/254)-towary Juliusa II-Julianusa I występują w zespole Rheinza bem 79/657 datowanymna 235-243r. Wyrobytego garncarza odnotowano wśród znalezisk w Frankfurt- Heddernheimdatowanychmonetą Aleksandra Sewe ra (Nuber 1969, s. 145-147).
21 Zdaniem T. Fischera (1981, s. 74, przyp. 50) napady ala- mańskie dotknęły zachodnią Recję w 233 r., natomiast okolice Ratyzbony dosięgły dopiero w 244 r. Udział grupy IIIa-b na cmentarzysku w Ratyzbonie (Regensburgu) wynosi około 10% (Bernhard 1981, s. 88, tab. 1).
Zanotowane na stanowiskach z ziem Polski nie liczne wyrobyVictoraII-Januco oraz Victora III(Illb) zamykają napływ wyrobówz Rheinzabem nate tere ny (tab.X: A). B.Pferdehirt (1976, s. 23 in.)przyj muje, że działalność tego pierwszego mogła należeć do okresupo 233 r. Znamienne, że wrazz Victorem II-Janucokończą się także dostawy towarów do Re-cji i na obszar pannoński nad środkowymDunajem (Lentia, Camuntum, Poetovio), a Rheinzabemtraci całkowicie rynki zbytu wPannonii po 233/244 r. (Ga bler 1981, s. 153-154, tab.; 1987, s. 88,przyp. 38). Obrót późniejszymi towarami przypuszczalnietrwał
nadal w ciągu drugiego trzydziestolecia III w., po pierwszych napadachAlamanów(Schnurbein 1977, s. 34;Bernhard 1981, s. 90)22.B.Oldenstein-Pferdehirt (1983, s. 367) umieszczapodgrupę IHa-bw ramach czasowych 210/220-260. Aktywność produkcyjną garncarzypodgrup Ilia i Illb rozgraniczajązdaniem D. Gablera i K. S.Palagyi(1989, s. 115) wydarzenia z lat233/24423. Ostateczną utratęobszarów zbytu w strefieprawobrzeżnegoRenu powoduje dopieroupa dek limesupo 259/260 r. (Bernhard 1981, s. 90).
22 Znacząco duży (49%) jest udział terra sigillata podgrup Illa-b w obozie Holzhausen (Górna Germania), zajętego praw dopodobnie dopiero w 259/260 (Pferdehirt 1976, s. 22,30; Bern hard 1981, s. 89, 90 tabl. 3), zatem okres pokaźnych dostaw towarów grupy III przypadałby jeszcze na lata między 233 a 259/260 r.
23 Propozycję dat granicznych 210/220 - 233/244 dla grupy Ilia i 233/244-259/260 dla grupy Illb za D. Gablerem i K. S. Palagyi (1989, s. 115) przyjmuje E. Droberjar (1991, s. 32) dla materiałów z Moraw.
24 A. Schaub (1994, tab. 2) przedstawia także dalsze przykła dy wcześniejszego datowania Januariusa II (m. in. z Augst, Man- golding/Mintrarching, Rottweil, Wintzheim-Obersódlen).
25 Stempel Ammo określony został przez W. Ludowiciego (1927, s. 208) w czterech wersjach (a-d). E Oswald (1931, s. 15) wymienia ich pięć: [..JMMO.FEC, AMMO FE retrogr., AMMO F retrogr., AMMO; Drag. 31 (Lud.Sa), 32 (Lud. Ta), Lud. Tb, Tk i Drag. 33.
26 Sygnowane przez Ammo wyroby zanotowano w Pfunz (ORL 1901, VII B-73, s. 46: 3, tabl. Villa: 4), kilkanaście w Munningen (Ammo f) (ORL 1929, VI B-68a, s. 41: 1,2, tabl. V: 1-2), w Rottweil (Arae Flaviae) (AMMO, Drag. 33?) (Paret 1952, s. 81; Planck 1975, s. 226: 8,57, ryc. 34:8), w Straubing-Sorvio- durum (AMMOF, Drag. 31) (Walke 1965, s. 124, tabl. 36:12, tabl. 40: 62), w Osterburken (AMMO[FE retrogr., Drag.32/Lud. Tb) (Fundberichte aus Baden-Württemberg 5,1980, s. 214, tabl. 167:20), w Ellingen (AMMOF) (Zanier 1992, s. 219:12, tabl. 56: E 1431), Altlussheim-Hubwald (Dreisbuch 1994, s. 76 (15).
27 Na stemplu z grobu 22 na cmentarzysku w Altlussheim- Hubwald zachowały się zaledwie trzy litery [AM]M0 (?), w uję ciu retrogresywnym z Drag. 18/31 (Dreisbuch 1994, ryc. 16: 15, tab. 29: 15, tabl. 21: B3).
Do podgrupy Ilia zaliczana jest miska Drag. 37 z Goszczynna, woj. łódzkie (Kat. 1. 1), w dobrym stanie i bez śladów przepalenia, drugazachowana w całości z obszaru kultury przeworskiej. Zdobiący jąornament geometryczny, użyty został w powtarzającymsięsied miokrotnie układzieelementów dekorycyjnych: łuk że berkowyzbliżonydo Ricken-FischerKB 112-113, koło żeberkowe Ricken-FischerK32-33, rozetka Ricken- Fischer0 51, mały szpiczasty liść natrzonku Ricken- Fischer P 34, podpórka Ricken-Fischer O 186, trój- płatkowy liść z szypułką Ricken-Fischer P 129. Za równo ovolo Ricken-Fischer 70a, jak i styl zdobienia, wskazująna Januariusa II (Ricken, Ludowici 1948, tabl. 19. 1, 4-15;20. 2-4, 6-8, 10, 12;Ricken, Fischer
1963, s. 312;B. Rutkowski 1960, s. 28). Tabl. XVII. Garncarz Januarius II wymaga oddzielnej wzmian ki; przesunięty przez H. Bernharda (1981, s. 83, 86, przyp. 27)do podgrupy Ilia, został na powrótumiesz czony przez F.-H.Bittnera(Bittner,Huld-Zetsche 1986, s. 244-245,255) wśródwczesnych garncarzypo Janu- ariusieI i Reginusie I (por. Ricken,Ludowici 1948). Zdaniem D. Gablera (1987, s. 78 i n.; Gabler, Vaday 1992, s. 136-137) umieszczenie Januariusa IIw pod grupie la Bernharda jestnie do przyjęcia, jego wyro by nie zostały dotychczas znalezione w warstwach pożarowych wojen markomańskich. Z drugiejzaśstro ny materiałyz wypełniska piwnicy zniszczonego domu z vicus Sulz, okr. Rottweil, ze znalezioną tamnajmłod szą monetą sestercemKommodusaz 180/183, wska zywać mogą na użytkowanie wyrobów JanuariusaII już od końca II w. (Schaub 1994, s. 440, tab. I)24.
Gładkie wyroby terra sigillata sąnieliczne, za notowano ułamki ztalerzy (catillus), w tym Drag. 18/31. Kilka innych pochodzi z dwóch pucharków
(pila) Drag. 52i Drag. 54 zdobionych dekoracjąbar- botinową. Wszystkiepochodzą ze stanowisk kultury przeworskiej (tab. XII).
Na jednym z ułamków catillusa (zaledwiedno z krążkiem stopki, bez partii przydennej),przypuszczal nie Ludowici Ta (Drag. 32), zachował się stempel imienny AMMO FEw ujęciu retrogresywnym (tab. XI: 7). Tabl. XXXIX: 4; XCVI: 5.Należał do garn carza Ammo działającego wRheinzabem,znanego z produkcji zwłaszcza talerzy(Ludowici Ta, Tb, Tk, Sa, Sb) i kubków (LudowiciB) (Ludowici 1905,1908, 1912, 1927). Wariant stempla zidentyfikowany w Kruszy Zamkowej, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 3, odpowiadający wersjiLudowiciV 208b, jest naj częściej notowanym wRheinzabem(naliczony w ilo ści 37 egzemplarzy) (Ludowici 1927, s. 208)25. D. Planck (1975, s. 226 lista 1) umieszcza działalność Ammo ogólniew drugiej połowie II w. i początkach IIIw. Wyroby Ammo znajdowanesąlicznie w strefie górnogermańsko-retyjskiej26. Na cmentarzysku w Altlussheim-Hubwald (Górna Germania) stempel tego garncarza (?) ztalerza Drag. 18/31 znaleziono w grobie datowanym na lata 180-230 (Dreisbuch 1994, s. 148-149, ryc. 16: 15, tab. 29: 15 i 36: 22, tabl. 2IB, 22A)27.
Z Rheinzabem pochodzić może także ułamek Drag. 18/31zMłodzikowa, woj. wielkopolskie, stan. 1 (tab. XII: 3). Tabl. LIII: 4. Talerze Drag. 18/31 za notowano w dużej ilościwewspomnianym już wy-pełniskupiwnicy w Sulz, okr. Rottweil, datowanym monetą z 180/183r. (Schaub 1994, s. 440, tabl. 3). Należały do wcześniejszych form produkowanych w Rheinzabem,zastąpionychz czasemprzezpóźniejszą