* nie jest pewna przynależność do sigillata ułamka moździerza znalezionego w Konopnicy, woj. łódzkie, stan. 7. forma naczynia ośrodek produkcji ilość naczyń udział procentowy
Drag. 29 LaGraufesenque 1 0,35%
Drag. 30 Pfaffenhofen 1 0,35%
Drag. 37 Lezoux, Ittenweiler, Rheinzabern,
Westerndorf,Pfaffenhofen 261-287 (94,2-94,7) 94,4%
Drag. 24/25 La Graufesenque 1 0,35%
Drag.27 La Graufesenque 1 0,35%
Drag. 52, 54 Rheinzabern 2 0,7%
Drag. 18/31,31 Blickweiler, Rheinzabern,
Westerndorf 4 1,4%
Drag. 32 Westerndorf 1 0,35%
Lud.Ta Rheinzabern 1 0,35%
Oswald-Pryce 69:19 Pfaffenhofen 1 0,35%
Drag. 43 (moździerz)* Pfaffenhofen 1 0,35%
Hayes 70 maloazjatycki (Tralles) 1 0,35%
talerz maloazjatycki 1 0,35%
Razem: 277-303
10 Z analizy grobów z cmentarzyska w Konopnicy, woj. łódz kie, stan. 7, zawierających terra sigillata z pomarkomańskiej fali jej napływu (Rheinzaben, Westerndorf, Pfaffenhofen) wynika, że nie wyróżniały się pod względem wyposażenia od pozosta łych (Tyszler 1997, s. 95-98, tab. 5-7).
Pozostałe formy po 0,35% (=3,5%)
Drag. 37 94,4%
Ryc. 4. Udział form naczyń terra sigillata z ziem Polski.
wspomniane rejonyKujaw i Krakowa kształtowały siępod wpływem oddziaływań szlaku bursztynowe go, bądź bliskiego sąsiedztwa Słowacji.
Napływająca naziemie Polski terrasigillata słu żyła przede wszystkim jako dar grobowy, podczasgdy jej użytkowanie jakozastawy stołowej było znacz niemniej popularne,jak nato wskazuje mniejsza ilość znalezisk z osad. Importowana ceramika przenikała wewcześniejszym okresiejejnapływu przedewszyst kim do kręgów starszyznyplemiennej, z czasemzaś, zwłaszacza za panowania Sewerów, stawała się to waremdostępnym dlapozostałych współplemieńców
(Tyszler 1997, s.95-98)10. Kontekst znajdowanej si gillata oraz odmienne jej traktowanie na obszarach na północ od Dunaju, uwarunkowanebyło zarównolo kalnymi plemiennymi zwyczajami,jak teżintensyw nością kontaktówhandlowo-politycznych oraz dostęp nością wynikającą zodległości od granicimperium.
Pierwszyminaczyniami terra sigillata(3 znale ziska), które napłynęły na ziemie Polski były wyroby z La Graufesenque (tab. IV).Najlepiejdatowanąjest pochodząca z czasównerońsko-wczesnoflawijskich miseczkaDrag. 27 z Żerkowa, woj. wielkopolskie, znaleziona wgrobie datowanym na podfazę B2a, syn chronizowaną zkońcem I w. i początkiem IIw.(tab. XXV, XXVI). Przedostałasię naobszar Wielkopol ski, przypuszczalniewrazz innymiznanymi z pogra nicza śląsko-wielkopolskiego znaleziskami, wewcze snej fali napływu południowogalijskich wyrobów przed 90 r., zaznaczającejsię w zachodniejPannonii, wNoricum, a także na Morawach.
Kolejna fala napływu naczyń (około 28-30) wią- że się dopiero ze środkowogalijskimi pracowniami grupy Lezoux(Cinnamusa, Albuciusa, Ianuariusa II, Laxtucissy, Casuriusa, Mercatora II) i rozkwitem importutychtowarów datowanym po połowie II w. (tab. VI) Wyroby Cinnamusa (około 12-14 naczyń) reprezentowane są najliczniej,szeroko rozpowszech nionetakżewPannonii;niezanotowanona ziemiach polskich wczesnej produkcji tego warsztatu. Obrót towarami Cinnamusa, Albuciusa, Laxtucissy, Mer catora w okresie poprzedzającym wojny markomań- skie potwierdzają znaleziska ze stanowisk pannoń- skich, a także w strefie dolnoaustriackiej na przed polu Dunaju. Środkowogalijskiesigillata znalezio
now zespołach z elementamiwyposażenia z fazy B2/ Cl,której datowanieprzyjmowane jest około 160 r. po koniec II w.,z możliwością dłuższegoprzeżywa niasiętego stylu wkulturzewielbarskiej (tab.XXV, XXVI). Zidentyfikowano naziemiach Polski także naczynia(około 5) Casuriusa z Lubić należącegodo grupy Lezoux, notowanego także na Morawach, któ rych okres napływu niezostał dostatecznie wyjaśnio ny. Zasadniczo wojny markomańsko-sarmackie za kończyły napływ wyrobów środkowogalijskich; po
175/178 r. docierały do Pannonii w niewielkiejjuż ilości. Późne sigillata(Casuriusa, Mercatora II) mo gły przedostać sięna obszar Barbaricum jako łupy wojenne lubpodarunki,bądź we wczesnym okresie pomarkomańskiej falinapływu.
Z okresem antonińskim łączyćmożnasigillata (z Dotrzymy, woj. mazowieckie) pochodzącą przypusz czalnieznaczynia Cibisuasa zIttenweiler. Wyroby tego garncarza z gómogermańskich warsztatów w It-tenweiler i Mittelbron docierały także doPannonii, znajdowane m. in. w Vindobonie, Camuntum, Bri- getio i Mursie(Gabler 1987a,s. 51, ryc. 1).
Różnoczasowe sąwroby z Rheinzabem, których napływ na ziemie Polski obejmuje drugą połowę II w. i pierwszą połowę III w. (tab.X A, B, XII). Naczy nia (około 10-11) z podgrupy la Bernharda (Januari- saI, Reginusa I, CobnertusaI, III, Firmusa I) weszły
do obrotu handlowegopo połowie II w., współwy-stępując zwyrobami środkowogalijskimi,aich pro dukcja kończysię w czasie wojen markomańskich. Z okresem tych wojen łączy siętakże początek handlu naczyniami zkręgu Cerialisów (I, II,IV, V,B), nato miast na okres po 178 r. datowane sąwczesnewyro by Comitialisów (I-III) zpodgrupy Ib(szacowanena około 20-22 naczynia).
Wojnymarkomańskie miały wprawdzie zasadni czy wpływ nahandel tymi towarami,jednakże nie został on całkowicie przerwany. Przeciwko utrwalo nemu założeniu, że w tym czasie całkowicie prze rwana została wymianai napływ importów wypowia dał się ostatnio K. Godłowski (1994, s. 118-119)11. Podobnego zdania oprzedostawaniu sięterra sigil lata na obszary zadunajskie w czasie wojen są K. Kuzmovä, P. Roth(1988, s. 144-145) iE. Droberjar (1991, s. 35). Ponowne ożywienie i rozkwit handlu naczyniami terra sigillata po krótkotrwałymokresie zahamowania dostaw, przyjmowanejest pod koniec II w.(Gabler 1994, s. 359). Wczesna „pomarkomań- ska” fala obejmowaławyrobypodgrupy Ib (zob. wy żej) oraz znacznie liczniejsze(około 35-41 naczyń) podgrupy Ha(Comitialisa V-VI, BF Attoniego, Bel- susa II, Mammilianusa, Attillusa, Pupusa, innych); nie należy przy tymwykluczać napływu wraz z tą falą wyrobów Januariusa II (około 5 naczyń) zalicza nego przez H. Bernharda do podgrupy Ilia. Wrazz wczesną powojennąfalą kończysięprzypuszczalnie napływ terra sigillata z Rheinzabem (Beisusa II z podgrupy Ha) naobszar kultury wielbarskiej. Nieco późniejsze są wyroby garncarzy podgrup Ilb-c Bern harda (Juliusa I, Juliusa I-Lupusa, Verecundusa I, Pri- mitivusa I, IV, innych), którzy rozpoczęlidziałalność za Septymiusa Sewera (około 22-24 naczyń). Ilość naczyń grupy Ila-cz ziem Polski szacowana jest na przynajmniej 56-64 egzemplarze, wtym największy udziałmają wyroby podgrupy Ha.Zpowojennąfalą związanesą także wyroby z Westerndorf, wcześniej sze Comitialisa (około 28-32 naczynia) oraz nieco późniejsze Heleniusa(około 39-42 naczynia), których produkcja trwała przypuszczalnie do końca pierwszej tercji IIIw. (tab. XIV, XVI).
11 Zadania synchronizowania materiałów archeologicznych z terenów Barbaricum z wydarzeniami wojen markomańskich po dejmowało się wielu badaczy (Wielowiejski 1982; Tejral 1983,
1993, 1994; Domański 1992; Godłowski 1984, 1994). Znajdowane na ziemiach Polski wzespołach da towanych na fazy B2/C1, sigillata podgrupy la, a także niektóre z podgrupy Ib, napływały niewątpli wie już przed wydarzeniami wojen markomańskich. Stosunkowo wcześnie, przynajmniej przed końcem
IIw., nastąpiło ponowne ożywienie handlu terra si gillata, na co wskazuje występowanie wyrobów pod grupyHa (Mammilianusa, Pupusa) w zespołach zfazy B2/C1. Napływ i użytkowanie sigillata z Rheinza bern, związanezwłaszczaz okresem panowania Se werów (grupa Ila-c),określają zespoły datowanena młodsze stadium fazy Cla i fazę Clb (tab. XXV, XXVI).Występujące w zespołach wyroby z Western dorf(Comitialisa,Heleniusa) wskazują na ich użyt kowanie wciągu młodszegostadium Cla i przynaj mniej częśćfazy Clb(tab. XXV,XXVI).
Ogólnie zpierwszą połową III w. (początekma sowej produkcji przyjmowany na około210/220) wią zanesą wyroby Heleniusa z Pfaffenhofen (około 21 -23 naczynia) (tab. XVIII). Znacznie mniejszy jest już udział końcowych podgrup IIIa-b (Juliusa II-Ju-lianusa I, VictoraII-Januco,ewentualnie Januariusa II) z Rheinzabern (około 19 naczyń), z ostatniego okresu napływu wyrobów z Rheinzabern, którego koniec określany jest w Pannonii na lata 233/244 (tab. XA). Najpóźniejsze są wyrobyDicanusa z Pfaffen hofen (około 16-18 naczyń), datowane na drugą ter cjęIII w., notowane wPannonii do około260 r. (tab. XVIII).
Użytkowanie wyrobów Heleniusa z Pfaffenho fen łączyć należyzkońcowym stadium fazy C1 a i wczesnymfazy Clb, na co wskazujeanaliza kilku zespołów zwartych zziem Polski (tab. XXV,XXVI). Brak jest natomiast dobrych wyznaczników chro nologicznych dla późnych wyrobów z Rheinzabern (podgrupy IIIa-b) oraz wyrobow Dicanusa z Pfaf fenhofen, zamykających napływ terra sigillata na nasze ziemie.
Główna fala napływu terra sigillata na ziemie Polskiobejmuje okres od końca II w.po okołopoło wę III w., w ramach której zaznacza się schyłkowy okresnapływu tegoimportu. Najazdyalamańskiena limes germańsko-retyjski (233/244 r.), zwłaszcza z lat 30-tych III w. spowodowałyznaczące zmiany w napływie tych towarów na limes naddunajski pośred niczący wwymianiez naszymi ziemiami, a odrodzo na na znacznie mniejszą już skalę produkcja obej mowała najpóźniejsze sigillata z. Rheinzabern (zpod grup IIIa-b)12 oraz z Pfaffenhofen (późne Heleniusa, Dicanusa).Przedostawały sięone na ziemiePolski w końcowej falinapływu terra sigillata, jednakże ich wydzielenie spośród innych późnych wyrobów nie zawsze jest możliwe(z wyjątkiemprodukcji Dicanu sa). Dostawy towarów Dicanusa na Nizinę Węgierską
12 Przyjmowane jest datowanie 210/220-233/244 dla wyro bów podgrupy Ilia i 233/244-259/260 dla podgrupy Illb (Ga- bler, Palagyi 1989, s. 115; Droberjar 1991, s. 32).
datować można około połowy III w. (Gabler, Vaday 1986, s. 42; 1992, s. 152). Ponowny napórplemion germańskich(m.in. Markomanów, Kwadów, Sarma tów) na prowincjeImperium Romanum doprowadził doprzełamania limesu naddunajskiego wpołowie III w. Nalata 50-te IIIw.datowane są ostatnie dostawy
sigillata wrejon przedpola naddunajskiego na Sło wacji (Kuzmova 1997, s. 92, 95).
Intensywność napływu terra sigillata na nasze ziemie z poszczególnych ośrodków produkcji obra zuje wykres. Ryc. 5.
Znaleziska terra sigillata z ziem polskich kon centrująsię nad górnąOdrą, górną Wisłą (w pobliżu Krakowa i okolic), wcentralnej Polsce (obszary zwią zane z Prosną,Wartą i Bzurą), na Kujawach, wrejo nie prawobrzeżnej Wisły u jej ujściaorazwystępują jako znaleziska rozproszone. Mapa 1. Wspomniane wyżej skupienia tejceramiki(zwłaszcza w Polsce cen tralnej,wMałopolsce i na Kujawach) wyraźnie kon trastują z dużym rozrzutem stanowisk z terenów pra wobrzeżnej Wisły i na Pojezierzu Pomorskim. Roz mieszczeniestanowisk związanejest ze strefą głów nego szlaku bursztynowego oraz zjego (zwłaszcza wschodnimi) odgałęzieniami (Wielowiejski 1970, mapa 2,4-5; 1980, mapa 2).
Znaleziska z La Graufesenąuezanotowane na li niiOdry-Baryczyi środkowejWartywiązać można z ożywieniem handlu przypadającym na trzeciąćwierć I w., natrasie łączącej Pannonię (Camuntum)przez Bramę Morawską i górny Śląsk, z Bałtykiem (Wie lowiejski 1980, s. 199). Mapa 4. Materiały południo- wogalijskie stanowią wkulturze przeworskiej zaled wie 1,0-1,1% (tab. XXI), apodobnie niewiele 1,4% zanotowano na Morawach oraz 2,4% na Słowacji (Kuzmova,Roth 1988, s.130; Droberjar 1991,s.27). Szlakiem czarnomorskim (wzdłuż Dniestru i Bohu), przypuszczalnie z Olbii, przedostała się w rejon górnejWisły miseczka sigillata wschodniejB, znaleziona w Giebułtowie, woj. małopolskie (Do-mżalski 1998, s.93; Dobrzańska, Domżalski, Wielo wiejski 1998, s. 270). Mapa 10.
Wyroby środkowogalijskie występują wzdłuż głównejtrasyszlaku wiodącego od Bramy Moraw skiej, dalej Prosną na Kujawy i ku ujściu Wisły. Mapa 5. Niewielkąlokalnądystrybucją objęte były także tereny górnej Warty i Pilicy, a kilka innych znalezisk przedostałosię wschodnim odgałęzieniem wychodzącym z rejonu dolnej Narwi ku bursztyno-dajnymWybrzeżom Bałtyku. Również wczesne wy roby z Rheinzabem (podgrupa la)rozmieszczonesą w strefie głównej trasy oraz odgałęzienia idącego wzdłuż Bzury naMazowsze.W okresieod Wespa-zjana po wczesnepanowanieMarka Aureliusza ob serwuje się największy ruch handlowy na szlaku
Rye. 5. Napływ terra sigillata z poszczególnych ośrodków na ziemie Polski. 1 - La Graufesenque; 2 - Lezoux; 3 - Rheinzabern; 4 - Westerdorf; 5 - Pfaffenhofen.
bursztynowym (Wielowiejski 1980, s. 199-202). Udział wyrobów środkowogalijskich na ziemiach polskich sięga 10,0-10,2% (tab. XXI), na Słowacji 8,1%, natomiastnajwiększy 20,8%, zanotowano na Morawach (Kuzmova, Roth 1988, s. 131; Droberjar 1991, s. 28). Niewielka ilośći struktura znalezisk terra sigillata (17 znalezisk z 11 stanowisk, w tymdwa z Lezoux)zanotowanych w Skandynawii (Lund Han-sen 1982; 1987, s. 65, 182, mapa 78)nie wydają się wskazywać na przepływ tych wyrobów na ziemie Polski szlakiem bałtyckim13.
13 J. Okulicz-Kozaryn (1992, s. 142) wyrażał przypuszcze nie, że drogą morską mogła przedostać się w strefę delty Wisły miska Cinnamusa z Lezoux. Za mało prawdopodobne uważał przedostawanie się tą drogą wyrobów terra sigillata na teren
kultury wielbarskiej K. Godłowski (1994, s. 116).
Największyobszarobjęty był dystrybucją naczyń z Rheinzabern, których główna masa napływu wią zała się z nowymi impulsami zaistniałymi po woj nach markomańskich, a w orbitę handlu włączona została Małopolska.Mapa 7. Rejon górnej Wisły (sku pienie krakowskie) powiązany byłz odgałęzieniami szlaku idącegoz Camuntum wzdłuż tej arteriiorazz Brigetio przebiegającego wzdłużWagu, dalej Orawyi łączącego się z Rabą(Wielowiejski 1980, s. 129-132).
Szlak orawski miał swoje przedłużenie w okolicach Miechowai może dalej wdolinie Pilicy (Wielowiej ski 1970, s. 224-225),możliwe zatem, że cmentarzy sko w Drochlinie, woj. śląskie, z dużą ilością terra sigillata związane było ztym przejściem. Małopol-skę łączyły także szlaki wiodącez Aquincum przez przełęcze beskidzkie (Wielowiejski 1970, s. 224-225, mapa4, 5). Nieliczne znaleziska zRheinzabern i z Westerndorf nad Sanem i Wisłokiem wskazują na ich napływ przełęcząŁupkowskąze Słowacji, a prze biegszlaku poświadczonyjest od II w. (Wielowiej ski 1970, s. 226, mapa 5). Stanowiska z wyrobamiz Westerndorfkoncentrują się zwłaszcza wzdłuż War ty i w dorzeczuNeru i Bzury, alerozmieszczone są także w rejonieProsny i na Kujawach oraz wzdłuż dolnej Wisły. Mapa 8.
Materiał z Rheinzabern ma największy udział w strukturze znalezisk na ziemiach polskich,47,6- 47,8% (tab. XXI), atakże naSłowacji,40,8% i na Morawach, 54,9% (Kuzmovä, Roth 1988, s. 132; Droberjar 1991, s. 29). Duże byłyrównież dostawy zWesterndorf stanowiące na ziemiach polskich 25,1-25,2% (tab. XXI), 36,7% na Słowacji i 20,8% na Morawach (Kuzmovä, Roth 1988, s. 138; Droberjar 1991, s. 32).
Z Pfaffenhofen związane są zwłaszcza rejony górnych biegów Wisły, Pilicy i Warty oraz dorzecza Bzury.Mapa 9.Wyrobów z warsztatów Dicanusa nie zanotowano (dotychczas) nadProsną i na Kujawach, grupują się natomiast wzdłuż górnej Wisły (aż po Czarną), Pilicy oraznad Bzurą. Udział wyrobów z Pfaffenhofen na obszarze ziem polskich sięga 14,2-
14,3%, na Słowacji obejmuje 5,2% materiału, pod czas gdy naMorawach zanotowano zaledwie poje dyncze znalezisko(Kuzmovä, Roth 1988, s. 139; Dro- berjar 1991, s. 33).Rozmieszczenie znaleziskztego ośrodka produkcji wskazuje na napływ wyrobów szla kiemidącym przez Słowację. Wcześniejsze zaprze stanie importu terra sigillata naMorawy wkońcu lat 30-tychIII w. spowodowane było przejęciem głów nej pozycji w handlu z Barbaricum przez Brigetio (Tejral 1970, s. 404; Droberjar 1991,s. 38).
Napływ terra sigillata na obszarziem polskich związanybył ze szlakiembursztynowym ijego od gałęzieniami, łączącym wyjściowepunkty nalime- sie(Carnuntum,Brigetio i Aquincum)z Wybrzeżem. We wcześniejszym okresie dystrybucjiwiększe zna czeniemiałobezpośredniepołączeniezCarnuntum, natomiastwraz z napływem wyrobów z Rheinzabern, Westerndorf i Pfaffenhofen w orbitęhandlu wcho dzą również połączenia idące z Brigetio, atakże z Aquincum. Zauważalnejest stopniowe przesuwanie sięnapływu głównejmasyterra sigillataku wscho dowi, obserwowane także w odniesieniu dodróg han dlowych, którymi napływały inne importy (Wielo-wiejski 1980, s. 202). Zwracauwagę nagromadzenie znalezisk ceramiki zwłaszczawzdłużgórnegoodcinka biegu Warty wskazujące na jego duże znaczenie przy puszczalnie wdystrybucji lokalnej tego importu.
Terra sigillata napływała przede wszystkim na obszar kultury przeworskiej (129 stanowisk), w dużo mniejszej zaś ilościnaterenykultury wielbarskiej (17 stanowisk). Mapa 3. Dwa znaleziskazwiązane są z grupą masłomęcką, natomiast pojedyncze z kręgiem nadłabskim(Kostrzyn, woj. lubuskie) oraz z zachod-niobałtyjskim(Babięta, woj. warmińsko-mazurskie). Zatem jej odbiorcami była przede wszystkimludność kultury przeworskiej, a wraz z osłabieniem napływu naczyńbrązowych po wojnach markomańskich ter ra sigillata stała sięjednym z głównych importów. OkołopołowyIII w. wskutekzałamaniasię dotych czasowej równowagi między Imperiuma Barbarzyń cami ograniczeniu uległy kontakty handlowe, na rzecz kontaktów pozaekonomicznych o charakterze mili tarnym ipolitycznym.
ZUSAMMENFASSUNG
VORWORT
Gegenstand der vorliegenden Arbeit istTerra Si gillata, römische Luxus-Keramik (auch „Porzellan der Römer” genannt),die imreichsrömischenGebiet weit verbreitetwar und auch in beträchtlicher Menge indas Gebiet des mitteleuopäischen Barbaricum gelangte.
Der lateinische Name leitet sich von sigillum
(Stempel) und der Sitte zum Signieren (mitepigra phischen, anepigraphischen) Stempeln der Erzeugnis se von ihren Herstellern her. Im Laufe des Herstel lungsprozesses bediente man sich derDekorations stempel,die zur Fertigung derin Matrizenabgedrück tenreliefverziertenGefäßen dienten.
Terra sigillata ist ein neuzeitlicher Begriff, der durch H. Dragendorff (1895)Verbreitung fand. Für die Bezeichnungder frühesten Kategorie von Terra Sigillata wird bereits der bei Plinius dem Älteren und Isidor von Sevilla erwähnteTerminus vasa arretina verwendet. In der englischsprachigen Literatur ist diese Keramik unter dem vonR. Zahn (1904) einge-fuhrten Namen Samian Ware bekannt. Gestützt auf dieÜberlieferungen des Plinius wies dieser Forscher auf Samos alsProduktionszentrumvon Terra Sigilla ta hin. Die Bezeichnung RedSlip Ware wiederum, die J. W. Hayes (1972) einführte, bezieht sichdage genauf diespätrömischen Gefäße. H. Comfort(1940, 1968) berücksichtigte innerhalb des Terminus terra
sigillata alle Kategorienderselben,von der frühesten biszuder spätrömischen.
In der vorliegenden Bearbeitung wurdedie relief verzierte (in den Matrizen abgedrückte) Terra Sigil lata sowiedieglatte(unmittelbar auf der Töpferschei be gefertigte, gelegentlichmit einer in unterschiedli chen Technikenauf dem fertigen Gefäß applizierten Verzierungversehene) Ware ausgesondert. Der Ter minus„Stempel” bezieht sich gleichermaßen aufdie Namen- und die Zierstempel. Die Hauptbegriffe im Bereich derTerra Sigillata wurden in die polnische Literatur von B. Rutkowski (1960)eingeführt.
Mit Rücksicht darauf, daß es möglich ist, die Tätigkeitsperiode von Werkstätten und Töpfernbis weilen sogar auchmit größter Genauigkeit zu bestim men, kommtder Terra Sigillata bei den Studien an
der Periodisierungder römischenKaiserzeit immit teleuropäischen Barbaricum eine großeBedeutung zu (Eggers 1955; Godlowski 1970, 1977, 1992, 1994). Die Bestimmung der Produktionsstätten erlaubt es wiederum, die Richtungen der Ausbreitung von Erzeugnissen sowie dieDistributionszentren näher zu bestimmen und nicht zuletztauchdie Handelswege zurekonstruieren.
Der einzigemodern bearbeitete Katalog von Ter ra Sigillata in Polen wurdevor knapp 40 Jahrenhe rausgegeben (Rutkowski 1960). Es entstand also die Notwendigkeit einer Neubearbeitung, in diedie neue renForschungsergebnisseEingang finden könnten. Die in den letzten JahrenerschienenenBearbeitun gen über die TerraSigillata aus dem Gebietdes Bar-baricums umfassen den Raum zwischen Pannonien und Dakien (Gabler, Vaday 1986, 1992), Skandina vien (LundHansen 1982; 1987, S. 65-66, 182-183, Karte 78), Slowakei (Kuzmovä, Roth 1988; Kuzmo-vä 1997), Mähren (Droberjar 1991);dieneueren voll umfaßenden Arbeitenfür Böhmen (Sakar 1956,1969, 1970, 1981), denElbekreis(Voigt 1962, Laser 1965) und den osteuropäischen Raum (Kropotkin 1970, S. 14-17) bleiben nachwie vor aus.
Voraussetzungenfür die vorliegende Arbeit wa ren eine möglichst umfassende Zusammenstellung sämtlicher verfügbaren Terra Sigillata-Funden aus dem polnischen Gebiet1 wie auch eine volle Bearbei tung der Erzeugnisse der westprovinzialrömischen Werkstätten.
1 Die Einschränkung der Materialbasis auf die Funde aus dem polnischen Gebiet wurde durch die Verfügbarkeit der Bestände erzwungen; die im Katalog aufgefuhrte Terra Sigillata wurde ein gehend untersucht.
Die untersuchte Terra Sigillata stammt aus den Gebieten der Przeworsk-, derWielbark-Kulturund der Maslomqcz-Gruppe, dem westbaltischen Kultur kreis (Bogaczewo-Kultur), wie auch aus dem Elbe kreis (Lubuska-Gruppe). Der Zeitrahmen der Arbeit wird durch dieFunde aus La Graufesenquevon der zweiten Hälfte des 1. bis zu der ausgehenden Pro duktionsperiode der jüngsten Werkstätten von Rhein zabern und Pfaffenhofen, um ca. Mitte oder in das zweiteDrittel des 3. Jh. gesetzt.
Das ingeschlossenen Fundverbändendespolni schenGebieteszusammen mit TerraSigillata belegte Fundmaterial wurde chronologisch bestimmt. Diese Kategorie von Importen ist für die Studien an der absoluten Chronologiebesonders gutgeeignet, wenn auch es nichteinfachist, das Fundmaterial aus dem Barbaricum mit solchem aus dem reichsrömischen Gebietin einen zeitlichen Zusammenhang miteinan der zu bringen.
FORSCHUNGSGESCHICHTE
Das Interesse an der Terra Sigillata-Fundereicht inder polnischen Literatur schonindas 19. undden Anfang des 20. Jh. zurück(Tymieniecki 1881, Taf. XIII:6; Katalog 1856, S. 18-19; Demetrykiewicz 1905, S. 265, Taf. I-II; Bieńkowski 1921, S. 110-111; Antoniewicz 1925;1930). Einige Bearbeitungen ent halten auch die Fundlisten mit Terra Sigillata aus Pommern, dem ehemaligen West- und Ostpreußen (Brinkmann 1904; Ebert 1926, S. 71-72, Karte 16; Engel,LaBaume 1937, S.281, Karte 25).
Die erste Bearbeitung des Fundmaterials (22 Ge fäße) aus 22 Fundstellen desdamaligen Gebiet Po lens ist R.Jamka(1933)zu verdanken. Im Laufe der weiteren30Jahrewurden in Polenkeinekomplexen Forschungendieser Importware durchgeführt, abge sehen von den Mitteilungen über die neuen Funde (Jażdżewski 1938, S. 82, Abb. 1-7; Kóćka 1940, S. 171, 175 ff., Taf. XXIII:16a-c; Luka 1955, S. 175-177, Taf. XXVIII). In einigen zusammenfassenden Arbeiten bezüglich derBeziehungen Barbaricums zu dem Römischen Imperium wurdenVerzeichnisse von Fundstellen mit Terra Sigillata veröffentlicht oder wurde diese Fundkategorie katalogmäßig publiziert (Gąsiorowski 1936; Kostrzewski 1939, S. 313, Kar te; Kasiński 1948, S. 14-19; Majewski 1949, S. 86- 88; Luka 1955, S. 178; Eggers 1951; Łęga 1958, S. 70; J. Wielowiejski 1960, S. 287-400).
Die von K. Majewski (1949; 1960) eingeleiteten Forschungen an den römischen Importenerbrachten auch den von B. Rutkowski (1960)erarbeiteten Ka talog von Terra Sigillata, in densämtliche damals (bis 1959) bekannten Fundeaus 78 Fundstellen aufgenom men wurden. Die gekürzte Fassungerschien in den Acta RCRF (Rutkowski 1961). Auf der Grundlage der neueren Forschungsergebnisse wurden dann von B. Rutkowski (1964) manche Berichtigungen und Ergänzungen, besonders bezüglich der Erzeugnisse von Rheinzabern und Westerndorf, vorgenommen. Die hauptsächlichen Zuflußwellen von Terra Sigilla ta ins polnischeGebiet wurdenindieRegierungszeit des Antoninus PiusundMarcusAurelius, die darauf