Razem: 39-42 naczynia z 25 stanowisk.
garncarz ovolo ilośćnaczyń ilość stanowisk stanowiska
Comitialis E 1 8-9 7 Łódź, ul.Szczecińska 1 (1)*, NiechmirówMała Wieś 1 (1), Opatów 1 (2), Przyrownica 1(1), RzeszówStaromieście 2 (1), WolaBłędowa 1 (1-2?), Zapowiednia 5(1)
Comitialis E2 9-11 8 Chorula 1(1), CiosnyFolwark 3 (2), Drochlin 1 (1-2?), Konopnica 7 (1), Kryspinów 2 (1)**,
Łódź, ul.Szczecińska 1 (1),Opatów 1, (1), Wola Łobudzka 1 (1-2?)
Comitialis Kiss 4.1. 4 4 Ciosny Folwark3(1), Konin 1(1), Tarnów Opolski 3 (1),Zadowice 1(1)
Comitialis 7-8 7 Chmielów Piaskowy 1 (1)***,
Goszczanów 1 (1), Konin 1 (1), Spicymierz 1 (1-2?), Trupianka 1 (1), Wymysłowo 1(1), Zadowice 1 (1) Razem: 28-32 naczynia zkręgu Comitialisa z 20 stanowisk.
Helenius E9a 12 9 Biała 1 (2), Konin 1 (1), Kutno 2 (1), Łódź ul.Szczecińska 1 (1),Mokra 1 (1), Opatów 1 (3), Spicymierz 1(1), Zadowice 1(1), Zalew 1 (1)
Helenius E9b 5 4 Konin 1(1), Kutno6 (2),
Lachmirowice 1 (1),Zadowice lc (1)
Helenius E 10 7-9 6 Drochlin 1 (2-3?),
Grodzisk Mazowiecki 1 (1), Opatów 1 (1), Witaszewice 1(1), Wymysłowo 1(1-2?), Zawada 1(1) Helenius E 11 4-5 2 Lachmirowice 1 (1), Opatów1 (3-4?),
Helenius 11 11 Biała 1 (1), Ciosny Sady 1(1),
Drochlin 1 (1), KrakówNowaHuta Kościelniki-Cło 2(1), Kutno 6(1), Kryspinów2(1), Łódź Retkinia 1 (1), Opatów 1(1), Opoki 7(1),
Pludwiny 1(1),Zgierz Boruta 1(1).
RAZEM: 67-74 naczynia terra sigillatareliefowe.
* w nawiasach podano przpuszczalną ilość naczyń (zob. tab. XXIV)
** sigillata z Kryspinowa, stan. 2, łączona z Decminusem z kręgu Comitialisa (zob. Katalog) *** sigillata z Chmielowa Piaskowego, stan. 1, łączona z Iassusem z kręgu Comitialisa (zob. Katalog).
1981, s. 127)2. Zestawienie stemplifiguralnychi nie-figuralnych (roślinnychi innych) używanychdo zdo bienia wyrobów reliefowych w kręgu Comitialisa opublikował H.-J. Kellner(1981). Ujęty wpracy ka talog zawiera również cenne wskazówki na temat pochodzenia stempli oraz odniesieniado wcześniej używanych typów Hefnera (Hefner 1863)i Kiss (Kiss 1948),z podaniem analogii z dostępnejliteratury.G. Streitberg (1971, s. 329-330) zauważył, że ovolo w wersji E 1 (bez linii podkreślającej) używane było przezComitialisa-Erotusa, natomiast ovoloE 2 (na linii podkreślającej) przez Verecundusa, Decminusa i Luppo zkręgu Comitialisa. Z kolei przegląd stem pli ornamentalnychużywanych w kręgu Heleniusa opublikowali D. Gabler iH.-J. Kellner(1994), awzo rem wcześniej opracowanego katalogu dla kręgu Commitialisa, mają one odniesienia do typów Hef nera, Kiss oraz analogie zdostępnej literatury.
2 Pierwsza podjęta wcześniej (Kellner 1961, s. 173) nieudana próba wydzielenia wariantów ovolo używanych przez Comitiali sa zastąpiona została następnie wspomnianymi dwoma warian tami (El, E2) (Kellner 1981, s. 127).
3 Używany przed imieniem Erotusa skrót CSS, zarówno w polu figuralnym, jak i przy stemplach brzegowych, nie został do statecznie wyjaśniony. „C” oznaczać może pierwszą literę Comi tialisa, natomiast „S” być może określać pozycję garncarza (se-
rvus?) (Kellner 1981, s. 124). Zidentyfikowanena ziemiach Polski znaleziska
wyrobów Comitialisa podzielone zostały wedługovo lo Kellner E 1 (Kiss 4.1 bez linii) i E 2 (Kiss 4.1 na linii) (Kellner 1981, s. 127), przy czym część mate riału, z uwagi na fragmentaryczność zachowania, zaliczono ogólnie do grupy wyrobów z ovolo Kiss
4.1 lub kręguComitialisa zWesterndorf. Natomiast znaleziska z kręgu Heleniusa usystematyzowane zo stały według ovolo Gabler-Kellner E 9a(Kiss 5.6), E 9b (Kiss5.5), E 10 (Kiss 5.4),E 1 l(Kiss 5.3) (Ga bler, Kellner 1994, s. 190-191). Przedstawionywe długovolo podział w ramach wymienionych kręgów garncarskichniemajednakże waloruchronologicz nego(tab. XIV).
Przynajmniej 28-32naczynia (41,8-43,2%) relie fowe ze stanowisk ziemPolski pochodzą z warszta tów Comitialisa oraz około 39-42 naczynia (58,2-56,8%) zkręgu Heleniusa. Przypuszczalnie były to włącznie miski Drag. 37, ułamków innych form na czyńnie stwierdzono.
Najwcześniej działającym garncarzem w We sterndorfbył Comitialis, któremuprzypisuje sięza łożenie tu filialnego warsztatu Rheinzabern, na krót ko przed 175 r.(Schönberger 1975,s. 104i n.; Kel lner 1981, s. 124). Wyroby jego stylemwykonaniai technologiąwskazują na powiązania z Rheinzabern. Mistrz ten współpracowałz wieloma garncarzami, Erotusem, Heleniusem, Luppo, Veneriusem i Dec-minusem, apierwszym z nichmógł być wspomnia ny Erotus (Kellner 1981,s. 123-124). Na dużą oce nia sięzwłaszcza produkcję Decminusa, zktórego
warsztatem łączyć można jeden z ułamków z Kry- spinowa, woj. małopolskie, stan. 2 (Katalog 6.2). Tabl.XL: 3.
Postać pogromcyzwierząt Kellner 13b używaną przez Comitialisai Iassusa (Kellner 1981, s. 132-133) zidentyfikowano na ułamkunaczynia Comitialisa z Konopnicy, woj. łódzkie, stan. 7 (Katalog 1.1; 2.1; 5.3). Tabl. XXXIV: 5A, B,C. Stempel tenwskazuje wyraźnie nawspomnianywyżej związekComitiali sa z warsztatami w Rheinzabem, ponieważ jest to wersjawyobrażenia Wulkana Ricken-Fischer M 80 (Ricken, Fischer 1963, s. 48). Dla potrzeb nowego warsztatu stempel Wulkana zmieniony został, na wy konanejpuncy, na pogromcę trzymającegow rękach oszczep, zamiast młota (Tyszler 1997, 85, 86 tabl. III,3ab).Wspomniany Iassus przypuszczalnie blisko związany był z Comitialisem, z uwagi na wspólne stemplefiguralne,używał jednakżezupełnieodmien nych sześciu ovolo (Streitberg 1971, s. 327,329,331; Kellner1981,s. 124, 177-189). Do kręgu Iassusa za liczyć można materiał zChmielowa Piaskowego,woj. świętokrzyskie, stan. 1, zdobiony liśćmi z grubymi żyłkami Kellner 85 (Katalog. 3.1; 5.1-4; 5.5; 5.6); brak ułamków zzachowanymovolo utrudnia pełną identyfikację garncarza.Tabl. III: 8, 10-12.
Na naczyniu zWoli Błędowej,woj.łódzkie,stan. 1 zachowały się w pasie dekoracyjnym dwa stemple imienne,współpracujących ze sobą, Comitialisa i Ero- tusa (tab. XV: 8, 9). Tabl. LXXIX: 9, XCVI: 7-8. Ero tusjakojedynyz współpracownikówstemplował wy robywpolu reliefowym razem z Comitialisem (Kel lner 1981, s. 123-124), a znany jestprzy tym z wy twarzanych wyrobów gładkich (Streitberg 1973, s. 138, tabl. 2:34-38)3. StempelComitialisa zanotowa no także na jednym z naczyń w Opatowie, woj. ślą skie, stan. 1 (tab. XV: 5). Tabl. LVIII: 11,XCVI:9.
Dającesięzrekonstuować prawie w całości naczy nie Comitialisa znaleziono na cmentarzysku w Zapo- wiedni, woj. wielkopolskie, stan. 5 (Kat. 5.1-30). Po zbawione było krążka stopki, a śladpozostawiony po jej oderwaniu(odpadnięciu) starannie wygładzono. Mi ska Drag. 37 z ovolo Kellner E1, zdobiona byław stylu wolnym stemplami jelena Kellner 34, biegnącego psa Kellner 38, małegopsa Kellner 39 orazniewielkiego podwójnegokółka Kellner 56. Stan zachowania ułam ków wskazuje, że została ona rozbita bezpośrednio przedwrzuceniem do ognia (ostre przełomy ułam ków,różny stopieńprzepalenia). Tabl. LXXXIX.
Z ułamków znalezionych w Ciosnach-Folwar-ku, woj.łódzkie, stan. 3 (Katalog. 1. 1-60) zrekon-stuowano miskę Drag. 37z ovolo Kellner E2, zdo bionąwstyluComitialisa figurami lwa Kellner 26, konia Kellner 36 i małego psa Kellner 39. Wyko nawcą naczynia z matrycy był Helenius, którego stempel imienny umieszczony został w pasie nie-omamentowanym (tab. XV: l)4. Tabl. IV, XCVI:11. Stempel brzegowy Heleniusa, wykonawcy naczynia, występuje także nadrugim naczyniu z Ciosen Fol warku (tab. XV: 2) oraz zachował się na ułamku z Opatowa, woj. śląskie, stan. 1 (tab. XV: 6). Tabl. LXI: 4, XCVI: 10.
4 Również B. Rutkowski (1960, s. 52: 20) przypisał naczynie Comitialisowi z Westerndorf, inaczej natomiast odczytany został stempel (AVGVSTVSF); poddana niewłaściwej rekonstrukcji mi ska utrudnia identyfikację. Stemple brzegowe Augustusa znane są z Westerndorf na wyrobach Comitialisa i Heleniusa, a także gładkich; notowane m. in. w materiałach z Pons Aeni (Christle in, Kellner 1969, s. 149, ryc. 33:7-8; tam dalsza literatura), zna ne także z warsztatów w Pfaffenhofen z Drag. 37 (Kellner 1976, s. 73, ryc. 30:1).
5 Datowanie działalności Heleniusa w Rheinzabern oparte zostało m. in. o znaleziska z Butzbach-Degerfeld (Górna Germa nia) ( Simon 1968, s. 21 i n.) z początku III w. oraz z datowane go po 190 r. kasztelu Holzhausen (Górna Germania) (Pferdehirt
1976, s. 40). Zobacz D. Gabler, A. H. Vaday (1992, s. 149), D. Gabler, J.-H. Kellner (1994, s. 267).
Drugi duży warsztat w Westerndorf należał do Heleniusa, określanego jako następca Comitialisa; przypuszczalnie pracował on początkowou Comitia lisaw charakterze wykonawcy misek z matryc,a na stępnie otworzył własny warsztat(Kellner I976a,s. 78; 1981, s. 176). Nowsze wynikibadań w Rheinza bern, określają czas działalności Heleniusa w tym ośrodku na 20-te lub30-telata IIIw. (Reutti 1983, s. 59 i n.). D. Gablerwysuwa koncepcję, że Helenius działał najpierw w Rheinzabern przy Cerialisie,skąd przybył do Westerndorf, gdzie po pewnym okresie współpracy z Comitialisemzałożył własny warsztat, by następnie zorganizować kolejne w Pfaffenhofen, Rheinzabern oraz Schwabmünchen (Gabler, Vaday 1992, s. 149-150; Gabler, Kellner 1994, s. 267-268)5. Wspomniane wyżej naczynia z Ciosen Folwarku po chodząnajprawdopodobniej z okresuwspółpracy He leniusa z Comitialisem, z okresu wczesnych Sewerów. Stemple imienne Heleniusa znane są przede wszystkim zwersji stemplibrzegowych nawyrobach reliefowych Comitialisa iwstyluHeleniusa, rzadko natomiast występująw polu dekoracyjnym(Christle in, Kellner 1969, rye. 15: 1; Kellner 1981, s. 175-176; Gabler, Kellner 1994, s. 266). Znane sątakże z naczyń gładkich (Drag. 31, 32, 33) (Streitberg 1973, s. 139-140).
Misy reliefowe Drag. 37 Heleniusa stemplowali także Stabilis i Ripanus, wykonującprzytym wyro by gładkie (Drag. 31, 33) (Streitberg 1973, s. 148- 149, 150, tabl. 5: 39, 6: 1-8, 6: 32-34). Ripanuspra cował również dla Comitialisa; jego stempel brze gowy RI[PANVSF] zanotowano na misce Drag. 37 Comitialisa (Erotusa) ze Słowacji (Nové Zâmky) (Kuzmovâ,Roth 1988, s. 138, 75:43a,ryc. 17: 3). Stempel Ripanusa znanyjestz Pludwin, woj. łódz kie, natomiastStabilisa ze zrekonstruowanej miski Drag. 37 z Lachmirowic,woj. kujawsko-pomorskie, stan. 1 (tab. XV: 4, 7). Tabl. LXVIII: 8, XCVI: 12, 13. Wspomniane naczynie(Katalog 2. 1-45)z ovolo
Gabler-Kellner E 11 zdobione jest w styluHeleniusa żeberkowymi podwójnymi lukami Gabler-Kellner
151, gładkimilukami Kiss 6: 77, rozetkami Kellner 54, perełkowymi liniami Kiss 6. 88 oraz astragala-mi, tworzącymiornamentkontynuacyjny.Tabl. XLIV. Na jednym zułamkówkrawędzimiskiDrag. 37 Heleniusa z Opatowa, stan. 1 (Katalog32.9) wystę puje znak ukośnego krzyża odciśnięty na nieomamen-towanym pasie. Tabl. LX:2.
Zestawienie stempli imiennych zachowanych na naczyniach z Westemdorf przedstawia tabela XV. Zanotowano stemple imienne garncarzy dekoratorów matryc(PD) orazstemple wykonawców naczyń wy tłaczanych reliefowych i gładkich (B, D). Analiza stempli imiennych dostarcza wielu obserwacji(m. in. wyżejomawianych)w zakresie współpracy poszcze gólnych garncarzy oraz organizacjiwarsztatów.
W proponowanym porządku chronologiczno-re-latywnym garncarzy zWestemdorf naostatnim miej scu, po Comitialisie i następującym po nim Heleniu-sie, znajduje się Onniorix (Gabier 1983, s. 353; Ga bier,Kellner 1994, s. 269). Pracował on wspólnie z Heleniusem,a następnie produkowałwłasne wyroby reliefoweużywając m.in.stempli ComitialisaiHele niusa (Gabier 1983,s. 352, ryc. 3:1; Gabier, Kellner 1994, s. 249). Naczynia Onniorixa stosunkowo czę sto występują we wschodniej części Pannonii (Aqu incum, Gorsium) orazna sąsiadującym obszarze mię dzyPannonią a Dacją tworząc tam trzecią grupęwy robów z Westemdorf(Gabier 1983, s. 354; Gabier, Vaday 1992,s. 148).Znajdowane są także na Słowa cji (Kuzmovâ, Roth 1988, s. 138-139). Z obszarów Polski nie zarejestrowano dotychczas wyrobów tego garncarza.
Z wyrobów gładkich zanotowano na ziemiach Polski zaledwie dwa talerze (catillus) garncarzy dzia łających wWestemdorf (tab.XVI).
Naczynia te zidentyfikowane zostały w oparciu o zachowane stemple imienne. Fragment talerzaze stemplem [BELLV]FECIT (lub [BELLVS] FECIT) znaleziony został w Wymysłowie, woj. wielkopolskie,