L.p. ovolo ilość naczyń stanowiska
1. CGP47. 1 (Rogers B 223) 3 Gąbinek 2,Lachmirowice 1 Zadowice 1
2. CGP47.2 (?) (Rogers B 231) 1 Piwonice 1
3. CGP 47.3 (?) 1 Kietrz 1
4. CGP 47.3* 1 Witaszewice 1
5. CGP47.3 (Rogers B 143) 2 Weklice7, Zapowiednia 5
Najliczniej reprezentowane sąwyrobyCinnamu sa, około 12-14naczyń (44,8%) z 11 stanowisk (tab. VI),które w oparciu ozachowaneovolo dzielą się na trzy grupy, z ovoloCGP47.1,2 i3 (tab. VIII).
Do grupy z ovolo CGP 47.3 (Simpson-Rogers 3 A) należą3-4 naczynia(tab.VIII:3-5). Ovolo Simpson- Rogers 3A było najczęściej stosowanym przezCin namusa, obok używanej we wcześniejszym okresie produkcyjnum wersji 3B (m.in. wgrupie Cerialisa- Cinnamusa, Cinnamusa zmałąpieczęcią)8.
* rozmiary ovolo mniejsze odRogers B 143 (Simpson, Rogers 3A).
8 Na zróżnicowanie ovolo CGP ryc. 47: 3, z którego wydzie lono następnie dwie wersje 3A i 3B, zwrócił uwagę uwagę B. R. Hartley (Simpson, Rogers 1969, s. 3-4, ryc. 1: 1,2); wcześniej szy okres działalności Cinnamusa (z ovolo 3B) przyjęto wów czas na lata 150-165, przed 160 (Simpson, Rogers 1969, s. 9).
Z Weklic, woj. warmińsko-mazurskie,stan. 7 (Ka talog 1.1), pochodzi kompletnie zachowana miska Drag. 37, której ovolo CGP 47.3 (Simpson-Rogers 3A) oraz styl zdobienia wskazują na warsztat tego garncarza. Tabl. LXXVII. Na naczyniu występuje
scena erotyczna (Oswald XC:A), która jest tematem niezwykle rzadko notowanym wśród znalezisk terra sigillata z obszaru Barbaricum. Inna, znana jest z ułamka misy Firmusa I zRheinzabernz osady„Na piskach” k/Muśova (Kriźek 1980, s. 134,ryc. 1:12).
OvoloCGP 47.3występuje także na zrekonstruowa nej misce Drag. 37 z Zapowiedni, woj. wielkopol skie,stan.5(Katalog 1.1-80), dekorowanej swobod nierozmieszczonymi elementami, należącymi, poza lwicą(CGP 163: 65, 70), dozasobu stempli Cinna musa (Simpson,Rogers 1969, s. 13, tab.). Natomiast postacie konia (CGP 123: 37) i małego lwa (CGP 159: 23) wskazująnapowiązaniaz Albuciusem (Stan-field, Simpson 1990, tabl. 123: 37;Simpson,Rogers
1969, s. 13). Tabl. LXXXVII. Wiele stempli orna mentalnych używanych przez wczesną grupę Cinna- musa-Cerialisa stosowanych było przez Albuciusa (Stanfield, Simpson 1990, s. 256,258,tabl. 120:1 i 160: 35; Simpson, Rogers 1969, s. 11 i n.). Na naczyniu z Zapowiedni zachował się imienny stempel brzegowy wykonawcy[TljTVS.FEC (tab. VII:8). Tabl. XCV: 7.
Titus znany jako wykonawca wyrobówgładkich,po twierdzony został w Lezoux (Bet 1988, s. 50, 275:892). W Pannonii wyroby Titusa znaleziono w Brigetio (Szóny) (Juhasz 1935, s. 154:318, tabl. XLVIII: 318), Camuntum (Petronell, Bad Deutsch Altenburg), Csakbereny, Gorsium (Tac) (Gabler 1964, s. 101; 1967, s. 44:77, 48:77; 1994,366, tab. 2:6; Ga bler, Kocztur 1976, s. 70:6, tabl. IV:6, VI)9.
9 Brigetio (Drag. 33, TITVS.FECI) (Juhasz 1935, s. 154, tabl. XLVIII: 318), Camuntum (Drag. 18/31, TITVS.FECIT), Csak bereny, Gorsium (Drag. 18/31, TITVS.FECI) (Gabler 1964, s.
101; 1967, s. 44: 77,49:77; 1994, s. 366 tab. 2:6), Gorsium (Drag. 18/31, TITI.M) (Gabler, Kocztur 1976, s. 70:6, tabl. IV:6, VI).
10 Początek działalności Cinnamusa około 135 r. przyjęty zo stał przez G. B. Rogersa (1972) w odniesieniu do materiałów szkockich, koniec zaś około 170 r. w oparciu o znaleziska z okresu wojen markomańskich. Z badań Hartley'a (1972, s. 31-32, 49, tab. V; 1974, s. 202) wynika, że grupa rozpoczynała działalność najpóźniej przed 145 r.
11 Dystrybucja wyrobów z ovolo CGP 47. 2 i 3 określona jest na lata 150-170, natomiast z ovolo CGP 47.1 na lata 155-175 (Hartley 1972, s. 49). W latach 150-175 umieszcza D. Gabler (1989a, s. 231-232) wyroby z ovolo CGP 47.3 (Simpson, Rogers 3A).
12 Brigerio (Drag. 33, OSBIMANVS, OSBIMAI, OSBIM., OSBIM retrogr.) (Juhasz 1935, s. 147:203-206, tabl. XLVII:203- 207), Camuntum, Mursa, Savaria, Scarbantia (OSBI.M) (Gabler 1964, s. 101; 1994, s. 366), Gorsium (Drag. 33, OVBI.M - OSBI M?, Drag. 31, OSBI M.AN) (Gabler 1967, s. 40:47, 48:47; Ga bler, Kocztur 1976, s. 69:1, tabl. IV: 1, VI).
13 F. Bet (1988, s. 198-199, nr 645, 646) rozróżnia dwóch garncarzy, Osbimanusa i Osbusa (stemple przypisywane temu drugiemu to OSB.IM, OSBI, OSB.IM). Towarzyszące imionom skróty MAN, MN, MA, M oznaczają MANV (wykonane przez..., z ręki...) (Oswald 1931, s. VIII).
Poddane niewłaściwej rekonstrukcji naczynie z Witaszewic, woj. łódzkie, stan. 1 (Katalog 1,1-30) uniemożliwiaprzeprowadzenieponownej szczegóło wej analizy. Tabl.LXXV. Zarównoovolo(CGP47: 3), jak również zachowane elementy dekoracyjne wskazują na Cinnamusa (Rutkowski 1960, s. 83-84:176). Natomiastnaułamkach zKietrza, woj. opol skie, stan. 1 (Katalog 2.1-6, 2.7) zachowały sięzale dwiefragmenty dekoracji, a częściowo czytelną jest przypuszczalnie postać lwa (na lewo) zbliżona do stempla Oswald 1378 (na prawo) używanego przez Cinnamusa (Stanfield, Simpson 1990,tabl. 160: 43; Walkę 1968, tabl. 52:4).Tabl. XXIII: 8-13.
Drugą grupę tworzą trzy naczyniaz ovolo CGP 47.1 (tab. VIII: 1). Niezwykłą starannością, cechują cąwyroby Cinnamusa,wyróżniasięmiska Drag. 37 z Gąbinka, woj.kujawsko-pomorskie,stan. 2 (Kata log 1.1-42), ze stemplem dekoratora [CIjNNAMI (w ujęciuretrogresywnym)(tab. VII: 1). Tabl. XV,XCV: 8. Obwiedziona górą pasem ovolo CGP 47: 1, zdo bionajest w stylu metopowo-medalionowym, wy obrażeniami koni morskich (CGP 158:22) i ptaka (CGP 160: 35), klęczącej postaci (CGP tabl. 148: 19) i Merkurego (CGP 160: 35) dzielonymiperełko wymi liniami. Do grupy tych wyrobów z ovolo CGP 47: 1 należą także znaleziska z Lachmirowic, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 1 (Katalog3.7) i z Zado-wic, woj. wielkopolskie,stan. 1 (Katalog 38.1). Tabl. XLV: 3,6,LXXXIV: 2. Najednym zułamków z Lach mirowic występuje stempel [CI]NNA[MI] (tab.VII: 4). Tabl. XCV: 3.
W nowszym ujęciu chronologicznym zapropono wanymprzez G. Simpson produkcja Cinnamusa prze sunięta została na lata135-170(Stanfield, Simpson 1990, s. 17-18, 310)10 11. Wyroby wczesnej grupy Cinnamusa
(Simpson, Rogers 1969) niesąreprezentowane wśród znalezisk z naszych ziem. Natomiast zasadniczo wspólnybył okres użytkowania późniejszych wyro bów Cinnamusa z ovoloCGP47.1, 2 i 47.3 określa ny na lata 150-175 (Hartley 1974, s. 202; Gabler 1989a,s. 231-232)11.
Wyroby Albuciusa znaleziono na czterech stano wiskach(tab. VI:2-3). Niemal w całości zrekonstru owana miskaDrag. 37 z Wymysłowa, woj. wielko polskie, stan. 1 (Katalog 1.1-21) zdobiona jest ele mentami rozmieszczonymi w trzykrotnie powtarza jących się pięciuróżnychkwaterach; w styludekora cyjnym preferowanym przez Albuciusa (Stanfield, Simpson 1990, s. 255-257, tabl. 172: 5). Tabl. LXXXII.W jednej z kwaterwystępujestempel imien ny dekoratoraALBVC[I] , natomiastpowyżej pasa
ovolo (CGP 35.1) stempel wykonawcy naczynia z matrycyOS.BI.M.[anu] (Rutkowski 1960, s. 85:187) (tab.VII: 6, 7). Tabl.XCV: 2,6. Przypuszczalnie Al- buciusnie miał własnego warsztatu, dopracował się jednakże właściwego mu stylu, a jego wyroby od znaczają się niezwykłą starannością modelunku. Jego aktywność datowana uprzednio na lata 150-190 (Stan-field, Simpson 1958, s. 217) przesunięta została na lata 140-170(Stanfield, Simpson 1990, s. 16, 258).
Wyroby gładkiedrugiego z wymienionych garn carzy Osbiusa (Osbusa, Osbimanusa)zanotowano w Pannonii nastanowiskach w Brigetio (Juhasz 1935, s. 147: 203-206, tabl. XLVII: 203-207), Camuntum, Mursie (Osijek),Savarii (Szombatheley), Scaraban- tii (Sopron) (Gabler 1964,s. 101; 1994, s. 366), Gor sium(Gabler 1967, s. 40:47, 48:47; Gabler, Kocztur 1976, s. 69:1, tabl. IV:1, VI)12. Badania w Lezoux potwierdziły jego działalnośćw tamtejszych warsz tatach (Bet 1988, s. 47, 49, 198-199:645-646)13.
Rewizji wymaga datowanieTitusa i Osbiusa,któ rychczasaktywności umieszczał F. Oswald (1931,s. 225, 318, 411, 421) w czasach Hadriana-Antonina.
Ze względu naudokumentowane powiązaniaz Al- buciusemi Cinnamusem (na naczyniach zZapowied- ni, stan. 5 i z Wymysłowa, stan. 1)okresichdziałal ności wiązać należy z Antoninusem Piusem i Mar kiem Aureliuszem.GładkiewyrobyTitusai Osbiusa znaleziono w Gorsium w zniszczonymw latach 175/ 178 składzie ceramicznym (Gabler,Kocztur1976,s. 68). W warsztatach Cinnamusa i Albuciusa praco wało wielu innych garncarzy, bądź jakowykonaw ców matryc, bądź wykonawców naczyń z matryc (Stanfield,Simpson 1990, s. 255,258, 304, 310).
Z kręgiemAlbuciusa-Paternusa IIłączyć należy ułamki z Konina, woj. wielkopolskie,stan. 1 (Kata log 20.1 -3), na którychznajdująsię elementy używa ne przez obydwóch garncarzy (tab.VI:3).Tabl.LXV: 5, XXVII: 1-3. Na jednym z nich (Katalog 20.1), występuje słabo czytelna postać zwierzęca - dzika (Oswald 1696.1) notowanego uPatemusa i Albuciu sa (Kamitsch 1959,tabl. 52:1, 54:1, 4; Thoen 1967, s. 7, tabl. 6:3; Stanfield, Simpson 1990, s. 106:25), albo niedźwiedzia (Oswald 1617), takżeznanego z wyrobów obydwóch garncarzy (Stanfield, Simpson
1990, tabl. 106:22, 123:35). Tabl. XXVII:1. Zarów noovolo Rogers B 105, jak i znaczna część stosowa nychprzez Albuciusa typówstempli dekoracyjnych, wspólne były z tymi używanymi przez Patemusa (Stanfield, Simpson1990, s. 256). Analiza materiału z Koninaskłaniado przypisania wyrobu Albuciuso- wi, przypuszczalnie z okresu współczesnego Pater- nusowi II. Drugi zwymienionych należy do grupy garncarzydatowanych po 160 r. (Hartley 1972, s. 32- 33, tab. V), a jego aktywność trwała do 190-195 (Bemont 1977, s. 186; Stanfield, Simpson 1990, s. 16,239)* II, * *14.
14 G. Simpson (Stanfield, Simpson 1990, s. 235-239) i G. Rogers (1974, s. 18) opowiadają się za odróżnianiem Patemusa II, używającego dużego stempla PATERNFE (z ligaturą TER, FE), od Patemusa I (150-170) znanego z małego stempla PA-TERNIM, na wyrobach gładkich i reliefowych. B. R. Hartley (1972, s. 35 przyp. 103) poddaje w wątpliwość wydzielanie dwóch garncarzy, ponieważ nie obserwuje się zróżnicowania stylów de koracyjnych.
Na osadzie w Piwonicach, woj. wielkopolskie, stan. 1 (Katalog 3.1) znaleziono ułamek części przy- dennej miski Drag. 37 ze stemplem [IAN]VARISO (w ujęciu retrogresywnym)(tab. VI:4, VII: 5). Tabl. XXVI: 6, XCV: 5. Datowany na lata 150-180Ianu- aris II, powiązany byłściślez Paternusem I (małego stempla) (Hartley 1972, s. 33, 35 przyp. 103; Stan field, Simpson 1990, s. 255).
Laxtucissa reprezentowanyjest przez ułamki z Kietrza, woj. opolskie, stan.7(Katalog3.1-3, 6.1), na których występuje ovolo Rogers B 105 (CGP 27: 2),
używane także przez Patemusa iAlbuciusa (tab.VI: 5)
. Tabl. XXIV: 2-3,5. Z badań B. R. Hartleya (1972, s. 32-33, tab. V) wynika, żeLaxtucissa zaczynał pra cę przed 160 r.,a jego działalność,wnowszym uję ciu chronologicznym, przypadała na lata 150-170 (Stanfield, Simpson1990, s. 229). Z kolei na ułamku z Dobrzenia Małego, woj. opolskie, stan. B (Katalog 1.4) występują elementy dekoracyjne z kręgu La-xtucissy, Mercatora i Quintilianusa; dwaj pierwsi uważani są za spadkobierców Quintilianusa (Stan field, Simpson 1990, s. 188, 226, 287, ryc. 28). Wy rób powstał najpewniej w warsztacie Mercatora II (Tyszler1999),którego działalnośćokreślana jest na lata 170-195(Stanfield, Simpson1990, s. 290). Tabl. VI: 1-3,6.
Dość licznie występująwyroby Casuriusa, zna lezione na pięciu stanowiskach (tab.VI: 6). Wdzie lonym na kwateryperełkową linią pasiedekoracyj nym miski Drag.37 z Lachmirowic, woj. kujawsko- pomorskie, stan. 1 (Katalog 1.1-10, 1. 11-42; zo bacz uwagi), zachował się stempel imienny CA-SVR[I]VS [F] (tab. VII: 3). Tabl. XLIII, XCV: 4. Występujący na ułamkach wzór ovolo Rogers 189 przypisany został przez G. Rogersa (1974, s. 47) Casuriusowi,woparciuo materiał z Ovilavy (Nori-cum) (Kamitsch 1959, tabl. 63, 64)l5. Zdobienie ujętew zamknięte obrazy, takżenaułamkachz Opa towa, woj. śląskie, stan. 1 (Katalog 22.2, 22.26, 22.27, 44.1-3, 45.1), było często stosowane przez tego garncarza, który mimo ograniczonego zasobu stempli ornamentalnych osiągnął dużąróżnorodność dekoracji (Stanfield, Simpson 1990, s. 274-278). Tabl. LV: 1-2, 4-5. Casurius zaliczany jestdogrupy garncarzydziałających po 160 r. (Hartley 1972, s. 32-33, tab. V), a czas jego aktywności określany na lata 160-195 (Kamitsch 1959, s. 33 tab. 187;Stan field, Simpson 1990, s. 278).
Wyroby z Lezoux, zwłaszczaCinnamusa, szero ko rozpowszechnione w Pannonii, występują na wszystkich większych stanowiskach limesowych (Gabler 1964, s. 99-102; 1974, s. 53; 1976, s. 27). Datowany na panowanie Hadriana początek napły wu towarów środkowogalijskich wypiera wkrótce południowogalijską produkcję z Banassac (Gabler
1976, s. 26). Na stanowiskachwschodniej Pannonii (m.in. Aquincum, Gorsium) niewiele jest jeszcze wyrobówwczesnych garncarzy z Lezoux, w porów naniu z dużąilością późniejszych towarów zokresu
15 Wzór wspomnianego ovolo Rogers 189 wydzielony został dopiero w reedycji dzieła J. A. Stanfield, G. Simpson (1990, s. 275) pod nr 6, we wcześniejszym wydaniu odpowiadał przypusz czalnie wariantowi ovolo CGP 40: 2 (Stanfield, Simpson 1958, s. 234, ryc. 40: 2).
Antoninów(Gabler 1974, s. 53; 1976, s. 28-29). W Vindobonie (Wiedeń)notowana jest wprawdzie środ-kowogalijskaterrasigillatagarncarzy zokresu Tra-jana-Hadriana, ale rozkwit jej importu nastąpił do pierow połowie II w. (Weber-Hiden 1996, s.27). Po dobnie największy napływ środkowogalijskich si gillata do Mezji (Novae) następuje dopiero za Anto ninów(Dimitrova-Milceva 1987, s. 115-116).
Większość garncarzy,których wyroby znalazły się na naszych ziemiach zaczynało działalność oko ło połowy IIw. Wyroby tych mistrzów znajdowane są w warstwach zniszczeń spowodowanych wyda rzeniamiwojenmarkomańskich na stanowiskach w Pannonii m. in. wyrobyCinnamusa (CGP47: 2, 3) (AdStatuas,Aquincum,Arrabona, Carnuntum, Gor-sium, Quadrata, Salla, Sopianae, inne), Albuciusa (Arrabona, Gorsium, Quadrata),Paternusa II (Aqu incum,Arrabona,Brigetio, Mursa,Salla), Laxtucissy (Aquincum, Carnuntum), Mercatora (Vindobona) (Gabler 1976, s. 28-29; 1980, s. 641, 654; 1989, s. 454,458;1994, s. 365 tab. 1). Wśród zanotowanych z tego okresu sigillatagładkichwystępują wyroby Osbiusa (Osbimanusa)OSBI.M (Gorsium) i Titusa TITVS.FECIT,TITI.M (Carnuntum) (Gabler, Kocz- tur 1976, s. 69:1, 70:6, tabl.IV:1,6, VI;Gabler 1994, s. 366 tab. 2, ryc. 2: 6). Środkowogalijskiewyroby z Lezoux znaleziono w rzymskiej stacji militarnej wMusovie naMorawach (Kriźek 1980, s. 129-132, ryc. 1:1-I0)16, wiązanej z okresem wojen marko mańskich,co potwierdziły nowsze badania (Dobias 1925, s. 29 i n.; Gnirs 1929, s. 15; Tejral 1986, s. 395-410, 463-466; 1990, s. 793-794; 1992, s. 377-468; Tejral, Bouzek, Musil1995, s.66). Wyroby Cin namusa z Lezoux znane sąnatomiast z Bratysławy-Devina (Plachâ, Pieta1986, s.348, ryc. 7: 5). Przed 172/174r.napływały na dolnoaustriackie przedpo le Dunaju, obszarpóźniejszej strefy bezpieczeństwa utworzonej w okresie wojen markomańskich, wy robyCinnamuasa (CGP 47: 1, 47: 3), a w znacznie mniejszej ilości Paternusa II(Stuppner 1994, s. 287, 290).
16 F. Kriźek (1980, s. 137-140) datował znalezione środko wogalijskie sigillata na czasy Trajana - Antonina Piusa lub naj później na panowanie Marka Aureliusza, przed wojnami marko- mańskimi oraz przypisał jeden z ułamków garncarzowi z kręgu Doeccusa, Cinnamusa, Paternusa lub Laxtucissy (s. 127-128, ryc. 1:1). Podobne są wyniki ponownej analizy - elementy dekora cyjne wskazują na krąg Cinnamusa, Doeccusa, Paternusa, a tak że Albuciusa, m.in. Wenus CGP 148:13 (Doiicci), CGP 161:53 (Cinnamus), delfin CGP 105:12 (Patemus), CGP 120:6 (Albu- cius), CGP 147:1 (Doiicci), CGP 160:44 (Cinnamus), pantera CGP 105:13 (Patemus), liść Rogers J 67-X-6 (Qvintilianus, Ad- vocisus), zaś podział pasa dekoracyjnego bliski jest stylowi Pa ternusa (CGP tabl. 105:8).
17 Lubię (dep. Allier) określane jest jako pracownia salelitar- na Lezoux, z którego przejęło wiele matryc (m. in. Cinnamusa) (Vertet 1986a, s. 162-163) por. przyp. 1. Do wykonawców dzia łających w Lubię zaliczony został Casurius przez F. Oswalda (1931, s. 65), a następnie P. Kamitscha (1959, s. 202 n.). Z kolei C. Bemont i A. Bourgeois (1986, s. 280) wymieniają go jako garncarza działającego w Lubię i Lezoux, jakkolwiek badania w Lezoux nie potwierdziły dotychczas jego działalności w tamtej szym ośrodku produkcyjnym (Bet 1988, s. 74:218).
18 Casurius znany jest jako wykonawca wyrobów gładkich (Oswald 1931, s. 65), reliefowych (Kamitsch 1959, s. 202 n.) oraz także jako wykonawca matryc do produkcji misek Drag. 37 (Stanfield, Simpson 1958, s. 234-238; 1990, s. 274-278).
19 Zdaniem G. Simpson (Stanfield, Simpson 1990, s. 18) wykluczyć należy przypisywany Csuriusowi materiał z Gauting (Recja) (Walkę 1968, s. 123:15, tabl. 49:15), który wiązać moż na z wcześniej działającym warsztatem Docilisa - zdobiony po dwójnym liściem CGP 134:29, 30 (Casurius), CGP 92:12 (Doci- lis) i postacią gladiatora CGP 92:12 (Docilis).
Pozostąje kwestia wyjaśnienia napływu naziemie PolskiwyrobówCasuriusa z Lubićzaliczanego do gru py pracowni Lezoux (Vertet 1986a, s. 162-163)17. Stemplowane przez Casuriusa miski reliefowe znane są z Ovilavy (Weis) (Kamitsch 1959, tabl. 62: 7-9, 63-64), natomiastsigillata gładkie w materiałach z Brigetio (Juhasz(1935, s.138:56-57,187, tabl. XLIV: 56-56)18. Handel jego wyrobami obejmował Panno-nię w niewielkim stopniu (Gabler 1964, s. 100, ryc. 6)
, a nieliczne znaleziska znane z Gorsium (Tac) i Salla (Zalalóvo), datowane są napanowanie Antoni-nusa Piusai KlodiusaAlbinusa (Gabler 1974, s. 18: 101-103, 36: 101-103; 1989, s. 444: 68, tabl. 5: 9). Poza granicami prowincji zanotowano Casuriusa tak że na Morawach (Droberjar 1991, s. 28). Brak jest możliwości bliższego określenia czasu napływu wy robów Casuriusa, ponieważ nie zostały one dotych czas rozpoznane w warstwachzniszczeń zwojenmar komańskich19. W jednym z grobów z Lachmirowic, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 1, miska tego garn carza współwystępowała z zapinką A V. 129, który to typ zanotowanom. in. w oboziew lży (Celamantia) zniszczonymw 179 r. (Hiissen, Rajtar 1994, s. 228). Niemożnazatem wykluczać napływu wyrobów Ca suriusa w okresie międzydziałaniamiwojennymi lub po ichzakończeniu.
Koniecimportu środkowogalijskichsigillata do
Recji datowanyjest naokoło 180 r., na co wskazują materiały z cmentarzyska w Ratyzbonie(Schnurbein 1977, s. 29). Wyroby tego ośrodka(zwłaszcza Cin namusa), występująjeszcze w późnym horyzoncie Ratyzbony-Kumpfmuhl, podczas gdy nie są już no towane w założonym w 179 r. obozie legionowym w Ratyzbonie (Fischer 1981, s. 68-69, tab. 1;Stuppner 1994, s. 287-288). Wokresie późnoantonińskim, po 175/178 r., docierały do Pannonii w niewielkiej już
ilości (Gabler 1987, s. 79, 82),można zatem przyj mować, że wojny markomańsko-sarmackie zasadni czo zakończyły falę ich napływu.
Środkowogalijskiesigillata z grupy Lezoux zna leziono w kilku dających siędobrze datować zespo łach grobowych kultury przeworskiej (4 zespoły) i wielbarskiej (jedenzespół) (tab. XXV, XXVI). Mi ski Drag. 37 Cinnamusa(ovolo CGP 47.3) z okresu jegodziałalnościzlat 150-170/175 (Hartley 1974,s. 202;Stanfield, Simpson 1990,17-18,310) pochodzą z bogato wyposażonych(„książęcych”) grobów 208 z Weklic, woj. warmińsko-mazurskie, stan. 7, oraz 22 zWitaszewic, woj. łódzkie, stan. 1, az kręgiem tym wiązać można także ułamki z grobu 1563z Kie trza,woj. opolskie, stan. 1.
Pochówek 22 z Witaszewic, st. 1, wyposażony był w kilka naczyń brązowych E 24, 40, 102, kom plet E 161 orazunikatową srebrną amforkę (Raszew ska 1971, tabl. 71; Wielowiejski 1985, s. 258: 25, 262:47,284: 177,297:262-263; 1989,s. 231:8), im porty z faz B2 i C1-C2 (Godłowski, Woźniak 1981, s. 54-56). Fragmentyzestawu E 160 lub E 161 (Ku nów1983,s. 149: K288; Wielowiejski 1985,s. 300: 279-280; Gedl 1988, s. 188-189, ryc.30a-c) określo no także wgrobie 1563w Kietrzu,stan. 1, natomiast znalezione tam wiadro Boesterd typu153jest egzem plarzem pojedynczymna naszychziemiach (Kunów 1983, s. 149: K 288; Wielowiejski 1985, s.265: 69; Gedl 1988, s. 189, ryc. 31a), mającym analogie w prowincjachnadreńskich i naddunajskich (Boesterd
1956, s. 47:153; Wielowiejski 1985, s. 185-186). Importem w wymienionymzespole jesttakżebran soletawężowata typu IV.Cb datowanana fazę B2/C1 (Wójcik 1978,s. 62-64; Gedl 1988,s. 152-157, ryc. 30-32; 1976, tabl. 229), natomiast mniej czułechro nologicznie są współwystepujące wisiorki wiaderko-wate typu II.1 (Kaczanowski 1987, s. 67,69-70). Grób z Witaszewic zawierałelementy uzbrojenia, ostrogę grupy I,związanej z zespołami 4 i5 grupygrobów z bronią (horyzont 1, 2) (Godłowski 1970, s. 12 i n., tabl. 22; 1981, s. 87; 1992a, ryc. 1) oraz kawałki siat ki kolczej. Znajdowane są one w kulturzeprzewor skiej w zespołach zfaz B2-Cla (Kaczanowski 1987, s. 77; 1992, s.59-60).Na fazy B2/Cl-Cla datowana jest współwystępującatam sprzączka typuG 39 (Ma-dyda-Legutko 1987, s. 53, tab. 7). Oba zespoły po chodzą z fazy B2/C1.
Niezwykle bogato wyposażony był grób 208 z Weklic,stan. 7 (Okulicz-Kozaryn 1992, s. 141-143, ryc. 3-5). Znaleziono wnimpodwójne srebrnebran solety wężowate typu II (odm. B-C) oraz okazy wę żykowate z pudełeczkowym zapięciem,jakrównież złotepaciorki dwustożkowateiklamerkę esowatą typu B. Współwystępujące krępe zapinki A 11.41 stanowią
jeden zwyznaczników fazy B2/C1, znajdowane czę stoz okazamiA VII.s.l (Wołągiewicz 1974,s. 145-147; 1981, 166-168, tabl. 23; 198la, ryc. 1-2; Go dłowski 1970, s. 37, tabl. 6; 1974,s. 28, ryc. 3).Po chówek zawierał zestawelementów stroju kobiece go typowych dla etapu stylu wczesnorzymskiego określanego „barokiem wielbarskim” z fazy B2/C1 (Wołągiewicz 1974, s. 132, 145; Sajkowska 1981, s. 258-259; Tempelmann-Mączyńska 1985a, s. 57-59; 1989, s. 69-71). Sprzączkabrązowa o profilowanej ramie, zdobionej nakońcach stylizowanymi moty wami żołędzi, osadzonej na ośce zakończonej guz kami i ze skuwką,nawiązuje dobędącegoimportem prowincjonalnorzymskim typu Trebusice(Madyda- Legutko 1991, s. 99-1O3)20. Znaleziony tu brązowy żłobkowanykociołek E 48 znany jest zziem Polski w kilkuegzemplarzach, zzespołów datowanych na B2/C1-C1 (Wielowiejski 1985, s. 187). Inne z im portowanych naczyń, skyphospokryty zielono-żółta- wą polewąi zdobiony motywem łuski sosnowej szysz ki przypisywany warsztatom galijskim lub nadreń-skim(Okulicz-Kozaryn 1992,s. 142),mogło pocho dzić z warsztatów środkowoitalskich (Martin 1995)21.
20 Egzemplarz z Weklic bliski jest okazom znanym z kręgu nadłabskiego (Krummensee, Wahlitz) i skandynawskiego (Mpl- leg&rdsmarken, Vimose), które z uwagi na konstrukcję określane sąjako wyroby lokalne (Madyda-Legutko 1991, s. 100-102, ryc. IX: 15-18). Sprzączka z dobrze datowanego zespołu z Mpllegards- marken z Fionii pochodzi z fazy Cla (Madyda-Legutko 1991, s. 102).
21 Dystrybucją wyrobów z ołowiową polewą objęty był tak że obszar pannoński, gdzie łączone są one z warsztatami pół- nocnoitalskimi lub galijskimi (Bónis 1990, s. 36, ryc. 1; Barkó- czi 1994, s. 7).
Istotnym elementem datującymzespół z Weklic jest zapinkatarczowata powleczonazłotą blaszkąz
przedstawieniem portretowym współrządzących Marka Aureliusza iLucjusza Werusa (161-168/169), którego wybicie określa się na 164/165 r. (Okulicz Kozaryn 1992, s. 142, ryc. 4:3). Nie wyklucza się przy tym wyobrażenia pary cesarzy, wspomianego Aureliusza z synem Kommodusem, jednakże sposób odwzorowania na zapinceuniemożliwia pełną iden tyfikację(Mikocki 1996, s. 13, 16-17).
MiskęDrag. 37 Cinnamusa znaleziono także w zniszczonym grobie z Gąbinka, woj. kujawsko-po morskie,stan. 2,z którego pochodziły przypuszczal niefragmenty wazowatych naczyńna nóżkach zdo bionych dookolnymi plastycznymi wałeczkami. Ta cechanaczyń w stylu wczesnorzymskim znana jest z zespołów datowanych na fazy B2-B2/C1 (Godłow ski, Wichman 1998, s. 21-23, 32-33, tabl. XIX:4, XXII: 13-14, L:l, LIII:2).Zkolei na osadzie w Piwo- nicach, woj. wielkopolskie, stan. 1, w obiekcie 1, wraz
z ułamkiem miski Cinnamusawystąpiła zapinka pro- wincjonalnorzymskaAIV. 84(Dąbrowski 1968, 103, ryc. 5b). Zapinki tego typuznajdowane zwłaszcza w rejonie środkowonaddunajskiego limesu, użwane były wBarbaricum, na południe od Karpat, od pa nowania Hadriana aż po początek III w. (fazy B2b i B2/C1)(Dąbrowska 1992, s. 106; 1994, s. 18-19).
Podobnie, na fazę B2/C1, datowany jest grób 176 z Wymysłowa, woj. wielkopolskie, stan. 1, z miską Drag. 37 Albuciusa zLezoux (Jasnosz 1952, s. 117-121, ryc. 157-159; Rutkowski 1960, s. 85-86:187), którego działalność określanajest na lata 140-170 (Stanfield, Simpson 1990, s. 16, 258). Za wierał on datowane na fazyB2-C1 wiadro E 27-28 (Godłowski, Woźniak 1981, s. 55; Wielowiejski 1989, s. 178),jak również zestaw naczyńocechach wczesnorzymskich (m.in.czarkigrupy II.3, profilo wanemiseczki z wgłębieniami w dnach). Współwy-stępują znimi sprzączkatypu G 16,z faz B2-Cla (Madyda-Legutko 1987, s.49, tab.7), okucie końca pasa J II. 1, typ rozpowszechniony w B2/Cl-Cla (Godłowski 1970, s 12; 1977, s. 37; 1981, s. 94; Madyda 1977, s.383-384),grzebień typu B charak terystyczny dla faz B2-Cla (Thomas 1960, s. 62-66; Godłowski 1970, s. 20, tabl. I-II; 1977, s. 50;
1981,s. 77) oraz ostrogagrupy I występującaw gro bach 4 i 5 grupy grobów z bronią.
Z dobrze datowanegogrobu z Lachmirowic, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 1, pochodzi miska Casu- riusa z grupy Lezoux (Lubić) (Zielonka 1953, s. 365-367,ryc. 9; Rutkowski 1960,s. 66:88) działającego w latach160-195 (Stanfield, Simpson 1990, s. 278).Dru gimimportowanym naczyniem jest datowana na fazy B2/C1-C1 żłobkowana miska E 77 (Godłowski, Woź niak 1981, s. 55; Wielowiejski 1985, s. 193-195),typ znajdowany na szlaku bursztynowym i wiązanyzokre sem po wojnach markomańskich (Tejral 1970,s.403i n., 406, mapa 3; Wielowiejski 1985, s. 195). W zespo lewspółwystępują elementy pasa, sprzączka G 46 ty powa dla B2b-B2/Cl (Madyda-Legutko 1987, s. 55, tab. 7) oraz podobnie datowaneokucie końca pasa w kształcie wydłużonego trójkąta z grupy IV.odm. 4 wg. Madydy (Madyda 1977, s. 386), a także fragment grze bieniatypu I datowany na fazy B2-C1 (Thomas 1960, s. 62-66; Godłowski 1970, s. 12-20). Chronologię uściśla zapinka A V. 129, typ licznie występujący w kulturzeprzeworskiej i będący wyznacznikiemfazy B2/C1 (Godłowski 1970, s. 15 i n., tabl. I; 1981, s. 96; 1994, s. 117). Egzemplarz tego typu znany jestz dobrze datowanegocastellum wlży, z okresu wojen markomańskich (Hiissen, Rajtar 1994,s. 228).
Na omówione zespoły składają się trzy pochów ki kobiece z elementami stroju typowego dla fazy B2/C1 .Taką samąpozycjęchronologiczną majądwa
dalsze pochówki męskiewyposażonem.in. w ostrogi grupy I występujące w 4 i5 grupie grobów z bronią, synchronizowanych z rozwiniętąfaząB2 oraz wcze śniej szym odcinkiem fazy Cla (Godłowski 1992a, s. 72; 1994a, s. 169, ryc. 5).
Początek produkcji współwystępującej terra si-gillata przypadał na około połowę II w., zatem dato waniewymienionych zespołówprzyjmować można przynajmniejna około 10-lecie później. Woparciu o nowsze datowanie wyrobów środkowogalijskichusta lony został początek młodszego okresu rzymskiego na około 160 r. (Godłowski 1984, s. 338-339; 1988, s. 38-39; 1992,s. 49),przyjmowany wcześniej około połowy II w. lub po połowie(Godłowski 1970, s. 103 i nn., ryc. 20; 1977, s. 211 i nn., ryc. 8; 1982, s. 66;
1985, s. 53). Znaleziska z wiązanych z wojnami mar- komańskimi warstwi obiektówze stanowisk pannoń-skichoraznazadunajskimprzedpolu, określają okres handlu i użytkowaniaśrodkowogalijskich sigillataw tej strefie przedtymi wydarzeniami.
Przyjmuje się przy tym, że wojny markomańskie zasadniczokończąhandel z tymi warsztatami. Nieja sna natomiast pozostaje kwestia napływu wyrobów Casuriusa, MercatoraII, których nie znalezionowe wspomnianych warstwach zniszczeń.Niektóre sigil lata środkowogalijskie mogły przedostać się zdaniem K. Kuzmovej i P. Rotha(1988, s. 144-145) na tereny Barbaricum jako łupy wojenne wokresie wojen.Zna ny zezniszczonego w 179r. obozuwlży (Celaman- tia) typ zapinki A V. 129 (Hiissen, Rajtar1994,s. 228), znaleziony został w grobie 12 w Lachmirowicach, stan. 1, razem z naczyniem Casuriusa. Natomiast za napływem ostatnich środkowogalijskich sigillata jeszcze po wojnachmarkomańskich, opowiadają się D. Gabler i A. H. Vaday (1992, s. 154), zwłaszcza garncarzy działających jeszcze pod koniec II w.
RHEINZABERN
Zalążkiem rzymskiej osadywRheinzabern
(Ta-bernaeRhenanae) stałasięstacja drogowa zgospo dą(taberna)przyprzejściu przezErlenbach (Reutti
1984, s. 11, 15-16). Tradycje garncarskie w Taber-nae sięgają początku jejistnienia określanego na lata