Terra sigillata na ziemiach Polski. Cz. 1 : tekst

Lubomira Tyszler

Terra sigillata na ziemiach Polski. Cz.

1 : tekst

Acta Archaeologica Lodziensia nr 43/44, 7-178

Inspiracjądo napisania monografii były moje kil­ kakrotnepodróże do Francji, podczasktórych wtrak­ cieprac wykopaliskowych zetknęłam siębezpośred­ nio z terra sigillata. Studia nad podjętym tematem możliwe były dzięki kolejnym wyjazdom (służbowym i prywatnym) do Danii, Niemiec, Francji oraz na Węgry. Szczególną wdzięczność zaokazanąmi po­ moc, zamożliwośćstudiów materiałów ze stanowisk pannońskich oraz wiele cennych informacji winna jestemProf. DénesoviGablerowizBudapesztu. Wy­

datnej i życzliwej pomocy podczas moich studiów zagranicznych udzielili mi Prof. Prof. Jean-Marie David zParyża-Strasbourgai Alain Chauvot ze Stras-bourga,Colette Bémontz Paryża,Dr AllardMees z Freiburga-Moguncji, Hugues Vertet z Yzeure,zwłasz­ czazaś ś.p. Prof. Edmond Frézouls ze Strasbourga.

Podziękowanie serdeczne składam Prof. Magda­ lenie Mączyńskiej z Łodzi oraz Prof. Grzegorzowi Domańskiemuz Wrocławia i Prof. Piotrowi Kacza­ nowskiemu z Krakowa za szeregcennychuwagma­ jącychwpływna ostateczny kształt pracy.

Opracowanie części materiałowej zawdzięczam życzliwości wielu Dyrektorów MuzeówiInstytutów którzy wyrazili zgodę na przestudiowanie, opraco­ wanie orazopublikowaniezabytków.Wiele poświę­ ceniawykazali pracownicy,zwłaszcza działów arche­ ologicznych w Muzeach, służącmibezpośrednią po­ mocą przy wyszukiwaniu materiału. Wszystkie te osobypozostająw mojej wdzięcznej pamięci.

Korzystałam ze zbiorównastępujących polskich muzeów i instytutów: Muzeum Archeologicznego w Krakowie, Muzeum Archeologicznego w Krakowie -Oddział Nowa Huta, Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, Muzeum Archeologicznego i Etnogra­ ficznego w Łodzi,Muzeum Historyczno-Etnograficz- nego w Chojnicach, Muzeum w Łęczycy, Muzeum Miasta Pabianic, Muzeum Miasta Zgierza (zbiory MAEŁ),Muzeum Okręgowego wKoninie, Muzeum Okręgowego w Piotrkowie, MuzeumOkręgowego w Radomiu, Muzeum Okręgowegow Rzeszowie, Mu­ zeum Okręgowego w Sandomierzu, Muzeum Okrę­ gowego w Sieradzu, MuzeumOkręgowego wToru­ niu, Muzeum Okręgowego w Zamościu, Muzeum Regionalnego wBrzezinach,Muzeum Regionalne­ go w Pyzdrach, Muzeum Regionalnego wWiślicy, Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego

w Pruszkowie, Muzeum Śląska Opolskiego,Muzeum Ziemi Wieluńskiej, PaństwowegoMuzeumArcheolo­ gicznego w Warszawie, Instytutu Archeologii UJ w Krakowie, InstytutuArcheologiiUŁw Łodzi, Insty­ tutu Archeologii UWw Warszawie,Insytytutu Pra­ historii UAM w Poznaniu,Instytutu Archeologiii Et­ nologii PANw Krakowie, Instytutu Archeologii i Et­ nologii PAN w Warszawie, atakże CentrumKultury i Sztuki w Połańcu.

Dziękuję także osobom, którezechciały miudo­ stępnić niepublikowane jeszcze znaleziska terra si­ gillata, z badańwłasnych, bądź będące w ich gestii: drT. Baranowskiemu (IAiE Warszawa), dyrektor mgr B. Błaszczyk (MOR), mgr J. Błaszczykowi (IAUŁ), mgr R. Czerniakowi (MRP), dyrektorowi dr hab. S. Czopkowi (MORz), dr hab. H. Dobrzańskiej (IAiE Kraków), dyrektorowi drhab. R. Grygielowi (MAiE w Łodzi), mgrE. Raszewskiej,mgr J. Moszczyńskie­ mu (MAiEŁ), dyrektorowi prof.dr hab.L. Krzyżania­ kowi (MAP), mgrP.Kurowiczowi-Kalisz(MOS), dy­ rektor mgrE. Putyńskiej (MRB), mgr K. Gorczycy, mgr J. Kapustce (MOK), dyrektorowi mgr S. Woy-dzie (MSHM),dyrektorowidr M. Woźniakowi(MOT), mgrA. Wójcikowi(dawnyPPKZŁódź). Szczególne podziękowania winnajestem ś.p. Prof. Kazimierzowi Godłowskiemu zamożliwośćopracowaniamateriałów IAUJ,zwłaszczaz Opatowa(woj. śląskie) oraz za oka­ zywane mi życzliwezainteresowanie.

Za udostępnienie materiałów zbadańwłasnych i zamożliwość przestudiowania publikowanych zna­ lezisk terrasigillata dziękuję B. Abramkowi (MZW), prof. drhab. Cofta-Broniewskiej (IP UAM),prof. dr hab.M. Gedlowi iprof. dr hab. P. Kaczanowskiemu (IAUJ),prof. dr hab. A.Kokowskiemu, prof. dr hab. J. Okuliczowi-Kozaryn (IAUW) oraz wielu innym osobom wymienionym w Katalogu.

Wdzięczność wyrażam Dyrektorowi Instytutu Ar­ cheologii UŁ Prof. Leszkowi Kajzerowi, Kierowni­ kowi Zakładu Epoki Brązui Żelaza IAUŁProf. Mag­ dalenie Mączyńskiej za troskę oraz pomoc w wyda­ niu pracy, moim KoleżankomiKolegomz Instytutu, zwłaszcza Mgr Aleksandrowi Andrzejewskiemu, za ciepłe koleżeńskie wsparcie.

Odautora...s. 7. Spistreści...s. 9. Uwagiwstępne... s. 11. Historiabadań...s. 15. Stanbazy źródłowej...s. 19. Charaktersytyka ośrodków produkcji i analiza materiału... s. 23. La Graufesenque...s. 23. Grupa Lezoux... s. 27. Rheinzabern... s. 35. Westerndorf...s. 50. Pfaffenhofen...s. 58. Zakończenie...s. 67. Zusammenfassung...s. 77. Wykaz skrótów...s.101. Literatura... s. 105. Spis map... s. 129. Listy stanowisk... s. 131. Mapy...s. 142. Tabele...s. 152.

Przedmiotem pracy jest terra sigillata. Ta luksu- sowowaceramika, szeroko rozpowszechniona zwła­ szcza w Imperium Romanum wśród wyższychwarstw społecznych oraz wojska, a przenikającatakżew spo­ rej ilości na obszary Barbaricum, określana bywa porcelaną Rzymian. Produkowana seryjnie głównie jako zastawa stołowa, zastępowaćmiała częściowo drogie naczyniametalowe, wśródnichdekorowane, wytwarzane technikąrepusowania.

Nazwęłacińską terra sigillatawzięła odsigillum

(złac. pieczęć)i zwyczajuznakowania(sygnowania) naczyńprzez ich wytwórców. Sygnatury te (epigra-ficzne,anepigraficzne) były bardzo zróżnicowane w zależności od ośrodków, warsztatów, jak teżokresów produkcji,przyczymw praktyce niezawszestosowa­ ne. W procesie wytwarzania terra sigillata posługi­ wano siętakże puncami ze stemplami dekoracyjnymi do wykonywania zdobień negatywowychw matrycach, służących następnie do wytłaczania naczyń reliefo­ wych, lub wykonywania zdobienia stempelkowego bezpośrednio na gotowych wyrobach1.

1 Z tego powodu termin terra sigillata przenoszony bywa nie­

słusznie, zdaniem A. Sadurskiej (1980, s. 431), na określenie techniki dekoracyjnej. Przykładowo C. Bémont (1994, s. 2) łą­ czy tę nazwę z narzędziami (puncami, stemplami) używanymi do wyciskania motywów dekoracyjnych, bądź znakowania na­ czyń przez ich wytwórców. Natomiast Y. Rigoir, L. Rivet (1994, s. 86) odnoszą termin do ceramiki o lśniącej polewie znakowa­ nej pieczęcią lub przedmiotem podobnym do pieczęci. Praca C. Bémont (1991) zawiera uwagi na temat systemu znakowania m. in. wyrobów terra sigillata oraz statusu społecznego i zawodo­ wego ich wytwórców (tam też obszerna bibliografia).

2 Łacińskia nazwa terra sigillata używana była w kręgach włoskich już od XVIII w., na oznaczenie ceramiki arretyńskiej (Domżalski 1998a, s. 17 przyp. 3). Określenie vases sigillées (z franc, naczynia opieczętowane, ostemplowane) wprowadzone

zostało do literatury naukowej w poł. XIX w., zdaniem C. Bémont (1994, s. 2 przyp. 29), za sprawą A. Brongniarta (Traité des Arts

céramiques, 1853), a wymienia się także Longuemara, członka Société Antiquité de l’Ouest (Comfort 1940, kol. 1302; Kamitsch 1959, s. 13).

3 Jednakoż znaczenie terminu sarnia vasa dla starożytnych

Greków i Rzymian było bardziej złożone, a w odniesieniu do produkcji ceramicznej wiązało się z powlekaniem wyrobów po­ lewą dla nadania im połysku (sarnio, -are) (King 1980; Domżal­ ski 1998, s. 88 przyp. 10; 1998a, s. 17 przyp. 4).

4 Obszerniej na ten temat K. Domżalski (1996, s. 95, przyp. 3, 4; 1998a, s. 17, przyp. 5). Natomiast V. V. Kropotkin (1970, s. 14-20) objął wspólnym terminem „naczynia czerwonopole- wane” zarówno wyroby bosporańskie, małoazjatyckie, jak też italskie, zachodnio-prowincjonalnorzymskie (m.in. z Banassac, Lezoux, Rheinzabern).

Termin terra sigillata (z łac. glina stemplowana) jest określeniem nowożytnym, rozpowszechnionym

za sprawą H. Dragendorffa(1895), który odnosił go donaczyń z czerwoną polewą, wykonanych z deli­ katnejgliny, dobrze wypalonych, często z dekoracją reliefową oraz sygnowanych stemplem garncarza12 *. Na określenie najwcześniejszej kategorii sigillata

używany jestterminvasa arretina (naczynie arretyń-skie od miejscowości Arretium), wzmiankowany

przez Pliniusza Starszego(Plinius, Historia Natura-lis, ks. XXXV, 160), a następnie biskupa Izydora z Sewilli (ok.570-636) wjegoencyklopedii Etymolo-giarum libri XX(XX, 3, 5),znanej również jako Ori­

gines (Początki). Naczynia arretyńskie po długim okresie stosowania czarnego werniksu rozpoczęły nową modę czerwonej polewy,która zapanowała na kilka stuleci.

W literaturze anglojęzycznej funkcjonuje okre­ ślenie SamianWare (z ang. ceramika samijska). Przy­ jęte zostało za R. Zahnem ( 1904), który cytując wspo­ mnianego już Pliniusza Starszego (Plinius, Historia

Naturalis, ks. XXXV, 12)wskazałna wyspęSamos, jako ośrodek produkcjisigillata (wschodnich) (Do­ mżalski 1997, s 103-104; 1998, s. 87)3. Funkcjonuje również termin Red Slip Wares (naczynia czerwono- polewane), stosowany na określenie późnorzymskich naczyń ceramicznych, zazwyczaj o matowej polewie, który spopularyzowany został przez J. W. Hayesa (1972)4.

H. Comfort(1940, kol. 1295-1352; 1968)uwzględ- nił wzakresie terminu terra sigillata różne jej kate­ gorie, odnajwcześniejszych wyrobówhellenistycz­ nych, przez wschodniorzymskie, sigillataitalską, pro-wincjonalnozachodnią, aż po późnorzymską kręgu śródziemnomorskiego. Zastosowane przy poszczegól­ nych jej kategoriach dodatkowe określenia przymiot­ nikowe wskazują nazróżnicowanie czasowe, geogra­ ficzne itechnologiczne.

Podstawowaterminologia odnosząca się do ter- ra sigillata (ovolo, forma, matryca) wprowadzona zo­ stała do literatury polskiej przez B. Rutkowskiego (1960, s. 10-11)5. Wśród zebranych w niniejszym opracowaniu materiałówz ziem Polski wydzielono, zuwagina technologię wykonaniai dekorację, sigil­ lata wytłaczaną reliefową (wykonaną w matrycach z negatywowądekoracją) orazsigillata gładką (wyko­ naną bezpośrednio na kole, bezużycia matrycy), cza­ sem ozdabianą różnymitechnikami (przy pomocy ra-dełka,giloszowaną,barbotinową)6. Termin „stempel” używany będziew odniesieniu do stempli imiennych (dekoratorów, wytwórcównaczyń), oraz stemplior­ namentalnych zdobiących naczynia z dekoracją wy­ tłaczaną, natomiast „punca” na oznaczenienarzędzia do„wybicia” elementówdekoracyjnych (używanych do zdobieniamatryc).

5 Wcześniej, w literaturze polskiej R. Jamka (1933, s. 181) proponował dla znalezionej terra sigillata określenie „naczynia

wytłaczane”, przeciwko któremu wypowiadał się już B. Rut­ kowski (1960, s. 11). W pracy B. Rutkowskiego (1960, s. 11-12) określone zostały terminy ovolo (jajownik), „forma” (kształt na­ czynia wg. indeksów form naczyń), „matryca” (specjalne naczy­ nie do wytłaczania), „element ornamentalny” (oznaczenie orna­ mentu wg. indeksów stempli dekoracyjnych), „naczynia dekoro­ wane” (z dekoracją plastyczną) i „naczynia niezdobione” (bez dekoracji lub dekorowane innymi technikami). Z nowszej litera­ tury wymienić należy przewodnik J. Garbscha (1993) po wysta­ wie terra sigillata ze zbiorów Prähistorische Staatssammlung w

Monachium, prezentowanej w Państwowym Muzeum Archeolo­ gicznym w Warszawie, wprowadzający na grunt polski termino­ logię związaną z tą kategorią ceramiki.

6 Wśród terra sigillata gładkiej znalezionej na ziemiach Pol­ ski zanotowano ułamki naczyń zdobionych przy pomocy rade- łka, giloszowaniem oraz dekoracją barbotinową. Zdobienie ra- dełkiem wykonywano przy pomocy krążków lub rolek z wycię­ tą na nich dekoracją negatywową, zwłaszcza dookolne pasy ovo­

lo. Giloszowanie - (franc. guillocher = giloszowanie, guillo-

che = rylec) polega na wykonywaniu na ceramice wzoru złożo­ nego z kombinacji krótkich linii o zbliżonej szerokości, głębo­ kości i mniej lub bardziej regularnym rozmieszczeniu, przy pomocy giętkiego rylca (nie wyklucza się przy tym używania także pewnego rodzaju rolek służących do ruletowania) (zob. też Y. Rigoir, L. Rivet 1994, s. 29, ryc. 17). Dekoracja barbotino- wa (franc. barbotine = masa plastyczna) - jest techniką ręcznego zdobienia przy użyciu ciekłej masy ceramicznej nakładanej przy pomocy specjalnego naczyńka z dziubkiem bezpośrednio na po­ wierzchnię naczynia (najczęściej stosowano zdobienie motywami liści roślin wodnych, dużo rzadziej scenami figuralnymi) (zob. też Y. Rigoir, L. Rivet 1994, s. 33, ryc. 18-19). Poza wyżej wspomnia­ nymi technikami rozpoznanymi na materiałach z ziem Polski, si­

gillata zdobione były także m. in. aplikacjami (np. pergamońska, północnoafrykańska), dekoracją wycinaną naśladującą szlif szkla­ ny (m. in. także w warsztatach w Rheinzabern) oraz stemplami odciskanymi bezpośrednio na naczyniu.

7 Ograniczenie bazy materiałowej do znalezisk z ziem Polski podyktowane było dostępnością zbiorów; zamieszczona w Kata­ logu terra sigillata poddawana była szczegółowej analizie.

8 Wyroby małoazjatyckie zanotowane zaledwie na dwóch stanowiskach nie będą przedmiotem szczegółowych studiów z uwagi na odrębność zagadnień warsztatów kręgu wschodniego; są to czarka z Giebułtowa, woj. małopolskie, ponownie opraco­ wana przez K. Domżalskiego (1997, 1998) oraz talerz z Gródka, woj. lubelskie, stan.lc (zob. Katalog).

Sygnatury garncarzy,jakteż charakterystyczne motywy i schematydekoracyjne pozwalają na ustale­ nie, z dużą niekiedydokładnością, okresów produkcji

warsztatówiposzczególnychwytwórców,zwłaszcza w oparciu o miejsca użytkowania tych wyrobów na stanowiskach limesowych (reńsko-dunajskich, wa­ łach Hadriana i Antonina). Tym samymterrasigilla­ ta posiada istotneznaczenie dla studiów nad perio-dyzacjąokresurzymskiego środkowoeuropejskiego Barbaricum (Eggers 1955; Godłowski 1970, 1977,

1992,1994).Określenie zaś miejsc produkcjipozwala na prześledzenie kierunków rozchodzenia siętej ce­ ramiki,centrów dystrybucji, jak też rekonstrukcjiszla­ ków handlowych. Zaletą jako zabytku jeststosunko­ wa trwałość materiału, który nie ulegał całkowitemu zniszczeniu nawet w wyniku wtórnego przepalenia (n.p. w procesie kremacji zmarłych), a przy zacho­ waniu charakterystycznych elementówdekoracji lub stempli imiennych,nadajesię do identyfikacji warsz­ tatów.

Terrasigillata stanowi jedną zkategorii importu bardzo licznie znajdowaną na terenie europejskiego Barbaricum. Jedyny nowocześnieopracowany kata­ log tych znalezisk z terenów Polski wydany został bez mała 40 lattemu(Rutkowski 1960). Intensyfika­ cjabadańarcheologicznych w ostatnich dziesięcio­ leciach przyniosłakolejne odkrycia tego materiału. Dokonał się przy tym poważny postęp w badaniach nad tą ceramiką. Odczuwalny był zatem wyraźnie brak nowszego katalogu,jak również opracowania dotychczasowych znalezisk w kolejnym, uwzględnia­ jącym nowszeosiągnięcia badawcze, ujęciu chrono-

logiczno-przestrzennym. Nowsze opracowania terra

sigillata z obszaru Barbaricum objęły obszar między Pannoniąa Dacją (Gabler,Vaday 1986, 1992), Skan­ dynawię (Lund Hansen 1982; 1987, s. 65-66, 182- 183, mapa 78), Słowację (Kuzmova,Roth 1988; Ku-zmova 1997), Morawy (Droberjar 1991); nadal brak nowszychpełnychujęć dla Czech (Sakar 1956,1969,

1970, 1981), kręgunadłabskiego(Voigt 1962, Laser 1965), obszarów Europy Wschodniej (Kropotkin 1970, s. 14-17).

Założeniem pracy było możliwie najpełniejsze zebranie wszystkich dostępnych znalezisk terra si­ gillataw granicach Polski7 oraz pełneopracowanie wyrobów warsztatówzachodnio-prowincjonalno- rzymskich8. Praca nie obejmuje pokrewnej terra

sigillata,niepolewanej ceramiki zdobionej wyciska­ nym ornamentemstempelkowym9.

9 Również B. Rutkowski (1960, s. 37, 70: 103) nie zaliczał do

terra sigillata zdobionych wspomnianą techniką materiałów z Krakowa Nowej Huty - Pleszowa, woj. małopolskie, przypisy­ wanych warsztatom pannońskim. Ułamki takich naczyń pocho­ dzą m. in. z Drochlina, woj. śląskie, stan. 1, zdobionych zwłasz­ cza motywami liści (Kaczanowski 1987, s. 105).

10 Zespoły zwarte z terra sigillata wchodziły w zakres rozwa­ żań chronologicznych K. Godłowskiego (1970,1977,1992,1994 i A. Burschego (1992).

11 Zaproponowana przez H. J. Eggersa (1955) i K. Godłow­ skiego (1970, 1992, 1994) chronologia absolutna dla środkowo­ europejskiego Barbaricum oparta jest m.in. o znaleziska terra

sigillata. W sprawie krótkiego „obiegu” tej kategorii importu w Wolnej Germanii wypowiadał się ostatnio m. in. S. Berke (1990, s. 78-80) porównując okres produkcji sigillata, a zatem przybli­ żony czas jej nabycia, z chronologią zapinek pochodzących z warsztatów lokalnych.

Terra sigillata znaleziona została na obszarach zajętych przez kulturę przeworską, wielbarskąi gru­ pę masłomęcką, kultury kręgu zachodnio-bałtyjskie-go (kultura bogaczewska), a także nadłabskiego (gru­ pa lubuska). Zakres chronologiczny pracy określają znaleziska południowogalijskie z drugiej połowy I w. (La Graufesenque) po końcowy okres produkcji najmłodszych warsztatów nadreńskich i noryckich około połowyi drugiej tercjiIII w. (Rheinzabern, Pfaf­ fenhofen).

Materiał z zespołów zwartych z ziem polskich współwystępujący z terra sigillata poddany zostanie analizie chronologicznej10 11. Ta kategoria importu szczególnie nadaj e się do studiów nad chronologią absolutną, jakkolwiek niełatwe jest określenie rela­ cji czasowej między materiałami pochodzącymi z Barbaricum, z tymi pochodzącymi z obszaru impe­ rium11.Zastosowane zostały następujące klasyfikacje dla materiału współwystępującego: O. Almgrena (1923) (= A), M.Biborskiego (1978), H.Dobrzańskiej (1980),H.J. Eggersa (1951) (= E), K. Godłowskiego (1970), J.Ginalskiego (1991),M. Jahna (1916)(=J), P. Kaczanowskiego (1987, 1995), J. Kmiecińskiego (1962),T. Liany (1970), R.Madydy(1977),R. Mady- dy-Legutko(1987), K. Raddatza(1957) (=R), S. Tho­ mas (1960), M. Tempelmann-Mączyńskiej (1985) (= T-M), R. Wołągiewicza (1993), T. Wójcika (1978), N. Zielinga (1989). Za podstawę datowania okresu rzymskiego przyjęto podział zaproponowany przez K. Godłowskiego (1970,1974,1985,1988,1992,1994) i R. Wołągiewicza (1974, 1987, 1993).

Zainteresowanie terra sigillata w polskiej litera­ turze notuje się już od końca ubiegłego (Tymieniec­ ki 1881, tabl. XIIL6; Katalog 1856, s. 18-19) i na początku bieżącego stulecia(Demetrykiewicz 1905, s. 265, tabl. I-II; Bieńkowski 1921, s. 110-111). Od­ dzielne opracowaniapoświęcone zostały odkrytym w całości naczyniom zGoszczynna, woj.łódzkiei z Sadłowa, woj. kujawsko-pomorskie (Antoniewicz 1925; 1930),gdzie wzmiankowanoprzy okazjio zna­ nych wówczas sigillata z ziem Polski, byłych Prus Wschodnich i Zachodnich. Listę znalezisk z Pomo­ rza, Prus Zachodnich i Wschodnich zamieścili C. Engel iW. LaBaume (1937, s.281, mapa 25).Wcze­ śniej listę taką obejmującą Pomorze Wschodnie przedstawili A. Brinkmann (1904), M. Ebert (1926, s. 71-72, mapa 16). Większość z tych zabytkówzo­ stała wywieziona do Niemiec, bądź zaginęła.

Pierwszego opracowania obejmującego sigillata

z 22 stanowisk(27naczyń)wówczesnych granicach Polski oraz próby określenia ich pochodzenia dokonał R.Jamka(1933). Naczynia przypisane zostały ośrod­ kom z Rheinzabern,Heiligenberg i tylko w nieznacz­ nejczęścizLezoux,zaś czas produkcji wyrobów okre­ ślony na drugiećwierćwiecze II w. (Jamka 1933, s. 196-197).Na naszeziemienapływaćmiałydopiero w trzecimćwierćwieczu tegoż stulecia1 .

1 Długo nie weryfikowane ustalenia wytworzyły w literaturze przedmiotu wiele błędnych pojęć np. w kwestii pochodzenia zna­ lezisk, czasokresu przedostawania się importów, a co za tym idzie kierunków napływu i dróg handlowych; porównaj uwagi B. Rut­ kowskiego (1960, s. 13).

2 Zwraca uwagę praca H. J. Eggersa (1951, zał. 109, mapa 62) zawierająca oddzielnie skartowane znaleziska terra sigillata

z obszaru Barbaricum.

3 Znalezione na ziemiach Polski sigillata wpisane zostały pod 207 kolejnymi numerami a raczej 216, licząc numery podwójne i potrójne (Rutkowski 1960), i przyjmowane są w literaturze na ogół jako wyliczenie naczyń (z pominięciem podwójnych i po­ trójnych; nry 1 A, 8A, 37A, 37B, 123A, 141 A, 148A, 150A, 165 A) (Wielowiejski 1970, s. 56, przypis 207). Pod kilkoma numerami występują ułamki, których technika dekoracji nawiązuje do ter­

ra sigillata (określone jako „nie sigillata”), bądź ich przynależ­ ność do tej ceramiki jest dyskusyjna (Rutkowski 1960, s. 10, nr 12,67, 68, 69, 103, 140). Materiał znaleziono przede wszystkim we fragmentach, z których 112 zostało wprawdzie przypisanych konkretnemu ośrodkowi, jednakże dokładna analiza możliwa była tylko w odniesieniu do 98 ułamków, pozostałe były

zbyt drobne lub nieczytelne; część zaś materiału była wów­ czas niedostępna. Aneks ujmuje cztery dalsze stanowiska (Go­ sławice, woj. wielkopolskie, Sandomierz-Krakówka, woj. świę­ tokrzyskie, Przemyśl i Jakubowice, woj. podkarpackie) z sigil­

lata wzmiankowanymi wprawdzie w literaturze, ale nie potwier­ dzonymi w wyniku poszukiwań.

4 W oparciu o zachowane stemple imienne oraz stemple de­ koracyjne i styl zdobienia naczyń reliefowych autor określił wy­ roby następujących garncarzy: Albucius (ALBVC[I]), Attillus, Augustus (AVGVSTVSF), Belsus (BELSV[ SF]), Bio (BIOFE- CI), Casurius, Cerialis I, Cerialis II, Cerialis I-II, Cerialis I-III, Cerialis V, Cerialis I-VI, Cinnamus ([CI]NNA[MI]), Cinnamus- Cintusmus, Comitialis (COMI[TIALISF]), Comitialis-CSSEROT- ius (CS[SE]ROT), Comitialis I-SECUNDIN.AVI, Comitialis VI, COOCUS, Divixtus, Helenius (ELENI[VSF] ), Firmus I (FIR- MVS), Florentinus, Helenius, Janu(arius) II, Julius I-Lupus, Ju- lius II- Julianus, Laxtucissa, Lupus, Osbimanus (OS.B.I. MA- NVS), Petrullus (PETRVLLV[SF] ), Pupus ([P]VPVSF), Regi- nus I, Respectinus I, SECVNDIN.AVI, Stabilis (STAB[ILISFJ), Tarragus (TARYAGF), Yerecundus I.

W ciągu następnychbez mała 30 lat, nie prowa­ dzonow Polscekompleksowych badań tegoimpor­ tu. Zamieszczanebyły jednakże w literaturze infor­ macje o nowych znaleziskach, niekiedy z próbami ichatrybuowania,zwłaszcza w oparciuo zachowane stemple imienne (Jażdżewski 1938, s. 82, ryc. 1-7; Kóćka 1940, s. 171,175 i n„ tabl. XXIII:16a-c;Łuka 1955, s. 175-177, tabl. XXVIII). W kilku kolejnych pracach syntetycznych dotyczących kontaktów Bar- baricum,a zwłaszcza ziem Polski,zimperiumrzym­ skim, zamieszczano listystanowisk ze znaleziskami

sigillata, bądź ujmowano je w katalogach (Gąsiorow-ski 1936;Kostrzewski 1939, s. 313, mapa;Kasiński

1948, s. 14-19; Majewski 1949, s. 86-88; Łuka1955, s. 178; Eggers 1951; Łęga 1958, s.70; J. Wielowiej-ski 1960, s. 287-400)12 .

Zainicjowane przez K.Majewskiego (1949,1960) badania nadimportami rzymskimizaowocowałytak­ że opracowanym przez B. Rutkowskiego (1960)ka­ talogiem terra sigillata znalezionej w Polsce, obej­ mującym znane wówczas (do 1959 r.) zabytki z78 stanowisk3. Znaleziska przypisanezostały warsztatom z LaGraufesenque, Lezoux, Blickweiler, Trewiru (lub z kręgu pracowni blisko związanych), Rheinzabern, Westerndorf, a takżemałoazjatyckim4. Niektórez nich

(określone jako „niesigillata”},wykonanew technice pokrewnej naczyniom terra sigillata, powiązane zo­ stały z warsztatami pannońskimi. Niewiele znale­ zisk umieszczonychzostało za panowania Klaudiu-sza-Domicjana i Hadriana-Antoninusa Piusa, znacz­ niewięcej wczasach Antoninusa Piusa, podczas gdy największą ilość wydatowano na ostatnią ćwierć II w. i pierwszą ćwierć IIIw. Anglojęzyczna, skrócona wersja opracowanej terra sigillata ogłoszona została następnie w Acta RCRF (Rutkowski 1961).

Następnie B. Rutkowski (1964) dokonał, na pod­ stawie nowszych ustaleń, pewnych korekt i uzupe­ łnień dotyczącychchronologii,zwłaszcza wyrobów z Rheinzabern i Westerndorf. Zmianie uległa struk­ tura napływuterra sigillata, obejmująca zaledwie5% znalezisk zIw. oraz 95% pozostałych, datowanych na drugą połowę II w. i pierwszą połowęIIIw. (62% znalezisk pochodziło zkońca IIw. i pierwszejpoło­ wy III w.). Główne fale napływu na ziemie Polski określone zostały na panowanie Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza, kolejnazaś przypadała na pierw­ sząćwierć III w. (Rutkowski1964,s. 80-81). Wraz z postępem badań wydzielonezostały w materiałach z Opatowa,woj. śląskie, naczynia Dicanusa(Rutkow­ ski 1963)5 .

5 Zgodnie z ówczesnym stanem badań ułamki wspomnia­ nych naczyń z Opatowa, woj. śląskie, przypisywane były wcze­ śniej warsztatom w Trewirze (Rutkowski 1960, s. 70:106, 74:126), a następnie Dicanusowi z Lorch-Enns (Lauriacum), gdzie lokalizowano wówczas warsztat garncarza (Rutkowski

1963; 1964, tab. V).

6 Na obradach konferencji RCRF w Budapeszcie w 1967 r. zgłoszony został przez B. Rutkowskiego (1967a, 1968a) projekt kartograficznego opracowania znalezisk ceramiki rzymskiej (w pierwszym etapie terra sigillata).

7 K. Jażdżewski (1976, s. 223, ryc. 6a-d) przypisał, przypusz­ czalnie niesłusznie, ułamki sigillata Comitialisowi I z Rheinza­ bern w oparciu o zdobienie motywem winogron, z zachowanym stemplem SECUNDINUS-AVITVS (brak stempla na rycinie), da­ tując na ostatną ćwierć II w. Wzmiankuje również o terra nigra.

Brak materiału w zbiorach MAiEL uniemożliwia pełną weryfika­ cję, zwłaszcza wspomnianego stempla. M. Kowalczyk (1968) nie wspomina o stemplu imiennym. Porównaj z Katalogiem.

8 Stempel przedstawiony został w wersji PRINITIVUSF (Bu­ ratyński 1973, s. 185). Porównaj z Katalogiem.

9 Niewłaściwie odczytany stempel ALSUSI VSF (zob. Bur­ sche 1992, s. 141 przyp. 6). Porównaj z Katalogiem.

10 Niewielka część wybranych losowo próbek sigillata zosta­ ła poddana analizie mineralogiczno-petrograficznej i technolo­ gicznej, której celem była identyfikacja ośrodków produkcji (Ka­ czanowski, Sztwiertnia 1982). Porównaj uwagi w Katalogu, od­ noszące się do rezultatów badań.

11 Terra sigillata z Konopnicy, woj. łódzkie przypisana zosta­ ła ogólnie warsztatom z Lezoux, Rheinzabern, Westerndorf i Tre- wiru(Abramek 1989, s 95-98, 119). Wyrobów zLezoux i Trewi- ru nie stwierdzono (Tyszler 1997). Porównaj z Katalogiem.

12 Ponowna analiza materiału z Białej, woj. łódzkie pozwoli­ ła m. in. na wydzielenie w materiale terra sigillata wyrobów ko­ lejnych warsztatów (Tyszler 1998).

Zainteresowania B.Rutkowskiego(1961a, 1967)6 objęły także zagadnienia dystrybucji ceramiki, zwłaszcza wyrobów zWesterndorf,w granicach pro­ wincji naddunajskich oraz na północ od środkowego Dunaju. Zasługą badacza było zlokalizowanie w oko­ licach Belgradu wMargum (Mezja), lokalnego ośrod­ ka produkcjisigillata(Rutkowski 1968).

Dalsze badania B. Rutkowskiego dotyczyły iden­ tyfikacjinowszychznaleziskterra sigillata z Choru-li (Szydłowski 1964, 152, przyp. 378) iKietrza, woj. opolskie (Gedl 1972, 112-113),z Lisowa, woj. świę­ tokrzyskie (Buratyński 1973,s. 196przyp. 1), z Dro- chlina oraz (Rutkowski 1980) zOpatowa, woj. ślą­ skie (Godłowski 1977, s. 232 nr 11, 12, 15). Więk­ szość wyników analiz,dokonanych przez B. Rutkow­ skiego, ujęta została przezK. Godłowskiego (1969, s. 170-172, ryc. 4; 1970, s. 102 tab. 20 inform. ustne; 1977, s. 212 tab. 8,191przyp. 1422,1424,1425,1560,

s. 232-234 nr 8, 11-13, 15) w kolejnych opracowa­ niach chronologii okresu rzymskiego.

Terra sigillata była przedmiotem zainteresowa­ niaK. Majewskiego (1960, s. 27, nr4, 14,21-22, 32, 35, 37, 75, 78, 79, 85, 87, 155, tabl. LIX, LV:a) po­ dejmującego problematykękontaktów międzyImpe­ riumRomartumaziemiamiPolskioraz J.Wielowiej- skiego (1965, s. 15, tab. I; 1970, s. 55-60; 1981, s. 398)przedstawiającegowspomniane kontakty wsze­ rokim ujęciumiędzy prowincjami Noricum i Panno-nią aziemiami napółnoc od Dunaju.

W literaturze publikowane są odkrywane kolej­ ne znaleziskasigillata, ze stanowisk w Przywoze, woj. łódzkie (Kowalczyk 1968;Jażdżewski 1976)7, Lisowie, woj. świętokrzyskie (Buratyński 1973)8, Odrach, woj. pomorskie (Grabarczyk, Kmieciński, Maik, Walenta 1979, tabl. 271)9, Drochlinie, woj. śląskie (Kaczanowski 1980, s. 175, ryc. 4: 10, 184 ryc. 7:6; 1987, s. 104-105,tabl.XI: 3,6, XIX: 1-6,8, 11, XX: 1, XXXVI: 16-20, XXXVII-XLII: 1-15; Rut­ kowski 1980; Kaczanowski, Sztwiertnia 1982)10 11, Konopnicy, woj. łódzkie (Abramek 1987; 1988;

1989)11, Inowrocławiu, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 55 (Bednarczyk 1994, tabl. 402), Pomielinie (Hoffmann1996) orazodkryciezWeklic, woj. war­ mińsko-mazurskie(Okulicz-Kozaryn 1992, 1992a). Publikuje się również materiałyarchiwalne, z cmen­ tarzyska wBiałej, woj. łódzkie (Makiewicz 1970)12, Krapkowicach, woj. opolskie (Mączyńska 1971), Gronowie,woj.zachodniopomorskie(Wołągiewicz 1973) iwJanowie, woj. kujawsko-pomorskie (Ha-huła 1993). Zestawienie sigillata z obszarukultury

wielbarskiej zamieściłR. Wołągiewicz (1993, s. 140, tab. B, mapa 36), a nieliczne archiwalne znaleziska z kręgu bałtyjskiegoomówił W. Nowakowski (1983, s. 91-93; 1996, s. 10,71, tabl. 99:8)13.

13 Jedno ze znalezisk pochodzi ze stanowiska w Babiętach, woj. warmińsko-mazurskie, drugie z Izobil’noe, rej. Polessk (RFSRR), d. Klein Fliess (dawne Prusy Wschodnie).

14 Część katalogu S. Berkego (1990, s. 200-221) obejmująca znaleziska z ziem polskich opiera się na pracach H. J. Eggersa (1951), B. Rutkowskiego (1960, 1967) oraz ujmuje kilkanaście nowych znalezisk z pięciu stanowisk; z Dobrzenia Małego, woj. dolnośląskie (jedno), Drochlina, woj. śląskie (13) oraz Konop­ nicy (2), Strobina (jedno), Trupianki, woj. łódzkie (2); mylnie przy tym włączono Dźwinogród, (dawne) woj. Krosno (!), znaj­ dujący się obecnie poza granicami Polski. Dokonana analiza materiału ze Strobina, woj. łódzkie określanego jako sigillata (Abramek 1982, s. 157, 159, ryc. 5c) wskazuje, że pochodzi on z naczyń toczonych.

15 A. Bursche (1992) poddał porównawczej analizie chrono­ logicznej wybrane zespoły grobowe z terra sigillata datowaną w przyjmowanym systemie „tradycyjnym” z ujęciem zapropo­ nowanym przez A. Kinga (1985) - krytycznie uwagi w sprawie propozycji datowania A. Kinga zgłosił D. Gabler (Bursche 1992, s. 146 przyp. 25); datowanie „tradycyjne”, zob. A. Bursche (1992, przyp. 20). Do grupy wspomnianych grobów włączył A. Bur­ sche (1992, s. 141 przyp. 11, ryc. 2-3) także zespoły z niepubli­ kowaną wówczas sigillata (w oparciu o niepublikowaną pracę H. Walickiej); tamże omyłkowo włączono ułamki naczynia Di- canusa z Pfaffenhofen (określone przez B. Rutkowskiego) z gro­ bów 103, 138 do grobu 195 ze Żdżarowa, woj. mazowieckie. Dyskusyjne może być zaliczenie do grobu 2lz Opatowa, woj. śląskie ułamków Heleniusa z Westemdorf (niepewne, zob. Go­ dłowski 1959, s. 174), oraz ujęcie w materiale z grobu 714 sigil­

lata z Lezoux (niepewne, zob. Godłowski 1977, s, 233:12). Po­ równaj również terra sigillata z grobu 2 z Białej, woj. łódzkie, z którego później wyłączono ułamki Verecundusa I (Tyszler 1998). Zobacz Katalog.

W sprawiehandlu terra sigillataoraz fal jejna­ pływuna obszary Barbaricum wypowiadali się V. Sa-kar (1969), B. Rutkowski (1977), K. Godłowski (1985a, s. 343, 348-349, ryc. 3), U. Lund Hansen (1987, s. 179-185, mapa 78), S. Berke(1988; 1990, s. 51-109, mapy 7, 9-10, 12-18, 21-22). W wymie­ nionych pracach S. Berkego (1988; 1990)14 ujętych zostało kilkanaście nowszych znalezisk z ziem Pol­ ski.

Znaleziona w zespołach zamkniętychterra sigil­ lata posłużyła do ustalenia chronologii absolutnej, zwłaszcza wczesnych faz młodszego okresu rzym­ skiego - początku i końca stadium B2/C1, fazyCla, fazy Clb(Godłowski 1970, s. 101-103, ryc. 20; 1977, s. 211, 212 ryc. 8, 232-234; 1992, s. 49-50; 1994, s. 116-119, ryc. 6; Bursche 1992)15.

W ostatnich latach opracowane zostały znalezi­ ska ze stanowisk w Przyrownicy, woj. łódzkie (Jażdżewska,Tyszler 1994), Grzybowie, woj. świę­ tokrzyskie (Garbacz, Tyszler 1998), Żdżarowie, woj.

mazowieckie (Nowakowski, Tyszler 1998)16 oraz w Konopnicy, woj. łódzkie (Tyszler 1997). Ponownej analizie poddanyzostał materiał ze stanowisk w Bia­ łej, woj. łódzkie i wZimotkach, woj. wielkopolskie (Tyszler 1998)'7 .Na nowo opracowane zostało ma-łoazjatyckie znaleziskoi zespół grobowy z Giebułto­ wa, woj. małopolskie (Domżalski 1997, 1998; Do­ brzańska, Wielowiejski 1997; Dobrzańska, Domżal­ ski, Wielowiejski 1998).

Przegląd dotychczasowej literatury dotyczącej znalezisk z ziem Polski (Domżalski, Tyszler 1998, 1999), wskazuje na duże i stale rosnące zaintereso­ wanie tą kategorią importu. Terrasigillata włączona została przy tym do węzłowych zagadnień szeroko pojętych kontaktów ziem Polski z imperium oraz roz­ ważań chronologicznych.

16 Artykuły napisane wspólnie z odkrywcami materiałów

terra sigillata.

17 Rezultatem kwerendy zapisków archiwalnych było przy­ dzielenie części terra sigillata zaliczanej do grobów z Białej,

woj. łódzkie, do zbiorów z Zimotek, woj. wielkopolskie (Tysz­ ler 1998). Porównaj Katalog.

Opracowanie obejmuje 150 stanowisk, na których zanotowano terra sigillata, w tym 14 stanowisk z materiałem znanym ze starszejliteratury, zaginionym lub w zbiorachzagranicznych.Spośród tejliczby sta­ nowisk, 76 umieszczonych zostało w katalogu B. Rutkowskiego (1960)'. Zatemnowy zamieszczony Katalog ujmuje materiał z kolejnych 74 stanowisk oraz z nowszych badań z 9 poprzednich stanowisk (wymienionych przezB. Rutkowskiego)12.Zwłaszcza wymienićnależy cmentarzyska z Opatowa, woj. ślą­ skie, stan. 1, oraz Zadowic, woj. wielkopolskie, stan. 1, z których wieloletnie badania dostarczyły dużej ilości nowych znalezisk tej ceramiki.

1 Wyliczenie nie obejmuje Mycielina, woj. wielkopolskie (umieszczonego obecnie w aneksie do Katalogu) oraz Pleszo- wa, woj. małopolskie, z ceramiką nie zaliczaną do sigillata (zob. uwagi w Katalogu do stanowiska Kraków Nowa Huta Pleszów, stan. 18).

2 Nowe znaleziska terra sigillata pochodzą ze stanowisk z Charłupi Malej, woj. łódzkie, stan. 8, Igołomi, woj. małopolskie, Konina, woj. wielkopolskie, stan. 1, Krakowa Nowej Huty Mo­ giły, woj. małopolskie, stan. 1, Opatowa, woj. śląskie, stan. 1, Piwonie, woj. wielkopolskie, stan. 1, Pludwin, woj. łódzkie, stan. 1, Rzeszowa Staromieście, woj. podkarpackie, stan. 2, Zadowic, woj. wielkopolskie, stan. 1.

3 Część znalezisk ze zbiorów przedwojennych zaginęła lub została wywieziona, w wyniku czego uległa częściowemu prze­ mieszaniu, co obniżyło ich wartość badawczą Dotyczy to m.in. cmentarzysk z Białej, woj. łódzkie, stan. 7, Krapkowic, woj. opol­ skie, stan. 13 i Spicymierza, woj. wielkopolskie; mimo wszel­ kich starań badaczy, którzy dokonali uporządkowania przemie­ szanych częściowo materiałów (porównaj uwagi w Katalogu). wywiezione podczas wojny,przemieszane)3. Ztego okresu pozostał w zasadzie materiał wyselekcjono­ wany, tzn. przypuszczalnie większe i bardziej cha­ rakterystyczne ułamki. Niemożliwe jesttakże obec­ nie dotarcie do niektórych znaleziskujętych w kata­ logu B.Rutkowskiego (1960). Zadowalająco przed­ stawiają się materiały z badań nowszych, którezna­ czącozwiększyły bazę źródłową.

Zokresu przedwojennego największa ilość sigil­ lata pochodzi z cmentarzysk z Białej,woj. łódzkie, stan. 1,Choruli,stan. 1,i Kietrza, woj. opolskie,stan. 7, Spicymierza, woj. wielkopolskie, stan. 1, Witaszewic, woj. łódzkie, stan. 1.Natomiast z badań powojennych

TABELA I

Występowanie

terra sigillata

na

stanowiskach z

ziem

Polski

* zobacz przypis 1.

osady cmentarzyska nieokreślone razem zbadań dawniejszych(do 1960 r.) 13 (17,0%) 55 (72,5%) 8 (10,5%) 76* z badań nowszych(do 1995 r.) 31 (20,7%) 105 (70,0%) 14 (9,3%) 150

Terra sigillataznajdowana jestnaziemiach Pol­ ski przede wszystkim na cmentarzyskach, a rzadziej na osadach. Wśród stanowisk o rozpoznanym cha­ rakterze udział cmentarzyskkształtuje się na pozio­ mie 77%, a osad odpowiednio 23% (wprzybliżeniu 3:1).

Niezadowalająco przedstawiają się materiały zwłaszcza z badań przedwojennych (zaginione lub

ilością znalezisk wyróżniająsięcmentarzyska z Dro-chlina, woj. śląskie, stan 1, Konina, woj. wielkopol­ skie, stan. 1,Lachmirowic, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 1, Młodzikowa, woj. wielkopolskie, stan. 1,oraz Woli Błędowej, woj. łódzkie, stan. 1.

Z nowszych badań wymienić należy cmentarzy­ ska z Kietrza, woj. opolskie, stan. 1,Konopnicy, woj. łódzkie, stan. 1, Łodzi, ul. Szczecińskiej 96/100, stan. 1, Przyrownicy, woj. łódzkie, stan. 1, a także Raczko- wic, woj. śląskie,stan. 3 i Woli Łobudzkiej, woj. łódz­ kie,stan. 1. Znaczną ilość ułamków, bardzo drobnych i przepalonych, znalezionow Mokrej, woj. śląskie,

TABELA

II

Zestawienie

stanowisk

z

największą

ilością

terra

sigillata

z

ziem Polski

L.p. stanowisko ilość ułamków (w tym określonych) ilość naczyń (zrekonstruowanych)

1. Drochlin, stan. 1 ok. 523 (ok. 140)

-2. Opatów, stan. 1 ok. 248 (ok. 126) 1 naczynie (ok. 45 ułamków)

3. Konin, stan. 1 ok. 171 (53)

-4. Konopnica, stan. 7 ok. 166 (53)

-5. Przyrownica, stan. 1 ok. 123 (79) w tym 1 naczynie (ok. 50 ułamków)

6. Spicymierz, stan. 1 ok. 109 (53)

-7. Zadowice, stan. 1 ok. 87 (52)

-TABELA III

Zestawienie

naczyń

terra sigillata

znalezionych w

całości

i

zrekonstruowanych

z

ziem Polski

B. kultura wielbarska

Lp. stanowisko ilość ułamków % zachowania' Katalog

A. kultura przeworska

1. Ciosny Folwark, woj. łódzkie, stan. 3 ok. 60 65 % 1.1-60. 2. Gąbinek, kujawsko-pomorskie, stan. 2 ok. 42 90% 1.1-42.

3. Giebułtów, woj. małopolskie - 65% 1.1.

4. Goszczynno, woj. łódzkie - całe 1.1.

5. Krajanka, woj. łódzkie, stan. 1 ok. 30 (?) 1.1-30. 6. Lachmirowice, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 1 ok. 42 80% 2.1-42. 7. Lachmirowice, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 1 ok. 45 95% 2.1-45. 8. Lisów, woj. świętokrzyskie, stan. 3 - całe 1.1. 9. Opatów, woj. śląskie, stan. 1 ok. 45 70% 18.1-45. 10. Witaszewice, woj. łódzkie, stan. 1 ok. 30 85% 1.1-30. 11. Wymysłowo, woj. wielkopolskie, stan. 1 ok. 21 80% 1.1-21. 12. Zapowiednia, woj. wielkopolskie, stan. 5 ok. 81 95 % 1.1-81. 13. Zapowiednia, woj. wielkopolskie, stan. 5 ok. 30 95 % 5.1-30.

14. Żerków, woj. wielkopolskie - całe 1.1.

C. grupa masłomęcka

1. Gronowo, woj. zachodnio-pomorskie całe* 1.1

2. Gronowo, woj. zachodnio-pomorskie całe 1.2

3. Leśno, woj. pomorskie, stan. 1 całe** 1.1

4. Odry, woj. pomorskie, stan. 1 całe 1.1

5. Sadłowo, woj. kujawsko-pomorskie całe*** 1.1

6. Weklice, woj. warmińsko-mazurskie, stan. 7 całe 1.1

1. Gródek nad Bugiem, woj. lubelskie, stan, lc - całe 1.1. * jedno z naczyń z Gronowa w zbiorach niemieckich (zob. Katalog)

** przypuszczalnie dwa naczynia, jedno zaginęło *** naczynie z Sadłowa zaginęło

stan. 1 (około 170) i Żdżarowie, woj. mazowieckie, stan. 1 (około 110), pochodzących z rozbitych, poje­ dynczych naczyń.

Wyróżniają się materiały z dających się rekon­ struować naczyń, znalezione na cmentarzyskach w Gąbinku, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 2, Grzy- bowie, woj.świętokrzyskie, stan. 1,Zapowiedni, woj. wielkopolskie, stan. 5. Poza pochodzącymi z wcze­ śniejszych badań naczyniami z Goszczynna, woj. łódzkie, i Żerkowa,woj.wielkopolskie, zanotowano kolejne, zachowane w całości naczynie z obszaru kultury przeworskiej, w Lisowie, woj. świętokrzy­ skie, stan. 3. Dwa innezachowane w całości naczy­ nia znaleziono w Odrach, woj. pomorskie, stan. 1 i Weklicach, woj. warmińsko-mazurskie, stan. 7, z obszaru kultury wielbarskiej.

Zachowane wcałości lub dające się wdużejczę­ ści rekonstruować zułamków, 21 naczyń,znalezio­ no na 18 stanowiskach4.

4 Niektóre naczynia z badań wcześniejszych poddane zostały rekonstrukcji zgodnie z ówcześnie stosowanymi metodami (wy­ pełnienia gipsowe zamalowane, zamazane i słabo czytelne frag­ menty oryginalne) co znacznie obniżyło ich wartość badawczą; zwłaszcza naczynia z Ciosen Folwarku, woj. łódzkie, stan. 3, Krajanki, woj. łódzkie, stan. 1, Lachmirowic, woj. kujawsko- pomorskie, stan. 1, Witaszewic, woj. łódzkie, stan. 1.

5 Zebrany materiał ujęty został w Katalogu pod kolejnymi (dwuczłonowymi) numerami odpowiadającymi w przybliżeniu ilości znalezionych ułamków (materiał zaginiony lub niedostęp­ ny wpisywany zazwyczaj pod pojedynczymi numerami).

Powszechne stosowanie obrządku ciałopalnego w kulturze przeworskiej oraz panujące zwyczaje pogrzebowe przejawiające się w niszczeniudarów grobowych (tłuczeniu naczyń), miały znaczący wpływ na stan zachowania terrasgillata.Pochodzą­ ca główniez cmentarzysk wspomnianej kulturyce­ ramika ta znajdowanajest niemalwyłącznie w ułam­ kach, najczęściejprzepalonych lub ze śladami nad­ palenia, rzadziej nieprzepalonych.Najlepiej zacho­ wanesą naczynia terra sigillata składane w całości do grobów szkieletowych z obszaru kultury wiel­ barskiej. Połyskliwe czerwone polewy stanowiące niegdyś m.in.oatrakcyjnościnaczyń terra sigillata

imające także znaczenie przy rozpoznawaniu warsz­ tatów, uległy starciu lub zachowały się częściowo wzmienionychobecnie barwach,brązowych i bru­ natnych. Najważniejszym zatem elementem okre­ ślaniamateriału (ułamków) pozostają dekoracje re­ liefowe, nierzadko częściowo już zatarte lub słabo czytelnew wyniku silnego przepalenia ideformacji ułamków.

Ilość znalezionych ułamków (zawartych w Kata­ logu)5 szacować można na około 2430 (nie wliczając

ułamków zezrekonstruowanych naczyń)6.Szczegó­ łową analiząobjęte zostały naczynia(znalezione w całości i te zrekonstruowane) oraz 1230 ułamków (część zaginionego materiału określonaw oparciuo publikowany materiał ilustracyjny). Wynik właści­ wego atrybuowania ułamków jestw zasadzie propor­ cjonalnydoichwielkościoraz stanu zachowania ele­ mentów dekoracyjnych. Pozostałe ułamki pochodzą­ ce z nieornamentowanych części sigillata reliefo­ wych, ewentualnie sigillata gładkich, są mało cha­ rakterystyczne lubzbyt małe (nawet lcm2), nie na­ dające się dookreślenia.

Zgromadzony w Katalogu materiał, obejmuje dostępneautorce, znaleziska terra sigillata z badań do 1995 r.

6 Wyliczenie nie obejmuje również ułamków z wspomnianych wcześniej rozbitych naczyń z Mokrej, woj. śląskie, stan. 1 (oko­ ło 170) oraz Żdżarowa, woj. mazowieckie, stan. 1 (około 110).

PRODUKCJI I ANALIZA MATERIAŁU

LA

GRAUFESENQUE

La Graufesenque, położone w pobliżu dzisiejsze­ go miasta Millau(dép. Aveyron) nadrzeką Tam i jej dopływem Dourbie, stanowiło centrum jednego z południowogalijskichośrodkówgarncarskich produ­ kujących terra sigillata (Vemhet 1986, s. 33-34)1. Pozostałościantycznego garncarstwa wtym rejonie znane już były z badań prowadzonych wdrugiej po­ łowie XIX w. i na początkuXX w. (m. in. zwłaszcza F. Hermeta) (Hermet 1934; Vemhet1979, s. 14; 1986, s. 96; Mees 1995, s.49, przyp. 205, 207)12. Identyfi­ kujesię je z wzmiankowanym wTabula Peutingeria-na vicus Condatomagus (Aquitania) (Rouquette 1886, s. 12; Vemhet 1986, s. 96; Bémont,Vemhet, Beck 1987, s. 5,ryc. 1).

1 Pracownie południowogalijskie obejmują grupę Bram z warsztatami działającymi w Bram i Narbonne (dép. Aude), gru­ pą Montans z warsztatami w Montans, Crambade, Saint-Sauveur k/Montans, Valéry (dép. Tam) i bardziej oddalonymi w Carrade (dép. Lot), Brive-la-Gaillarde (dép. Corrèze) oraz grupę La Grau­ fesenque z warsztatami w Bannasac i Le Rozier (dép. Lozère), w Aspiran, Jonquières i Saint-Saturnin (dép. Hérault), w Espalion i największym w La Graufesenque (dép. Aveyron) (Vemhet 1986, s. 33-34).

2 Pierwsze prace między 1862 a 1885 r., związane były z działalnością opatów Cérèsa, Malzaca, dalsze z lat 1901-1906 prowadzili E Hermet, J. Artières, D. Rey, A. de Carlshausen (Vemhet 1979, s. 14; 1986, s. 96; Mees 1995, s. 49, przyp. 205, 207). Na wyjątkowe znaczenie warsztatów w La Graufesenque zwrócili uwagę w swych pracach H. Dragendorff (1895) oraz J. Déchelette (1904), jeszcze przed ukazaniem się obszernego opra­ cowania rezultatów badań F. Hermeta (1934).

3 Porównaj także rezultaty badań publikowane m. in. w kolej­ nych tomach Revue d’Études Millavoises (t. 7, 8,9,11,12), Gallia (t. 8, 9, 12-13, 24, 26, 28, 30, 36, 41).

4 Obszerna praca obejmuje południowogalijskie modele de­ koracyjne z La Graufesenque, także z Banassac, Carrade, Le Rozier, Espalion, Montans, Rodez.

Nowszepraceprowadzono w latach 1950-1954, a kilkanaście kolejnych kampanii miało miejsce w latach 1965-1981 (Mees 1995, s. 50, przyp. 215-216)3. Odsłoniętooprócz wspomnianejczęściprodukcyjnej, także mieszkalną i kultową (Vemhet 1986, s. 96; Bémont, Vemhet, Beck 1987, s. 6, ryc. 4). Z badań

1979 r. pochodziwielkipiecgarncarski,którego roz­ miary pozwalają oceniać ogrom produkcji centrum garncarskiego w La Graufesenque (Vernhet 1981; Bémont, Vemhet, Beck 1987, s. 44-48). Zebrano przy

tym około 270 graffites będących wykazami dostaw, załadunkówpieców, rachunkami za pracę,pozwala­ jących wniknąć wstrukturę i organizację produkcji (Duval 1956; Labrousse 1978, s. 393; Marichal 1988).

W La Graufesenque produkowano sigillata gład­ kie oraz reliefowe, o wysokich walorach technicz­ nych oraz artystycznych. Wyroby gładkie obejmują około40 różnych form, między którymi występują typy o tradycjach italskich oraz nowepołudniowo­ galijskie wytwarzaneod lat 60/70; m. in. za Flawiu-szy produkowano sześć serwisów (A-F) kompletują­ cych /estaw miseczek, czarek, czareczek (Vemhet 1976; 1979, s. 17, tabl.V-VI; 1986,s. 100,ryc. 2-3; Bemont, Vemhet,Beck 1987, s. 10-18, ryc. 10, 11). Około 20 form (w tymnajliczniejsze Drag.29, 30i późniejsze Drag. 37), różniących siękształtem i de­ koracją, obejmuje ceramika dekorowana (Vernhet

1979, s. 17, tabl. VII; 1986, s. 100, ryc. 1;Bemont, Vemhet, Beck 1987, s. 30, ryc. 23). Naliczono do­ tychczas ponad dwa tysiące motywów dekoracyj­ nych używanych dozdobienia naczyń (Vemhet 1979, s. 17, tabl. IX-XIII; 1986,s. 100). Wzorypołudnio­ wogalijskich sygnowanych modeli dekoracyjnych garncarzy reliefowych opracowane zostały ostatnio przez A. Meesa (1995)4. Z La Graufesenque zna­ nych jest z imienia 79 dekoratorów modeli reliefo­ wych oraz kilku innych sygnujących wyroby n.p. właściwymiim rozetkami.

Produkowane wyroby gładkie, jak i reliefowe podlegały standaryzacji (średnice, wysokości, wiel­ kościkrążków stopki, waga) (Czysz 1982; Bemont, Vemhet, Beck 1987, s. 18,20-21,ryc. 15-16; Bemont 1987; Polak 1989; 1994). I tak, z danych zawartych w rachunkach niektórych garncarzy wynika, że bes (2/3pes tzn. stopy rzymskiej) stanowiłogłównąmia­ rę dla wykonawców pannae (misek Drag. 29 i 37), wyniki zaś analiz porównawczychz gotowymi wy­ robami wskazują na dążenie do uzyskiwania okre­ ślonych wielkości (Mees 1995, s. 25-28, ryc.4).

Znanych jest z La Graufesenqueokoło 450imion garncarzy (w tym dekoratorów).Listy stempli imien­ nych zawierająpraceopublikowane przez F. Herme-ta (1934), F. Oswalda (1931; 1983), A. Vernheta (1975; 1976; 1977; 1979) oraz A. Meesa(1995).

Nowsze badaniapozwalają określać działalność warsztatów w La Graufesenque od około 10 p.n.e. do 250 n.e., z okresem szczególnej prosperity przy­ padającym na lata 20-120 (Vemhet 1979, s. 18-19; 1986, s. 96, 100;Bémont,Vemhet, Beck 1987,s.40, 42)5. Datowanie produkcji opiera się na znaleziskach ze stanowisk limesowych6, a równie znaczące,także dla studiów nad eksportem,były odkrycia skrzyni z

sigillataw Pompejach (Atkinson 1914), załadunku z wraku statku rozbitegou Przylądka Creus (prov. Ge-rona)z okresu Wespazjana (Nieto 1986; 1989), czy porzuconych wybrakowanych wyrobów w przystani „La Nautique” w Narbonne z okresu Nerona (Pon- cin, Guy 1955; Fiches, Guy, Poncin 1978). Ostatnie dziesięciolecia przyniosły odkryciew La Graufesen­ que dobrzedatowanych dołów z odpadkami produk­ cyjnymi - „Fosse Cluzel 15” z 55-60 r. (Labrousse 1972, s.475-476; 1974, s. 459; Haalebos 1979; Ha-alebos, Mees, Polak 1991; Mees 1995, s. 60), „Fosse Malaval1” (Gallicanusa lub „Fosse 78”) z 50/55-60 r. (Labrousse 1980, s. 465; Bémont, Vernhet, Beck 1987, s. 20, ryc. 15-16,53; Bémont 1987; Mees 1995, s. 59-60), „Fosse 79” (L. Cosiusa) datowaną na ko­ niec panowania Trajana, zawierającą naczyniadeko­ rowane scenami jego zwycięstwa nad Dakamii Par­ tami (Labrousse 1980,s. 467; Labrousse 1981; Vern­ het 1981; Lequément 1983, s.478-479; Mees 1995, s. 60, tabl. 35:1), „Fosse Malaval 2” (Cirratusa) za­ pełnioną wlatach 30/35-40 (Bémont,Vernhet, Beck 1987, s. 50; Vemhet 1990), „Fosse de Bio” (Mees 1995, s. 60, ryc. 3)oraz magazynów Severusa z70- 80 r., L. Cosiusaz 100-120n.e. (Vemhet 1990).

5 Produkcję w La Graufesenque ujmuje się w oparciu o style i tematy dekoracyjne w następujące etapy: okres prób (10-20 n.e), produkcja początkowa (20-40 r.), okres rozkwitu (40-60 r.), pro­ dukcja przejściowa (60-80 r.), produkcja schyłkowa (80-120 r.), produkcja późna (120-150 r.), produkcja sigillata jasnej (150- 250 r.) (Vemhet 1979, s. 18-19; Bemont, Vemhet, Beck 1987, s. 40, 42).

6 Wmiemić należy zwłaszcza klasyczne już dzieła R. Knorra (1905; 1907; 1910; 1912) zawierające opracowania materiałów z Cannstatt, Kóngen, Rottenburga, Rottweil, natomiast pracami pozwalającymi na identyfikację wyrobów południowogalijskich są syntezy R. Knorra (1919; 1952). Nowsze zaś opracowania za­ wierające materiały ze stanowisk limesowych cytowane są w dal­ szej części rozdziału.

7 Datowany przez Ch. Peschecka (1938, s. 110) i B. Rutkow­ skiego (1960, s. 23, 88-89: 205; 1964) na czasy Klaudiusza.

8 W okresie klaudyjsko-wespazjańskim umieszczony został Momo produkujący m.in. także Drag. 24/25 (Mary 1967, s. 43 Chronologietabelle; Klee 1986, s. tab. 79: 12); na okres klaudyj- sko-wczesnowespazjański datowane zostało naczynie Drag. 24/ 25 z Rottweil (Arae Flaviae) stemplowane przez Bio (Planck 1975, s. 250 lista 2: 2, tabl. 8: 5).

9 Ch. Pescheck (1939, s. 379) datował znalezisko na lata 40- 90; podobnie B. Rutkowski (1960, s. 70: 104) na czasy Klaudiu­ sza - Domicjana, a następnie (Rutkowski 1964) na lata 40-60. Rozpowszechnienie wyrobów z La Graufesenque

jestwyjątkowodużei obejmuje zachodniączęść im­ perium, z nasileniem na obszarze Galii, w strefie

limesu reńskiego oraz w całej Brytanii, ażpo linię wałów Hadriana (Vemhet 1979, tabl. XXXIII; 1986, s. 102-103, ryc. 6; Bemont, Vemhet, Beck 1987, s. 65-67, ryc. 66; Mees 1995, s. 39-44, ryc. 7-8).

Niewielkijest udział znalezisk wyrobów połu­ dniowogalijskich wBarbaricum. Na ziemiachPolski zanotowanojetylko w kulturze przeworskiej,na za­ ledwie trzech stanowiskachnaŚląsku oraz w Wiel-kopolsce (tab.IV, XXIII,XXIV).

Z warsztatami południowgalijskimi wiązany jest zaginiony ułamek zdobionej giloszowaniem miseczki Drag. 24/25 zŻubrzy, woj. dolnośląskie (Pescheck 1938, s. 110, tabl. 27: 7; Rutkowski 1960, s. 23, 88-89: 205)7. Czarki Drag. 24/25 na­ leżą do charakterystycznych form okresu klaudyj-sko-nerońskiego, znajdowane także wmateriałach flawijskich (Oswald, Pryce 1920, s. 171; Mary 1967, s. 43; Klee 1986, tab. 79: 12; Planck 1975, s. 250 lista 2: 2, tabl. 8: 5)8. W La Graufesenque produkcja formy Drag. 24/25 określanajest nalata 10/15 - 60/70 (Bemont, Vernhet, Beck 1987, ryc. lOb). Wytwarzano ją jeszcze za Trajana jakna to wskazują znaleziska z„Fosse 79”,jakkolwiek wy­ roby cechują wówczas „ociężałe” proporcje i ma­ towa powłoka (Vernhet 1981, s. 30; Bourgeois, Mayet 1991, s. 87). Na lata 70-120 datowanyjest trzeci późny wariant formy Drag. 24/25 (Passelac, Vernhet 1993, s. 573).

W ObornikachŚląskich, woj. dolnośląskie zna­ leziono ułamek sigillata reliefowej Drag. 29 z La Graufesenque (Pescheck 1939, s. 379; Rutkowski 1960, s. 70: 104)9. Produkcjaformy Drag. 29 (wa­ riant a, b) określona zostaław La Graufesenque na lata 10-40i 40-80/90 (Bemont, Vernhet, Beck 1987, ryc. 23 a,b).Przypuszczalnieprzestałabyć tam pro­ dukowana około 85/90 r. (Polak 1993, s. 64; Mees 1995, s. 29, 55-56), a tylko w niewielkich ilościach wytwarzanabyła nadalprzez M. Crestio datowane­ go na lata80-110(Mees 1995,s. 56, 75).

Napływ południowogalijskich misek reliefo­ wych Drag. 29 na obszar Germanii i Recji (Obe-rwinterthur, Augsburg-Oberhausen), datuje się od 15/20r. (Pferdehirt1986,s. 149-150), anawet przed

TABELA

IV

Zestawienie

naczyń

terra

sigillata

z

pracowni południowogalijskich

z

ziem

Polski

* materiał zaginął

L.p. pracownia forma garncarz stanowisko

1. La Graufesenque Drag. 29* Oborniki Śląskie

2. południowgalij ska Drag. 24/25* - Żubrza

3. La Graufesenque Drag. 27 Bio Żerków

16 r. (Augsburg-Oberhausen, Friedberg) (Mees1995, s. 55).Zwzajemnego zaśstosunkuilościowego form Drag. 29 i Drag. 37 wynika, że około 70 a 90 r. ta pierwsza zastąpiona zostaje przez Drag.37(Pferde­ hirt 1986, s. 249-250; Mees 1995, s. 29), aostatnie egzemplarze misekDrag.29były w użyciu przypusz­ czalnie do końca wieku (przed 100/101 r.) (Pferde­ hirt 1986, s. 249-250).Brakmateriału zObornik Ślą­ skich nie pozwala nabliższeokreślenie wyrobu10 11 11 11.

10 B. Pferdehirt (1986, s 225 i nn., zestawienie 1) wyróżniła 93 warsztaty południowogalijskiej terrasigillata reliefowej, ujęte następnie w cztery grupy i dalsze podgrupy (Ia-b, Ila-c, Illa-b, IV); porównaj również krytyczne uwagi (Eschbaumer, Faber 1988). Z kolei porównanie części przydennych południowoga­ lijskich misek Drag. 29 z Vechten (Bunnik) pozwoliło zaobser­ wować ewolucję tej formy oraz wydzielić cztery grupy chrono­ logiczne (Polak 1993).

11 B. Rutkowski (1960, s. 23, 89: 207; 1964) datował naczy­ nie na okres panowania Klaudiusza i Nerona, za F. Oswaldem (1931, s. 43, 424). W. Kóćka (1940, s. 171) umieszczał je około 35 r., mylnie czytał stempel IOFECI (z powodu słabo wybitego F) = IO(vi) FECI, wcześniej interpretowany jako I.O.Feci = I(o- vi) O(ptimo) FECI (Jowiszowi najlepszemu wykonałem/zgoto- wałem) (Ilustrowany Kurier Codzienny, 25. 07. 1938 r.). Skróty FECI, FEC, FE, Fil, FC i F, dopisane do imienia, oznaczają FE- CIT (wykonał...) (Oswald 1931, s. VIII).

12 A. Bourgeois i F. Mayet (1991, s. 89-90) w oparciu o ana­ lizę materiałów z Belo (Hispania Baetica) uważają, że daleko idące uproszczenia ewolucji chronologicznej tej formy wydają się ryzykowne.

13 Neuss (Novaesium) Drag. 18/31, BIO [..] i catillus, BIO.FEC (Mary 1967, tabl. 30: 31, 32); Feurs, dep. Loire (Galia) Drag. 27, BIO.FE (Remy 1973, s. tab. I: 24, ryc. 1: 24); Rottweil (Arae Fla- viae) Drag. 24/25, BIOECIT (Planck 1975, s. 250, lista 2: 2, tabl. 8: 5); Nijmegen (Germania Dolna) Drag. 27, BIO FCIT (Stuart 1976, s. 23: 94, ryc. 12: 94); Drag. 29, BIO FECIT (Vemhet 1979, tabl. XIX, b; Bemont, Vemhet, Beck 1987, ryc. 43); Ostia (Italia) Drag. 29, BIO FECIT (Martin 1994, s. 115-126); Belo (Hispania Baetica) Ritterling 8, BIO[..J i Drag. 27, BIOFI (marmurkowa) (Bourgeois, Mayet 1991, s. tab. 26: 17 i 28: 432) oraz F. Oswald (1931, s. 43, 359), a także w oparciu o studia własne przeprowadzone w 1994 r. na niepublikowanym materiale zgromadzonym w La Graufesenque (Millau), udostępnionym mi przez A. Vemheta. Bio znany jest także

z graffito na dnie Drag. 29 (Mees 1995, s. 132, tabl. 7: 10). Zachowała się jedynie miseczka Drag. 27 ze

stemplem BIO FECI(Bio)z La Graufesenque,zna­ leziona w podwójnym grobie ciałopalnym w Żer­ kowie, woj. wielkopolskie (Kóćka 1940; Rutkow­ ski 1960, s. 89: 207)". Używany przez garncarza Bio stempel imienny znany jest z różnych wersji, których zasadniczą część stanowi zespół liter BIO (Oswald 1931, s. 43, 359); egzemplarzz Żerkowa ostemplowany był pełną wersją BIO. FECI (brak pierwszej litery jest wynikiem słabego wybicia). Polewa powlekająca naczynie ma barwębrunatno- czarną w wyniku działania termicznego (wtórnego przepalenia), ewentualnie w rezultacienieudanego wypału (?). Tabl.XCIV,XCV: 1.

FormaDrag. 27 (paropsides), której wytwarza­ nierozpoczętow warsztatach italskich, datowana jest od okresu późnoaugustiańskiegopo trzecie ćwierć­ wiecze II w. (Oswald, Pryce 1920, s. 186).W La

Grau-fesenque forma ta produkowanabyła w ciągu I w. a nawet do około 130 r. (Bémont, Vemhet, Beck 1987, s. 13, ryc. 10 b). Spośród proponowanych trzech (a-c)wariantów południowogalijskich Drag. 27 (Passe- lac, Vemhet1993,s. 573) egzemplarz z Żerkowa po­ siadacechymieszane (Drag. 27b-c). Zaokrąglony wy­ lewjest zaledwie lekko spłaszczony z węwnętrzną dookolnąbruzdką. Pochodzące z Neuss (Novaesium) południowogalijskie Drag. 27, datowane na okres klaudyjski,mają spłaszczone,mniej lub bardziejkan­ ciaste wylewy, podkreślone wewnętrznym żłobkowa­ niem oraż dwustożkowate stopki,podczas gdy nie­ licznepóźniejszeegzemplarze posiadajązgrubiałe już wylewy, z głębiej wyrytymiwewnętrznymirowkami (Mary 1967, s. 12 n,21-22)12.

Bio zajmował ważną pozycję pośród garncarzy w La Graufesenque. Badania wykopaliskowez 1972 r. dostarczyły1168 stempli imiennych należących do 125 różnych garncarzy, pośródktórych Bio zajmo­ wał drugie po Gallicanusiemiejscez 72 zanotowa­ nymi egzemplarzami (Labrousse 1974,s. 459). Wy­ twarzał wyroby reliefowe i gładkie:Drag. 15/17,18,

19,24,24/25,27,29,31, 33, 35, Ritterling 8,913. W 1990 r. natrafionow „Fosse de Bio” na około20 mi­ sek reliefowych Drag. 29, z nieudanego wypału, ostemplowanych przez Bio (Mees 1995,s. 60, ryc.3).

Wobec braku sygnowanych przez niego wzorów modeli dekorowanych ten rodzaj jego działalności, jakodekoratora, pozostajenadalniejasny, jakkolwiek wspomniane misyz„Fosse de Bio”wskazują, że w warsztacie jego powstawały wyrobyreliefowe14.

14 Dekoracja na jednej z mis, ostemplowanej przez Bio, sy­ gnowana jest wprawdzie przez Modestusa, nie wykazuje jed­ nakże powiązań ze znanym z innych naczyń jego stylem dekora­ cyjnym (Mees 1995, s. 60). Garncarz Bio nie jest notowany tak­ że przez B. Pferdehirt (1986) jako wytwórca wyrobów reliefo­ wych.

15 Wobec nowszych ustaleń zbyt wczesne wydaje się datowa­ nie wyrobów tego garncarza znalezionych w Neuss (Novaesium) od około 30 r. (lata 30-70), w tym materiał z wersją stempla BIO. FEC na lata 45 - 55 (Mary 1967, s. 39, tabl. 30: 31, 32).

16 Wymieniane przez R. M. Pemićka (1963, s. 52; 1966, s. 87n) znalezisko ze stanowiska Uhersky Bród zaliczone zostało ostatecznie do wyrobów Heleniusa z Westerndorf (Droberjar

1991, s. 28, 20:22, tabl. 13:2).

17 Współwystepująca w zespole zapinka żelazna nie została określona ze względu na zły stan zachowania.

Na panowanie Klaudiusza-Nerona datował garn­ carza Bio F.Oswald(1931, s. 43,424).Podobne ramy czasoweprzyjmują G. T. Mary 1967(s. 39, tabl. 30: 31,32)15,P. Stuart(1976, s. 23: 94), A.Vemhet (Remy 1973, s. 304, tab.1:24, ryc. 1: 24;Vemhet 1979, tabl. XIX: 2), A. Bourgeois, F. Mayet(1991, s. 90).Zda­ niem B. R. Hartley’a (1972a,s. 243) aktywność Bio przypadała na czas przed okresem flawijskim.

Stemplowane przez niego wyroby zanotowano w nadreńskich obozach Novaesium (Neuss) (Mary 1967, s. 39, tabl. 30: 31, 32) i w Hofheim (Górna Germania) (Ritterling 1904, s. 244; Mary1967, s.34) zniszczonych w latach 70-83 w związku z walkami Batawów i Chattów. W latach 50-60 zapełniono „Fos­ sede Gallicanus” w La Graufesenque,w którejwy­ stąpiły wyroby Bio (Mees 1995, s. 59-60). Bio wy­ mieniany jest też wśród towarów tzw. składu cera­ micznego w Colchester (Brytania) z warstwy poża­ rowej datowanej na 61 r. z okresu rewolty Boudikki (Hull 1958, s. 154;Mary 1967, s.34; Millet 1987).Z kolei wValkenburg (Dolna Germania) jego stempel BIOFECIT znaleziono wwarstwie pożarowej z69 r. (Glasbergen 1944; Mary 1967,s. 34). W oparciuo wspomnianą „Fossede Gallicanus” z LaGraufesen- que, znaleziska z Colchester (Brytania) z okresu re­ wolty Boudikki oraz wyroby Bio zanotowane wCa- stleford,Corbridge(Brytania) iwPompejach (Italia) okres działalności tego garncarzaprzypadał zdaniem A. Meesa (1995, s. 71) na lata 50-85, podczas gdy według M. Polaka na lata 50-75(Martin 1994, s. 122 - informacja ustna).

Zatem miseczkę z Żerkowa, biorąc pod uwagę nowsze ustalenia, umieszczać należy w czasachne- rońsko-wczesnoflawijskich. Niewielkie ilościpołu- dniowogalijskiej terra sigillata datowanej na okres nerońskinotowane są w zachodniej Pannoniiw Car-nuntum (Griinewald 1983, tabl. 7,11,12), a także w Vindobonie (Weber-Hiden 1996, s. 25,54, tabl. 1:1-4). Zaś znaleziska z Noricum wskazują, że początek

dostaw z tego ośrodkadatowaćmożnadopiero około 70 r. (Mees 1993, s. 61; 1995, s. 45). Pozostała część Pannonii, wtymobóz legionowy w Aquincum i przy­ legające osady, a także obozywBrigetio i Poetovio, zaopatrywane były w południowogalijskie wyroby z La Graufesenquedopiero od 90 r. (Mees 1993; 1995, s. 45-46).

Wtym kontekście miseczka Drag. 27 przedosta­ ła się naziemie polskie we wcześniejszym okresie napływuterrasigillata przed 90 r. zaznaczającym się w zachodniejPannonii iwNoricum. Dwa innezna­ leziska (Drag. 29) datowane na panowanie Klaudiu­ sza i Nerona-Wespazjana pochodzą z Moraw (Brno-Chrlice,Komorany, okr. Vyśkov), a ich napływ wią­ zany jest z faląimportówbrązowychz fazy Blc (Dro-berjar 1991, s. 28,9:3.6,13:23.1, tabl. 2:10a-b, 5:4)16. Podobne datowanie przyjmować możnadla luźnych znalezisk z Żubrzy (Drag. 24/25) i z Obornik Ślą­ skich, woj. dolnośląskie (Drag. 29) - brak materiału nie pozwalanaokreśleniewarsztatóworaz uściśle­ nia chronologiczne. Wspomnieć należy, że forma Drag. 29 rzadko notowana jest także w Pannonii, gdzie stanowi zaledwie 5% znalezisk wśród południo- wogalijskich wyrobów (Griinewald 1983; Gabier 1982, s. 50; 1991, s. 73).

Znaleziona w Żerkowie miseczkaDrag. 27stano­ wiławyposażenie zespołu (określanegojakogróbpo­ dwójny) datowanego nafazę B2a, zawierającego ele­ menty z faz B1 orazwczesnegoodcinka fazy B2; dwa gladiusy typu III. 4 iIII.5 (Biborski 1978, s. 66; 1994, s. 96-97,ryc. 8: 1,4), grotytypu1.3 iIV (Kaczanowski 1995, s. 13, 16,tabl.XX), umba typu J 6 i J 7b (lub J 7b obydwa) (Godłowski, Woźniak 1981, s. 53; Go-dłowski 1985,s. 53; J.Ginalski 1991, s.79:236)oraz ostrogi typu C-lb (Ginalski 1991, s. 58). Z innych przedmiotów wymienić należyżelazną sprzączkętypu C 13, występującą w kulturze przeworskiej zwłaszcza w fazie B2 (Madyda-Legutko 1986, s. 19, 185) oraz profilowane zakończenie pasa typu 1.2 wg. Madydy datowane na koniec BI ifazy B2-Cla (Madyda 1977, s. 381-382)17. Pochówek należy do 3 grupy grobów z bronią. Przyjęty dla miseczki Drag. 27 okres neroń-sko-wczesnoflawijski nie zmienia zaproponowanego wcześniej przez K.Godłowskiego(1992a, s. 72; 1994a, s.174, ryc. 5)datowaniawspomnianej grupy grobów nakoniec Iw. i początkiII w., synchronizowanej z podfazą B2a (tab. XXV, XXVI).

Napływ południowogalijskiej sigillata na ziemie Polski, wiązać należy ze słowacką falą importów z podfazy Blc, przypadającą na okresnerońskii wcze-snoflawijski (Wołągiewicz 1970, s. 220-222; Godłow-ski 1985, s. 41-42), podobnie jak wyżej wspomnia­ nych znalezisk morawskich (Droberjar 1991, s. 28). Późniejsze natomiast są materiały znalezione na Słowacji;dwa wyroby garncarza Mercato (grupaIHb Pferdehirt) określone na okres Domicjana - wczesne panowanie Hadriana orazsigillata gładkie (Bratysła- wa-Devinska Nova Ves) (Kuzmovâ, Roth 1988, s.

130,28:11a, 1-2, ryc. 5: 7-8). Koniec eksportu wyro­ bów z La Graufesenque przyjmowany jest naokoło 120 r. (po 116 r.) (Vemhet 1981, s. 33;Gabier 1995, s. 63;Mees 1995, s. 59).

GRUPA

LEZOUX

W Galii centralnej najbardziej znane warsztaty produkująceterrasigillatadziałaływ okolicachLe­ zoux (Aquitania), niewielkiej obecniemiejscowości koło Clermont-Ferrand (dép. Puy-de-Dôme) (Bet, Vertet 1986, s. 138-144)1. Nazwa Ledosus (Ledoso vico)znana jestdopiero z monety merowińskiej (Bet, Vertet 1986, s. 138). Znajdujące się wpobliżu boga­ te złoża doskonałej gliny oligoceńskiej eksploatowa­ ne byłyjeszcze w czasachnowożytnych (Bet, Vertet

1986, s. 138-139).

1 Pracownie Galii centralnej podzielone zostały na: grupę ro- dańską z centrum lyońskim (La Muette, La Sarra-Loyasse) i warsz­ tatami w Saint-Romain-en-Gal (La Plaine) (dép. Rhône), grupę centralno-zachodnią z warsztatami w Moguon i Nouâtre (dép. Indre-et-Loire), Poitiers (dép. Vienne), grupę Lezoux z warszta­ tami działającymi w wymienionym Lezoux, w Courpiére, Les Martres-de-Veyre (dép. Puy-de-Dôme), Tulon-sur-Allier (Le Lary, La Forêt, Les Fourniers), Terre-Franche, Vichy-Gare, Lubié (dép. Allier) oraz oddaloną od nich grupę centralno-wschodnią z warsz­ tatami w Gueugnon (Vieux-Fresne) (dép. Saône-et-Loire) (Bémont, Jacob 1986, s. 121-171).

2 Prowadzący badania amator dr A. Plicque zgromadził po­ kaźny zbiór terra sigillata pochodzącej z Lezoux i z okolic; obec­ nie większa część tej kolekcji, jak również jego manuskrypt, znaj­ dują się w Musée des Antiquités Nationales w Saint-Germain- en-Laye. Zebrane w ciągu XIX w. i pierwszej połowy XX w.

naczynia terra sigillata (tzw. „les objets de vitrine”) wchodzące w skład innych kolekcji uległy rozproszeniu, część z nich się nie zachowała (Bet 1988, s. 8).

3 Badania w Lezoux pozwoliły na wyłonienie zespołów pra­ cowni garncarskich, określonych jako grupa Ligonnes, grupa przy drodze Maringues, grupa Theix, grupa przy ulicy Saint-Taurin (hospicjum „Mon Repos”), grupa Saint-Jean, grupa Saint-Mar- tin, grupa Ocher, oraz wiele rozproszonych miejsc produkcji, których znaczenie trudno ocenić (Bet, Vertet 1986, s. 138; Bet 1988, s. 11-13,21-66; 1988a). Pracownie wytwarzały, poza si­

gillata, również ceramikę cienkościenną, m. in. dekorowaną ra- dełkiem, białe dzbany, naczynia polewane, naczynia z ołowiową polewą, ceramikę metalizującą, lampki, statuetki, elementy ar­ chitektoniczne i inne (Vertet 1985, s. 46-51).

4 Wyniki prac laboratorium C.E.R.G.R. w Lyonie dowodzą, że technika produkcji terra sigillata przyjęta w Lezoux we wspo­

mnianym wyżej momencie przemian pod koniec I w. charaktery­ styczna jest dla wyrobów pracowni italskich i południowogalij- skich z okresów ich wielkiej prosperity (Picon 1989, 31-33). Używana w produkcji w ciągu I w. glina bez dodatku wapienia zostaje zastąpiona w ciągu II w. surowcem z dodatkiem wapie­ nia, aby znów powrócić u schyłku działalności w IV w. do pierw­ szej receptury (Picon, Vertet 1970, s. 207-218; Meille, Picon, Vertet 1970).

Pozostałości produkcji garncarskiej orazpiece garncarskie odkrywano w okolicach Lezoux, w Li-gonnes,już w latach 70-tych XVII w. (Bet, Vertet

1986, s. 141; Bet 1988, s. 8-9).Liczba pieców jest dzisiajtrudna do ustalenia;kilkadziesiąt odkryto w ciągu XVII- XVIII w., około 70-110 dalszych zare­ jestrowano podczas badań XIX wiecznych (A. Plic-que’a), natomiast z nowszych badań, podjętych w

1958r., pochodzi ich zaledwie 28 (Vertet 1979; Bet 1985; Bet, Vertet 1986, s. 141)12 *. Systematyczne

badania archeologiczne przeprowadzono w latach 1958-1989 (z udziałem ekipfrancuskichizagranicz­ nych, m. in. B. R. Hartleya) (Bet, Vertet 1986, s.

138;Bet 1988, s. 8-9). W czasach gallo-rzymskich Lezoux stanowiło aglomerację złożoną z warszta­ tów funkcjonujących w różnych fazach chronolo­ gicznych i różniących się zestawem imion pracują­ cych tamgarncarzy, wytwarzaną ceramiką, jak też używaną masąceramiczną, a wydaje się też, że gru­ py te miały odrębne cmentarzyska, czasemmiejsca kultu (Bet, Vertet 1980; Bet 1988, s. 16-17)3.

Przyjmujesię,że pracownie wLezoux rozpoczę­ ły produkcję terrasigillatazaTyberiusza, apo okre­ sie pewnej recesjiweszłypod koniec dynastii flawij- skiej iza Trajana w okres pełnego rozkwitu, trwają­ cegojeszcze za Kommodusa (Bet, Vertet 1986, s. 139). Trwający wciągu II w. okresprosperity zazna­ czył sięwprowadzeniemnowychdekoracji,kolejnych form naczyń oraz nowych technik wytwórczości. Przemianyw produkcji, mające miejscepodkoniecI w. i na początku II w., potwierdzają także badania laboratoryjnesigillata(Picon 1989, s. 31-33)4.

Ponowny kryzys, tym razem bardzo poważny, przychodzizapanowaniaSeptymiusaSewera. Rece­ sja jaka nastąpiła pod koniec II w. i w ciągu III w. nie zostaładostatecznie wyjaśniona, przyjmuje się jed­ nak, że eksport wyrobów na dużą skalę wstrzymany zostałz końcem IIw. (Hartley 1972, s. 32;Vertet1985, s.47;1986,s. 124; Bet,Vertet 1986, s. 139).W opar­ ciu o materiałybrytyjskie rozważa się hipotezę za­ kończeniaich napływu na te tereny dopiero w latach 220-230(King 1984, s. 56). Załamanie się eksportu