1. Igołomia wyk. A Drag. 52 (en barbotine) 4.1; 5.1. 2. Kruszą Zamkowa3 luźny catillus, Ammo 1.2.
3. Młodzikowo 1 luźny Drag. 18/31 2.1.
4. Młodzikowo 1 luźne Drag. 54(en barbotine) 3.1-.8,(3.9) RAZEM: 4naczyniaz3 stanowiskkultury przeworskiej.
Drag.32. Przyjmowanedawniejpojawieniesię Drag. 32 już w połowie IIw. nie znajduje potwierdzenia w materiale z cmentarzyska w Ratyzbonie (Nierhaus 1959; Schnurbein 1977, s. 36; Gabler 1981, s. 154). Na obszarach retyjskich napływ Drag. 32 przyjmo wany jestnajwcześniej na późne lata70-te II w. (Fi scher 1981, s. 72, tab. 5). Formy Drag. 32 nie ma jeszcze w późnymhoryzoncieRatyzbona-Kumpfmiil (Recja), datowanym między171/172a przed 179,na okres wojen markomańskich, natomiast występują w dużej ilości w obozie w Regensburgu (Fischer 1994, s. 344)28.Materiały z gómogermańsko-retyjskichsta nowisk wskazują, żepo wcześniejszymokresie prze wagi Drag. 18/31 notuje się w końcu II w. wyrówna ny stosunek międzyobiema formami, podczas gdyw zespołachz lat 190-260 dominującą staje się Drag. 32 (Schaub 1994, s. 440, tab. 4).
28 Talerz Drag. 32 uznany został przez T. Fischera (1981, s. 72) za formę przewodnią dla okresu B (lata 180-260) obozu w Ratyzbonie. Inną natomiast wymowę chronologiczną od wcze śniej przyjmowanej mają formy Drag. 32 notowane w depozycie w Kempten i w warstwie zniszczeń w Munningen (Recja); w oparciu o nowsze badania nie są łączone z okresem wojen mar komańskich (Fischer 1994, s. 346-347).
Zatem przedostaniesię gładkiejterra sigillata do Młodzikowa,woj. wielkopolskie można datowaćw ciągu drugiejpołowy IIw., natomiastwyrób Ammo dopieropo wojnach markomańskich. W drugiej po łowie II w.umieszczać można pucharki Drag.52i 54 zdobione dekoracją en barbotine.
Podsumowując, do podgrupy la Bernharda zaliczo ny został materiał z przynajmniej 10-11 (?)naczyń (Ja-nuariusa I, Reginusa I,Cobncrtusa I, III, FirmusaI), w tym jednozobszaru kultury wielbarskiej (tab. X: A, B). Znajdowane w Pannoniiwwarstwach zniszczeń powstałych około 170/178 r. należą dookresu wojen markomańskich. W użyciu byłyjeszcze po 179r. jak na to wskazująmateriały z Ratyzbonyi związanegoz nim cmentarzyska. Zwiększa się liczba naczyń z podgrupy Ib sprowadzanych na ziemie Polski, około 20-22,
zwłaszczaz kręgu Cerialisa (Cerialis I-II,III?, IV-V, CerialisB; 16-18 naczyń)oraz Comitialisa I-II i Bel-susa I (tab. XA, B). Licznie, przynajmniej w ilości około5-6(?) naczyń, reprezentowany jest Cerialis V (tab. X A). Handel wyrobami Cerialisa udowodnio no w Pannonii w okresie przed działaniami wojenny mi z lat 170/178, a materiały z Ratyzbony świadczą, że były tam dostarczane po 179 r. Z kolei nieliczne, przynajmniej 3 naczynia, wczesnewyroby Comitia lisa I-II (Ib) umieszczać można dopiero po 178 r., ponieważ nie zostały onedotychczaszanotowane we wspomnianych warstwach zniszczeń związanych z wydarzeniami wspomnianych wojen. Dwa spośród naczyń Comitialisa I znaleziono na obszarze kultury wielbarskiej (tab. X: B).
Podgrupa HaBernhardaobejmuje przynajmniej około 35-41 naczyń, a spośród nich liczebnie wyróż niają się wyroby Comitialisa IV-VI, około 12-13 na czyń (tab. X: A, B). Początek działalności grupy Ha przyjmowaćmożna w oparciu o znaleziskaw Panno nii nie wcześniej niż po 175/178 r. (Gabler 1992, s. 304). W Recji handel wyrobami garncarzy tej pod grupy łączył się z ponownym zasiedleniem strefy naddunajskiej za SeptymiuszaSewera.Napływ ter ra sigillata na obszar kulturywielbarskiej kończy się wraz z Belsusem II (Ha), nie zanotowano później szych wyrobów (tab. X: B).
Dla datowanych łączniepodgrup Ilb-c, punktem odniesienia może być działalność Juliusa I,określo naodokoło 210 r. dookresu powstania zespołu Rhe inzabern 79/657 datowanego na lata235/245 (Bitt ner, Huld-Zetsche 1986, s. 235). Wraz z wyrobami późniejszych podgrup Ilc-IIIa obserwuje się zawęże nie napływu wyrobów na ziemie Polski z zaledwie kilku warsztatów. Ilością naczyńwyróżniają się pra cownie Verecundusa I (około6-7? naczyń), Primiti-vusa I, IV,III? (około9)i Juliusa Il-Julianusa I (oko ło 10) (tab.X: A).
Przyjmuje się, że Rheinzabern traci całkowicie rynki zbytu w Pannonii po233/244 r. (Gabler 1981, s. 153-154, tab.; 1987, s. 88, przyp.38). Dostawyna
ziemie Polski kończąwarsztatyVictora II-Januco i Victora III (4 naczynia) z podgrupy Illb (tab. XA), podobnie jak miało to miejsce w Recji i na obszarze pannońskim nadśrodkowym Dunajem.
Analizę terra sigillata zRheinzabem w obrębie poszczególnychstref kulturowychnaziemiachPol ski oprzećmożna na20 zespołach zwartych,datowa nych na fazy B2/C1-C1. Przeważają zespoły kultury przeworskiej (18), w porównaniuznielicznymi (2) z kulturywielbarskiej(tab. XXV, XXVI).
Zespołem zawierającym sigillata Firmusa I z grupy la Bernharda jest grób 35 zeSpicymierza, woj. wielkopolskie, stan. 1, zżelazną sprzączką typu D1 ifragmentemgrzebienia typu I (Kietlińska,Dąbrow ska 1963, s. 149-150, tabl. 9-21, 25, 27). Wymie niony typ grzebienia trójwarstwowego jest formą długotrwałą, pojawiającą się w kulturze przewor skiej na przełomie B2 i Cl (Thomas 1960, s.85-94; Godłowski 1977, s. 50-51), a podobnie długotrwałe są sprzączki typu D1,częstonotowane w fazach B2- B2/C1 (Madyda-Legutko 1987, s. 24-25, 186). Ter rasigillata z grupyla, której okres produkcji koń czy się wraz z wojnami markomańskimi, aczkolwiek użytkowana była jeszcze dokońcaII wieku, wska zuje na możliwość datowania zespołu na starsze sta dium fazy C1 a.
Do wczesnej sigillatazaliczyć możnaułamekz naczynia Reginusa I (la) z grobu z Ciemniewka, woj. mazowieckie, znalezionego z dwoma zapinkami A 11.40 (Godłowski 1977, s. 233: 3). Identyfikowana wcześniej jako wyróbJanuariusa II(Rutkowski 1960, s. 52: 19) zaliczona została następnie do wyrobów Reginusa I (Bursche 1992, s. 141 przypis 14)29.Wspo mnianezapinki stanowiąjedenz typów przewodnich wczesnorzymskiego „barokowego” stylu mody kobie cej (Wołągiewicz 1981, s. 167, tabl. XXIII: 65)i okre ślają wspomniany zespół na fazę B2/C1.
29 W zależności od przyjętej interpretacji stempli możliwe jest łączenie ułamka z Reginusem I, ewentualnie z Januariusem II (por. uwagi w Katalogu).
30 Ułamki terra sigillata, znalezione w warstwie ciałopalenia oraz jeden w popielnicy, zaginęły, niemożliwa jest zatem ich po nowna analiza. Zakładać zatem należy, że pochodziły one z jed nego naczynia (por. Katalog).
Dalsze wczesne wyroby zRheinzabemzaliczane do podgrupy Ib Bernharda zidentyfikowanowgro bie 1376 w Kietrzu, woj. opolskie, stan. 1, oraz w grobach21 (a),643 w Opatowie, woj. śląskie, stan. 1. Fragmentarycznie zachowanedwiebliżej nieokre ślone zapinki AIIserii wschodniej znaleziono w gro bie 21 (a) w Opatowie, razemz ułamkami naczyń czer nionych i tzw., jeżowatych” (Godłowski1959, s. 185-186, ryc. 12). Występowanie zapinek tej serii przy pada na fazy B2 i B2/C1 (Godłowski 1977, s. 13-14; 1981, s. 94; Olędzki 1992, s. 63; Andrzejowski 1994, s. 97). Ograniczają one datowanieomawianego ze społu, z współwystępującymi sigillata (Cerialisa I,
V), do fazy B2/C1. W zespole z Kietrza, stan. 1, poza dwoma importowanymi naczyniamitoczony mi, wystąpiłazapinka A V zguzkami w przedniej części kabłąka i na ośce (Godłowski 1977, s. 25, 192; Gedl 1972, s. 112-113; 1988,s. 145-147, 190, ryc. 24). Zapinka pokrewna wzoromz grupy A V, s. 9 stanowirozwinięty wariantnawiązujących do krę gusarmackiego form synchronizowanych przez K. Godłowskiego(1977, s. 23-24) z wczesnąfaząmłod szegookresurzymskiego. Ułamki naczynia Ceriali sa IV, którego wyroby użytkowano w Pannonii już przed 170/178, pozwalają umieszczaćpochówekw fazie Cla (B2/C1?). Kolejnym pochówkiem zawie rającym wyrobyCerialisów(Cerialis B) z grupy Ib jest grób 643 z Opatowa, wyposażony wimacz J9 o niewyodrębnionych płytkach oraz zapinkę zbli żoną do A VI. 158, z 5 grupy grobów z bronią (2 horyzont) (Godłowski 1977, s. 233,212 tab. 8; 1994, s. 127 ryc. 6). Znalezisko naczynia Cerialisa B z
castellum w lży (Celamantia) potwierdza użytko wanietych wyrobów przed178r., pozwalając okre ślać omawiany pochówek nawcześniejsze stadium fazyC1 a.
Najwcześniejszy pochówek z sigillata z grupy Ha (Mammilianusa) odkryto pod kurhanem 1 w Przy wozie, woj. łódzkie (Kowalczyk 1968). Zespółdatu je charakterystycznadlafazy B2/C1 zapinka A V.96,
zdobiona srebrną i pozłacaną blachą imitującąfili gran, która możebyćuważana na terenie kultury prze worskiej za import wielbarski (Godłowski 1970, s. 104; 1981, s. 96). Wyposażenie stanowiłytakże ręcz nie lepionenaczynia na pełnej nóżce, w tymegzem plarz z ornamentem strefowym nawiązującym do zdobnictwa wielbarskiego (Kowalczyk 1968, ryc. 7; Dąbrowska 1996). Znalezione w grobieułamki sigil- lata pochodzą znaczynia Mammilianusa30, którego wyroby znaleziono w grobie z około 200 r. w Leon-hardspfunzen (Noricum). Wobec tego pochówek z Przywozu, zawierającywyposażenie z fazy B2/C1, umieszczać możnaw końcu II w., ewentualnie na początku III w. Na dłuższe trwanie fazy B2/C1, zwłaszcza wkulturzewielbarskiej, obejmujące ewen tualnie początek III w. wskazywali K. Godłowski (1974, s. 75 i n.; 1985, s. 68; 1988, s. 41) oraz A. Bursche (1992, s. 146). Zuwagi na wielbarskie po wiązania zespołuz Przywozu, liczyć sięmożna z dłuż szym trwaniem stylu wczesnorzymskiego wkraczające gow początek III w. O specyfice zespołuzdecydować
mogła także wyróżniającazmarłą pozycja społeczna (Godłowski 1988, s. 36).
Innym wcześnie datowanym,nafazęB2/C1,po chówkiem z sigillata grupy Ila (Pupus) jestgrób31 z Inowrocławia, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 55. Zawierał on m. in. fragmenty brązowego wiadra E 37-43 (?) oraz fragmenty przepalonej zapinki, przy puszczalnie A IV (?) (Bednarczyk 1994). O napły wie wyrobów grupy Ila już pod koniec II w. świad czyć możetakże współwystępowanie w obiekcie 243 z Krakowa Nowej Huty - Mogiły, woj. małopolskie, stan. 1, zapinki A 11.43 (Woźniak 1961, s. 322-323, ryc. 2,4; Olędzki 1992,s. 109 (7), ryc. 2b, e) z ułam kiem sigillataBF Attoniego.
Późniejsze serie Comitialisów (V, VI)zidentyfi kowano wgrobie 195 w Żdżarowie, woj.mazowiec kie, stan. 1, oraz w grobie 9 wKrapkowicach, woj. opolskie,stan. 13. Napływ wyrobów Comitalisa IV-VI na obszary pannońskie wiązany jest z okresem po wojnach markomańskich (po 175/178 r.).
Ułamki naczynia Comitialisa VIzidentyfikowano wgrobie 9 wKrapkowicach, wrazzułamkaminaczyń ręcznie lepionych (m. in. oostrych załomach, nanóż kach) oraz okuciem końcapasaJII.3(Mączyńska 1971, s. 260-261, ryc. 11). OkucieJII.3 jest formą występu jącą w kulturze przeworskiej w fazie Cl a (Madyda 1977, s. 384-385; Godłowski 1985, s. 67). W grobie 195w Żdżarowie, rozbite i przepalone naczynie(Drag. 37) ComitialisaV, znaleziono wraz zzapinkąA VI. 162 zdobioną ornamentem metopowym (Nowakowski, Tyszler 1998, s. 107-109, tabl. II-III)31. Współwystę-pujące w obu grobachsigillata ComitialisaV-VIokre ślają pochówki namłodsze stadium fazyCl a.
31 Materiał z grobów ze Żdżarowa, woj. mazowieckie, stan. 1, zawierających terra sigillata, opracowany przez Z. Nowakow skiego, L. Tyszler (1998) w dwóch częściach. Z. Nowakowski (Nowakowski, Tyszler 1998, s. 107) datuje zespół na fazę C2.
32 K. Godłowski (1977, s. 233 (12) wzmiankuje o współwy- stępowaniu sigillata z Lezoux, wg. informacji B. Rutkowskie
go). Przeprowadzona analiza ułamków nie wykazała materiału południowogalijskiego (porównaj Katalog).
Natomiast w grobie 714 w Opatowie, woj. ślą skie, stan. 1,ułamkisigillatazgrupyIa(?), Ib-IIa (bli żej niezidentyfikowanego garncarza) współwystępo-wały zzapinkąA VI.158ze schodkowatą pochewką (Gedl, Ginter, Godłowski 1970-1971, s. 77)32. Po chówek datuje wspomniany wariantzapinek umiesz czany w późnym odcinku fazy C1 a (Godłowski 1981, s. 98; 1994, s. 127tab. 6).
Zobszaru kultury wielbarskiej naczynie Belsusa II (Ila) znaleziono w grobie423 w Odrach, woj.pomor skie, stan. 1, z ostrogami V grupy, łączonymi zfazą C1 a (Godłowski 1992, s. 45 ryc. 18; 1994, s. 122 ryc. 1).
Współwystępują z nimisprzączka typu D 26,okucie końca pasa J II.3 oraz wczesnywariant kuszowatej zapinki A VI. 162, które to formy określająwczesną fazę młodszegookresurzymskiego, C1 a (Godłowski 1988, s. 41; Wołągiewicz 1981, s. 168, tabl. XXXIII B2/C1-C1; 1993, s. 24). Grób zawierał typowe wy posażenie wyróżnionych w kulturze wielbarskiej męskichpochówków z ostrogamiwczesnej fazy sty lu„późnorzymskiego”(Wołągiewicz 1974, s. 146).
Wyroby późniejszych podgrup Ilb-c, których nie notuje się jużna obszarzekultury wielbarskiej,wy stępująw zespołach kultury przeworskiej, w grobie
104 w Spicymierzu, woj. wielkopolskie, stan. 1, w obiekcie 185 w Drochlinie, woj. śląskieoraz w Liso-wie, woj. świętokrzyskie. Różnoczasowe sigillata z podgrup Ib, Ila-c zawierał grób 2 z Białej,woj.łódz kie, stan. 1.
Istotnym elementem wyposażenia w grobie 104 w Spicymierzu jest umbotypu Dl wg Zielinga (z niskim „pseudokolcem”), współwystępujące z dwo maręcznie lepionymi naczyniami, m.in. kubkiem z uchem (Kietlińska, Dąbrowska 1963, s. 159, tabl.
15). Ten typumba będący jednąz formwystępują cych w fazie Cl (Zieling 1989, s. 71-72, ryc. 24), umieszczony został w nowszym ujęciu grobów z bronią w grupie6(horyzont 2a)(Godłowski 1992a,
s. 72, 83-84; 1994a, tabl. 1:41). Znaleziona wgro biesigillata Juliusa I-Lupusa (Ilb) datowana jest na panowanie Sewerów.Odpowiada to zaproponowane muprzezK.Godłowskiego (1992a)datowaniu 6 gru py grobów z bronią od końcowego stadium fazy C1 a. Także do 6 grupy grobówz broniąnależy pochó wek 2 z Białej,woj.łódzkie, stan. 1,zawierającygrot typu XVII, dwie ostrogi VIgrupy (typ F4),zapinkę AVI.158 oraz inne przedmioty (Makiewicz 1970,s.
178-179,tabl. I: 10-11, 13-19,11:1-23,III: 2;Tyszler 1998, s. 268-269, tabl. I, II: 5-6,8-14, 16, III: 1,3-4, 6-9,10).Ostrogi grupy VI wiązane wcześniej z hory zontem 2 grobów z bronią (grupa 5) zfazyCla(Go dłowski1970, s. 12-13; 1985, s. 67),zaliczone zosta ły w nowszym ujęciu do grupy 6 grobów z bronią (Godłowski 1992a, s. 82-83; 1994, s. 117, tabl. 1; 1994a, tabl. 1: 49). Także zapinka A VI. 158,zdobio nanacięciamii facetowaniem, zaliczanajest do młod szych odmian tego typu egzemplarzy (Godłowski 1977, s. 25-26; 1981, s. 101). Różnoczasowa jest występująca womawianymgrobiesigillataobejmu jąca wyroby Belsusa I (Ib), Comitialisa V(Ila), At- tillusa-Primitivusa I(Ila, c) Primitivusa I (Ile) (i in nych?) z Rheinzabem z okresu późnych Antoninów i panowania Sewerów, anie należyprzytymwyklu czać współwystępowanie ułamkówznaczyń z kręgu HeleniusazWestemdorf i zPfaffenhofen (?) zpierw szej połowy III w. (Tyszler 1998, s. 265-266, 269,
tabl. II: 16)33. Współwystępującą terrasigillata po zwalaumieszczać pochówek w późnym stadium fazy Cla,ewentualnie na początkufazy Cl b.
33 Zaliczana wcześniej do zespołu 2 z Białej sigillata Vere- cundusa I (lic) (Rutkowski 1960, s. 49-50: 3; Godłowski 1970, s. 102 tab. 20; 1977, s. 212 tab. 8; Bursche 1992, tab. 2,3) zosta ła z niego wyłączona (Tyszler 1998). Ponowna analiza pozosta łych ułamków sigillata z inwentarza tego grobu, wykazała, że pochodzą one z kilku naczyń z Rheinzabem, przypuszczalnie Heleniusa z Westerndorf i z Pfaffenhofen (Tyszler 1998). Na gromadzenie tak różnorodnej i różnoczasowej sigillata w jed nym grobie nie zostało dotychczas zanotowane w innych zespo łach grobowych i należy brać pod uwagę możliwość przemiesza nia części materiału, pozostałego po wyeliminowaniu wspomia- nych ułamków Verecundusa I. Porównaj też Katalog.
1 Zachowana ówczesna dokumentacja nie pozwala na właści wą ocenę i rekonstrukcję pieców. Podjęte następnie badania J. v. Hefnera (konserwatora Sammmlungen des Historischen Vereins von Oberbayern) nie przyniosły odkrycia kolejnych takich obiek tów (Kellner 1973, s. 9-10).
W grobie z Lisowa naczynie toczone grupy B XV współwystępowało z zachowaną w całości miską (Drag. 37) Primitivusa I (lic) (Buratyński 1973, s. 186, przyp. 1,ryc. 6a; Dobrzańska1980,s. 106,ryc. 20). Datowane na okres późnosewerski wyroby Pri-mitivusaIokreślają zespół na koniec Cla ifazę Clb. Ułamki naczynia Primitivusa I znaleziono w obiek cie 185 (pochówek ciałopalny)zDrochlina, razem z wisiorkiem typu 1.1, fragmentami grzebienia typu I oraz ułamkami ręcznie lepionych naczyń (m. in. trój -usznego z ornamentem meandrowym) (Kaczanow ski 1987, s.36-37,68,86, 100-101, 111,tabl. XI: 1-7, XIX, XX: 1-2).Biorącpoduwagę współwystępującą
sigillata zespółsynchronizować możnaz końcem fazy Cla, ewentualnie początkiem Clb.
W niewielkim natomiast stopniu reprezentowa ne są w zespołach zwartych znaleziska najpóźniej szych podgrup (Ilia, b). Z fazą Clb wiązać można grób 240 zWymysłowa,woj.wielkopolskie(Jasnosz
1952, s. 162-163, ryc. 235),z współwystępującą si gillata Juliusa II-Julianusa I (Ilia). Wyroby Juliusa II-Julianusa I (Ilia), Victora I - Januco (Illb) znajdo wanesą w zespołach zawierających zaledwie ułamki ceramiki ręcznie lepionej lub luźno.
Zespołygrobowe datowane na fazęB2/C1 (wcze śniejsze stadium fazy C1 a)zsigillatapodgrup la (Fir-mus I) i Ib (z kręgu Cerialisów), wskazująna wcze sny napływ tychwyrobów na ziemie Polski już przed wojnami markomańskimioraz niewątpliwie w okre sie między działaniami wojennymi. Z okresem po wojennym wiązać należy handel wyrobami podgru py Ha oraz w dalszymciągu podgrupy Ib (co po twierdzają znaleziska zinnych obszarów np. z Raty-zbony). Terra sigillata grupy Ha (Mammilianus, Pu- pus) znajdowana z materiałamiz fazy B2/C1 (Przy wóz,Inowrocław)określa napływ tych wyrobów na nasze ziemie najpóźniej za panowania Septymiusa Sewera (ewentualnie za Kommodusa). Ostatnimisigil lata z Rheinzabem jakie przedostały się na Pomorze,
obszary zajęte przez kulturę wielbarską,były łączo ne z wczesną pomarkomańską falą wyroby podgrup Ib (Comitialis I) i Ha(Belsus II).
Dalszy okres napływu i użytkowania sigillata z Rheinzabem, przypadający na panowanie Sewerów, określają zespołydatowane na młodszą część Cla i fazę Clb.Najpóźniejsze z nichstanowią zespoły za liczane do 6 grupy grobów z bronią orazzawierające ceramikętoczoną. Brak jest natomiast, ze względu na stopniowe ubożenie wyposażenia pochówków, dobrze datowanych zespołów z najpóźniejszymi wy robami podgrup IIIa-b, zamykających napływ tego importuna naszeziemie.
WESTERNDORF
Warsztaty w Westerndorf St. Peter (Noricum) znajdują się obecnie na terenie Rosenheim (Bawa ria), awspółczesna zabudowa miasta uniemożliwia prowadzenie kompleksowych badań dawnej osady produkcyjnej. Pierwsze wykopaliska datują się z 1807/1808 r., podczas których odkryto m.in. piece garncarskie(Kellner 1973, s. 9-10, 21, ryc. 3)1. Pra ce z drugiej połowy XIX w. miały charakter rabun kowy, a zwiększone zainteresowanie oraz podjęcie zorganizowanychbadań datuje się dopiero odpocząt ku XX w. (materiały nie zostałyjednakże dostatecz nieopublikowane).Wielezabytków z wcześniejsze go okresutrafiło dorąk prywatnych, a dopiero póź niej częśćznich zdeponowano w muzeach.Historię dawniejszych badań w Westerndorf omówił H.-J. Kellner(1961,s. 165 i n.; 1973, s. 9-12).
Pierwsząpoważnąpracę dotyczącą produkcyjnej działalności tego ośrodka garncarskiego przedstawił J. von Hefner(1863),w oparciu o przeprowadzone tam w 1844 r. badania. R. Knorr (1906) opracował zgromadzone w Muzeum w Stuttgarcie materiały z Westerndorf.Istotnymdla poznania warsztatów było opublikowanieprzezH.-J. Kellnera (1961) przypad kowo odkrytej w 1955 r. jamyodpadowej z wyroba mi Comitialisa. Część materiałów wydobytych w trak cieprowadzonychw mieściew latach 60-tych prac ziemnych opracowali G. Streitberg (1971) i H.-J. Kellner (1981).
Rezultaty i stanwyżej wspomnianych badańpro wadzonych w Westerndorf nie dały jednakże dosta tecznych punktów oparcia dlaustalenia chronologii
warsztatów, a dokonanepróby datowania opierały się naanalizie stylu wyrobów oraz powiązań z innymi warsztatami. Poważny postęp wniosła, obejmująca materiałypannońskie, praca K. Kiss(1948) będąca próbą ustalenia warsztatówi kręgów garncarzy z nimi związanych działających w Westerndorf. W oparciu o zaobserwowane związki dekoracyjne i relacje chro nologicznez Rheinzabern i Lavoye badaczkazapro ponowała datowanie głównej masy wyrobów relie fowych na lata 160-180 (Kiss (1948, s. 216). Rezul- tay badań P. Kamitscha (1955, s. 1 in.)w Lauriacum (Lorch-Enns)w Noricum przyniosły zmianędatowa nia warsztatów Comitialisa i Heleniusa na ostatnią ćwierćIIw. i początki III w., a następnie na podsta wie badań w Ovilavie (Weis) datowanieprzesunięte zostało napierwszą połowę III w.(Kamitsch 1959, s. 51, 53 i n.). W sprawie tej wypowiadałsię również H.-J. Kellner (1960a, s. 331) wskazując na możliwość zniszczenia warsztatów w Westerndorf około 242 r. w wyniku najazdów barbarzyńskich. Działalność Westerndorf określona została na lata 150-250, ze szczytemprodukcyjnym przypadającym dopiero na początek III w. (Kellner 1961, s. 178). B. Rutkowski (1967, s. 61) studiując zagadnienia eksportu wyro bów z Westerndorfprzyjmował datowanie działal ności warsztatów między ostatnią ćwiercią lub koń cemII w. a około 232r. Bardzo istotne dla postępu studiównadWesterndorf, jakrównież innych sąsied nich warsztatów garncarskich, były kolejneprace H.- J. Kellnera(1962, 1963, 1968).
Przyjmuje się, że warsztatyw Westerndorf rozpo częły produkcję około 175 r., na krótko po zakończe niu pierwszych działań wojen markomańskich(Schön berger 1975, s. 104 i n.). Założone zostałyjako filia Rheinzabern, a za najwcześniej działającego garnca rza przybyłego z tego ośrodka uważa się Comitialisa (Kellner 1973, s.20; 1976a,s. 78). Badania wykopali skowe w PonsAeni (Pfaffenhofen)dowiodły,że warsz taty w Westerndorf działały wcześniej niż te z Pfaf fenhofen(Christlein, Kellner 1969, s. 156).
Działalność warsztatów wWesterndorf może być prześledzona do 233 r.(Kellner 1976a, s. 79) w opar ciu o badania w Pons Aeni. H.-J. Kellner (1973, s. 21) wyrażał wątpliwość, aby warsztaty w Western dorf podęły na nowo działalność i czynne mogły być aż do kolejnych napadów alamańskich. Koniecdzia łalności warsztatów w Westerndorf pozostaje w za sadziekwestią otwartą, miały one ulec całkowitemu zniszczeniu około 233 r., podczas gdy niewiele od nich oddalone (około 2 km) warsztaty w Pfaffenho fen kontynuują produkcję po wspomnianych znisz czeniach.
Różnesąteorie na temat przyczyn powstania pra cowni garncarskichnad rzekąInn na pograniczuRecji
iNoricum. B.Rutkowski(1963a,s. 222) główną przy czynę powstania Westerndorf upatrywał w potrzebie utworzeniakonkurencyjnegodla Rheinzabern ośrod ka produkcji terra sigillataz przeznaczeniem jej na obszarynaddunajskie.ZkoleiH.-J. Kellner(1973, s. 20) wiązał ichpowstanie z wydarzeniami wojen mar komańskich,które spowodowałyutrudnienie kontak tów handlowych między prowincjamia Rheinzabern. Nowe warsztaty zaopatrywać miały leżące na wschód rynkizbytu w Noricum i Pannonii. Wcześniej przy czyny utworzenia filialnychwarsztatów upatrywał H.-J. Kellner (1961 s. 170) w uciążliwości dalekiego transportu wyrobów z Rheinzabern doprowincjinad- dunajskich. Odmienny jest pogląd D. Gablera,który wskazuje, że wydarzeniawojen markomańskich nie przyniosły całkowitegozałamania się eksportuz Rhe inzabern, a wręcz przeciwnie, obserwuje się silny wzrost napływu tamtejszych wyrobów zwłaszcza za panowaniaSewerów, o czym świadczą znaleziska z Aquincum, GorsiumiPoetovio(Gabler1983, s. 354-355; Gabler, Vaday 1986, s. 40). Funkcjonowanie Westerndorf podyktowane byłozatem zdaniem tego badacza, względami koniunkturalnymijakie zaistnia ły w prowincjach naddunajskich za panowania Se werów(Gabler, Vaday 1986, s.40).
Problemem eksportu towarów zWesterndorfza jęli się H.-J. Kellner(1961, s. 169, ryc. 1) iB. Rut kowski (1967, s. 56, ryc. 1) publikując mapę roz przestrzenienia znalezisk. Handel tymi wyrobami obejmowałobszary na wschód od ośrodka,tzn. No ricum, Pannnonię, Mezję, Dację, a także obszary Barbaricum na północ od środkowegoDunaju. Z ba dań D. Gablera (1966, s. 126, ryc. 4; 1983, s. 349-351) w Pannonii wynika, że znaleziska z Western dorfkoncentrują się w naddunajskiejstrefie granicz nej (Vindobona, Carnuntum, Brigetio, Aquincum, Intercisa), a duży ichudziałnotowany jest takżew Gorsium. Uderzająca jest niewielka ich ilość napo zostałych wewnętrznych terenach prowincji. Z ko lei udział wyrobów z Rheinzabern większy jest na obszarzewewnątrz Pannonii, mniejszy zaś w stre fie limesu (Gabler 1983, s. 355; Gabler, Vaday 1986, s. 40, ryc. 17). Eksport z Westerndorfna obszary wzdłuż limesu, głównie do osad wojskowych, su gerował wcześniej H.-J. Kellner (1961, s. 165; B. Rutkowski 1963a, s. 222). Prześledzenie dalszych rejonów eksportowych Westerndorf na północny- wschód od prowincji naddunajskich, wskazuje na znaczną liczbę stanowisk naterenie między Panno- niąa Dacją i na Słowacji (Gabler, Vaday 1986, s. 40,ryc. 18; Kuzmovä, Roth 1988, s. 138-139, ryc. 35). Także nowe badania na ziemiach Polski ujaw niły znaczną ilość stanowiskz wyrobami zWestern dorf (tab. XXIII).