L.p. forma-garncarz stanowisko miejsce znalezienia Katalog A. kultura przeworska
1. Drag.32 Bellus Wymysłowo 1 grób 250-252 6.2.
B. kultura wielbarska
2. Drag. 31(?) Tarvacus Dębice luźny (?) 1.1.
typu B (Makiewicz 1970, s. 177-178, tabl. I: 1-9, 12; Godlowski 1977, s. 233: 17; Tyszler 1998, s. 268, tabl. II: 1-4, 7). Grzebienie takie notowaneodrozwi niętejfazy B2, występują w ciągufazy C1 a (Godłow-ski 1977,s.50, tabl. I:29,II: 19; 1985, s. 67; 1988, s. 40). Wymienione zapinki charakterystyczne są dla fazy Cla, dość liczne takżew kulturze przeworskiej (Godlowski 1970,s. 69-70, 93; 1977,s. 23-34; 1981, s. 96; 1988, s. 39-40). Wspólwystępująca sigillata Heleniusa pozwala zawęzić chronologię pochówka do młodszego stadium Cl a, przypadającego na III w.
W obiekcie ciałopalnym 102 z Drochlina, woj. śląskie, stan. 1,sigillata Heleniusa współwystepowała z fragmentem zapinki A VI (bliżej nieokreślonej), wisiorkiem wiaderkowatymi typu1.1 oraz sprzączką typu D 1 (Kaczanowski 1987, s. 23-25, 64, 68-69, 101, 111, tabl. XI: 1-7). Wisiorki typu 1.1 występo wały na wspomnianym cmentarzysku w Drochlinie w części datowanej na przełom B2/C1 i fazę Cl, zwłaszcza Cla (Kaczanowski 1987,s. 67-69). Mało natomiast czułe chronologicznie są sprzączki D 1 (Madyda-Legutko 1987, s. 24-25, 185). Znaleziona w obiekcie„promieniście”zdobiona miseczkazwgłę bieniem w dnie jest typem rozpowszechnionym zwłaszcza w fazachB2 i Cla, ale występującym jesz cze w fazie Clb (Liana 1970, s. 440,tabl. I: 18;Go- dłowski 1977, s. 144). Obiekt ciałopalny 102 zDro chlina,ze zidentyfikowaną wnimsigillataHeleniu sa, określać można na młodsze stadiumfazy Cla.
Podobnie datowany, na młodszestadium C1 a, jest grób 39 ze Spicymierza, woj. łódzkie, stan. 1, z wi siorkiem wiaderkowatym typu 1.1, fragmentami grze bienia typu I, współwystępującymi zsigillata Hele niusa (Kietlińska, Dąbrowska 1963, s. 151,tabl. VI: 4-6, 11-12, 15,21).
Późniejsza pozycja chronologiczna, faza Clb, określona w oparciu o obserwacje stratygrafii horyzon talnej cmentarzyska, zaproponowana została dla po chówka 232 z Opatowa, woj.śląskie, stan. 1,zzapinką
A VI. 158 (Godlowski 1960, s.34,38, tabl. II: 9,III:4; 1977, s. 233: 23). Współwystępująca sigillata z na czynia Comitialisa (ze stemplem wykonawcy Hele niusa) wskazuje jednakże na możliwość umieszcza niazespołu od młodszegostadium Cla. Na fazę C1 b datowany został, z uwagi natyp pochówka(rozpro szenie spalonych szczątków), zespółD z Mokrej woj. śląskie,stan. 1, zawierający m. in.zapinkę A VI.158 (Biborski, Kazior 1997, s. 115, ryc. 3). SigillataHe leniusa znaleziona we wspomnianymobiekcie ciało palnymmożewskazywać na jego wcześniejszą chro nologię, od młodszegostadium fazy Cla.
Najpełniejsze zestawy uzbrojenia zanotowano w grobie 11 w Ciosnach Sadach, stan. 1 (Jamka 1962, s. 68-69, ryc. lla-e) i w grobie 13 w Ciosnach Fol warku, woj. łódzkie, stan. 3 (Jamka 1962, s. 90-94, ryc. 32-34; Godlowski 1977, s. 233: 18). Obydwa zawierają miecze typu VII.2, datowane na fazy Cla- Clb (Biborski 1978, s.79-82). Dalszeelementy wy posażenia, imacze J 9 oprostych,niewyodrębnionych płytkach, oraz umbo J 7a (przypuszczalnie wariant młodszy) z grobu 13,pozwalają zaliczać omawiane pochówki do 5 grupygrobów z bronią (horyzont 2) synchronizowanej z wcześniejszą częściąCla(Go- dłowski 1970, s. 12-13, tabl. XX; 1981, s. 87; 1988, s. 39-40; 1992a,s. 72, 82-83; 1994a, s. 176tab. 5). Współwystępujące sigillataComitialisa wgrobie 13 z Ciosen Folwarkui Heleniusa wgrobie 11 z Ciosen Sadów określająobydwa pochówki na koniec II i początekIII w. Młodszą pozycję chronologiczną może mieć grób z Ciosen Sadów, z sigillata z warsztatu Heleniusa, działającego za panowania Sewerów. Wskazuje to nawystępowanieuzbrojenia łączonego z 5 grupą grobówz bronią jeszcze w początkach III w.
Szóstą grupęgrobów z bronią reprezentują gro by 151 zChoruli, woj. opolskie, stan. 1 i 30 zLach- mirowic, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 1. Bogato wyposażonymw elementy uzbrojenia był pochówek z Choruli(Jamka 1938, s. 11, tabl. I: 5; Szydłowski
1964, s. 116-117, ryc. 124;Godłowski 1977, s.233: 21) zawierający umbo S 2 wg Zielinga, imaczJ9 o prostych płytkach oraz grot typu XIX. Występujące w fazie Cl umbapółkuliste zguzkiem(Zieling 1989, cz. III, s. 392, ryc. 24) zaliczają się do cech6 grupy grobów z bronią (horyzont2a) (Godłowski 1970, s. 13, tabl. XX; 1992a, s. 83-84; 1994a, tabl. 1: 42). Charakterystyczne dlafazyC1, zwłaszcza młodsze go odcinka, są groty typu XIX (Kaczanowski 1995, s. 25, tabl.XX). Współwystępujące dwa wisiorki typu 1.1 i II.2 datowane są od przełomu B2/C1 i w ciągu fazy Cl (Kaczanowski 1987, s. 68-69). Znaleziona w omawianym zespolesigillataComitialisa określa pochówek na młodsze stadium fazyCl a.
Drugim zaliczanym do 6 grupy grobów z bronią, woparciu o występująceostrogi VII grupy,jest po chówek 30 z Lachmirowic (Zielonka 1953, s. 376, ryc. 27; Godłowski 1977,s. 233: 22). Znajdującysię w grobie grot typu XV występuje głównie w fazie Cla, amniej licznie w fazieClb (Kaczanowski 1995, s. 23, tabl. XX). Wspomniane ostrogi VII grupy, da towane na fazę Clb,występują już pod koniec fazy Cla (Godłowski 1977, s. 90; 1994, ryc. 1: 60). W oparciuo współwystępującąsigillata Heleniusapo chówek łączyć można z późniejszym stadium fazy Cla - początkiem fazy Clb,a odpowiada to propo nowanemu przez K. Godłowskiego (1992a, s. 83-84) datowaniu 6 grupy grobów z bronią.
Materiały o cechach fazC1 a-C 1 b zawierał ozna czony podwójnym numerem 186 i 192pochówekz Zawady, woj. świętokrzyskie,stan. 1, składającysię z grobu popielnicowego i rowkowego obiektu cia łopalnego (Chomentowska, Michalski 1998, tabl.
360,1-3; 1992, s. 101-102,ryc.4-6,10-11). W obiek cieznaleziono m. in. okucie końca pasa J II.3-4, z fazy Cla(Godłowski 1981, s. 98; 1985,s. 67),oraz fragmenty grzebieni typu I. Ułamki sigillata z na czynia Heleniusa wystąpiły wobiekcie rowkowym oraz jeden w popielnicy - naczyniu toczonym. Wspmniane naczynie toczone najbliższe jest typo wi BIV, datowanemu na fazęClb(Godłowski 1977, s. 98; Dobrzańska 1980, s. 95-96). Chronologię ze społuokreślaćmożnanamłodszestadium fazy Cla i fazę Clb.
Z ceramiką toczoną współwystępowała sigillata z warsztatu Comitialisa w grobie 162 ze Spicymie-rza, stan. 1 (Kietlińska, Dąbrowska 1963, s. 167, tabl. XXIII: 11, 14, 17-18; Godłowski 1977, s. 233: 24). Początek masowegowystępowania ceramiki toczo nejłączony jest dopiero z faząClb (Dobrzańska 1980, s. 91, 133-137; 1982; Godłowski 1970, s. 23; 1985, s.90; 1988, s. 40). Ze względu naceramikę toczoną zespół łączyć można wprawdzie z fazą Clb, nie na leżyjednakże wykluczać młodszego stadium fazy
Cla. Na możliwość takiegodatowaniawskazywałK. Godłowski (1994, s. 127tab. 6).
Terrasigillataz Westerndorf znajdowana w ze społach grobowych kultury przeworskiej z elemen tami wyposażenia faz Cla i Clb, pozwala określać jej użytkowanie w ciągu młodszego stadium Cla i przynajmniej części fazy Clb (tab. XXVI). Wystę puje m. in.w pochówkachz uzbrojeniem, należących do 5 i 6 grupy grobów z bronią. Napływ na nasze ziemie naczyń z warsztatu Comitialisa, działającego za Kommodusa-SeptymiusaSewera,oraz Heleniusa działającego za Sewerów, łączyć należy z okresem panowania Sewerów, dającym synchronizować sięz młodszym stadium fazy Cla, ewentualnie jeszcze po czątkiem fazy Clb. Związane z pomarkomańskąfalą napływu importówsigillata z Westerndorf, zasadni czo (poza jednym stanowiskiem w Dębicach, woj. warmińsko-mazurskie) nie docierały na obszar zaję typrzez kulturę wielbarską.
PFAFFENHOFEN
Pracownie garncarskiew Pfaffenhofen identyfi kowane sązosadą PonsAeni (Ponte Aeni)związaną ze znanąz przekazów statio Enensis, leżącą nadrze ką Inn na skrzyżowaniu dróg Augusta Vindelicum (Augsburg)- Iuvavum(Salzburg)i Regensburg (Ra- tyzbona) - Rosenheim - Veldidena (Innsbruck) - Brenner, naobszarze Noricum, na pograniczu z Re- cją (Christlein,Kellner 1969, s. 76-78, przyp. 1,ryc.
1; Ulbert 1971, s. 112-113,zał. V)1.
1 Rzymskie Ponte Aeni (przejściowe Pontena, Phunzina) czytelne jest nadal w nazwach dzisiejszych miejscowości Lan- genpfunzen i Leonhardspfunzen (cmentarzysko), leżących po obydwóch stronach rzeki Inn (Ulbert 1971, s. 111, ryc. 1).
Rzymską metrykę miejscowości potwierdziły przypadkowei amatorskie odkrycia zpołowy XIX w ipoczątku XX w. Zachęcone wynikamitych odkryć Historischen Vereins Rozenheim nadzorowało pro wadzonymi w latach 1902-1904penetracjami badaw czymi (Christlein, Kellner 1969, s. 79-80). W opar ciu o zgromadzone w PrähistorischeStaatssammlung München materiały z tych badań H.-J. Kellner (1964) określił wyroby w stylu Heleniusa z Pfaffenhofen. Warsztat ten ocenionyzostał wprawdzie jako samo dzielnie działający, jednakże blisko związany zpra cowniami w Westerndorf.
Istotne znaczenie miały wyniki badań prowadzo nych na terenie dzisiejszych stanowisk Pfaffenhofen- Kastenfeld(Pons Aeni), w latach 1967, 1969-1974,
a znaleziona wówczas terrasigillata oraz fragmenty matryc ostateczniedowiodły działalności warsztatów garncarskich (Christlein, Kellner 1969; Christlein, Czysz,Garbsch, Kellner, Schröter 1976).Zwłaszcza odkrycia z 1967 r.pozwoliły na identyfikacjękolej nej grupy garncarskiej kręgu Dicanusa, sygnalizowa nej wcześniej przez P. Kamitscha (1955) i H.-J.Kel lnern (1964).
WarsztatywPfaffenhofen rozpoczęły swoją dzia łalność później od tych w Westerndorf (Christlein, Kellner1969, s. 156; Gabler 1978, s. 129), a początek produkcji przyjmowany jest na krótko przed końcem II w. lub na początku III w. (Kellner 1976a,s. 78-79; Gabler 1978, s. 130, 144)2. Gdynapadyalamańskiez 233 r.dotknęły bezpośrednio Pfaffenhofen, produkcja tamtejszych warsztatów byłajuż dobrze rozwinięta (Kellner 1976a, s. 79). Mimo dokonanych zniszczeń działalność zostałazdaniem H.-J. Kellnera (1976, s. 79)podjętana nowo. Znaleziska pochodzące z młod szychwarstw, z badań z 1969 r., wskazują, że wytwa rzano nadal wyroby w styluHeleniusa, a powstał też warsztat Dicanusa (Kellner 1976a, s. 77-78). Koniec działalnościnastąpił po połowie III w., około lat 60-tych (Christlein, Kellner 1969, s. 156;Gabler 1978, s. 130), anajpóźniej w latach 70-tych tego wieku lub przed końcem80-tych (w oparciu o znaleziskamonet) (Kellner 1976a, s.77, 79)3.
2 Terminus post quem produkcji wyrobów reliefowych terra sigillata określa denar Kommodusa z 186/187 r. (Christlein, Kellner 1969, s. 86 i n., 92-93, 156). Początek działalności w Pfaffenhofen w ostatnim dziesięcioleciu II w. (w oparciu o wspo mnianą monetę) przyjmuje D. Gabler (1978, s. 130).
3 Na przetrwanie warsztatów po pierwszych napadach Ala- manów w 233 r. wskazywały też wcześniejsze badania z 1967 r., a ich koniec łączył H.-J. Kellner z wydarzeniami z lat 259/260 (Christlein, Kellner 1969, s. 156).
4 Ogólnie zła jakość wykonania wyrobów wskazywała na produkcję III w., zaś w oparciu o wydarzenia z historii lokalnej datował wówczas H.-J. Kellner (1964, s. 91) działalność tego warsztatu na lata 210-240.
5 Pfaffenhofen 1 (Kiss 1.3 i 5.7, niedokładne rysunki); Pfaffen hofen 19 (porównywalne z Ricken-Fischer E 54 i 55); Pfaffenho fen 27 (Kiss 5.6, Ricken-Fischer E 7) (Kellner 1964, s. 84-85). Produkcja w Pfaffenhofen rozwinęła się pod
wpływem oddziaływań z Westerndorf, zwłaszcza Heleniusa, naco wskazują niektóre cechy wyrobów, jak też zespół używanych stempli dekoracyjnych. Analizawielkości wieluznich, mniejszych od pier wowzorówo około 10%, wskazuje, żewykonywane byłyprzez odlew (Christlein, Kellner 1969, s. 158). Wczesna działalność opierała się na wzorach prze niesionych z Westerndorf, aprzypuszczalnietakżena gotowychmatrycach (Kellner 1976a, s. 79; Gabler, Kellner 1994,s. 189-190).
W warsztatach Pfaffenhofen wyróżnia się dwa kręgi garncarskie, Heleniusa i Dicanusa. Nie wyklu cza się też działalności Onniorixa, aczkolwiek kwe stia ta pozostajeotwarta(Gabler 1978, s. 143).
Wyrobykręgu Heleniusa określone zostały, jak już wspomniano, po raz pierwszy przez H.-J. Kellnera
(1964)4.Warsztattej grupy korzystał z wielu stempli Heleniusa z Westerndorf. Masowa produkcja Hele niusa w Pfaffenhofenprzyjmowana jest dopiero na lata po 210/220, (Karnitsch 1960, s. 117; Kellner 1976a,s.78;Gabler,Vaday 1992, s. 151). Przetrwała przypuszczalnie napady alamańskiez 233 r. i obej mowałakolejne lata wciągupierwszej połowyIIIw. (Christlein, Kellner 1969, s. 156; Kellner 1976a, s. 79;Gabler, Vaday 1992, s. 151-152).
Grupa Heleniusa używała ovolo Kiss 5.5 (Kiss 1948, tabl. 5: 5) oraz ovolo Pfaffenhofen 1, 19, 27 wyróżnionych przez H.-J. Kellnera (1964, ryc. 3:1, 4: 19, 27)5. Zwłaszcza wyroby z ovolo Kiss 5.5 i Pfaffenhofen27 wskazują na wspomniany bezpośred ni wpływ warsztatów Westerndorf nagrupę Heleniu sa (Gabler 1978, s. 143); tym samym materiały z wspomnianymi ovolonie zawsze dają całkowitąpew ność ich wytworzenia w Pfaffenhofen, podczas gdy materiały zovolo Pfaffenhofen 1 i 19 pewnie okre ślają przynależność wyrobów (Kellner 1964, s. 84; Gabler 1978, s. 125). GrupyzovoloKiss 5.5 i Pfaf fenhofen 27 pracowały głównie w oparciu o wzory stempli z Westerndorf, których udział sięga94,5-86,5 %(Gabler 1978, s. 113, 143). Większą niezależność od Westerndorf wykazują grupy wyrobów z ovolo
Pfaffenhofen 1 i 19, zwłaszcza w tej drugiej udział nowych stempli ornamentalnychsięga 50%(Gabler
1978, s. 114, 143).
Wyroby kręgu Dicanusa zauważone zostały po raz pierwszy w materiałach z Lauriacum i Ovilawy (Noricum) (Karnitsch 1955, s. 33-36, tabl. 90-92;
1959, s. 55-56, tabl. 185). Na pracownię tego kręgu zwróciłuwagę także H.-J. Kellner (1964,s. 91, ryc. 5. 3) przy okazji wydzielania grupy Heleniusa. P. Karnitsch(1959, s. 55; 1960, s. 114) określił je jako produkty warsztatów lokalnych i umieścił w okoli cach Lorch-Enns (Lauriacum), natomiastH.-J.Kell ner (1959, s. 163; 1960, s. 148) skłonny był lokalizo wać je w pobliżu Westerndorf. Podobnie, miejsce przypuszczalnej produkcji Dicanusa, za wyżej wy mienionymi, przyjmo wał B. Rutkowski (1963, s.330) dla znalezisk zOpatowa, woj. śląskie.
Możliwość określenia kręguDicanusa oraz loka lizację warsztatów wPonsAeni (Pfaffenhofen) przy niosły dopiero odkryciaz 1967 r. (Christlein, Kellner
określany na późniejszyniż Heleniusa przypadał na drugą tercję IIIw. (Kellner1976a, s.79; Gabler, Va-day 1992, s. 152). Importwyrobów DicanusanaNi zinę Węgierską datowany jest około połowy III w. (Gabler, Vaday 1992, s. 152).
Dicanus i garncarze tego kręgu używali sześciu właściwych im wzorów ovol<y.D 1,D2, D 3 (w wer sjach D3a, D3b), D 4, D 5, D 6 (Christlein, Kellner 1969, s. 131, 147-149,ryc. 33). Wydzielone zostały ostatecznie w oparciu o materiał (matryce, wyroby gotowe) z badań w Pons Aeni (Christlein, Kellner
1969).Wzoryovolo Dl i D3 odpowiadająwcześniej wyróżnionymprzez P. Kamitscha ovolo F iE (Kar- nitsch 1955, tabl. 10:E; 1959, tabl. 185:7; 1960, tabl. 32:5; Christlein, Kellner 1969, s. 130-131).
W grupie Dicanusa obserwuje się duży udział motywów Censora z Trewiru (Christlein, Kellner 1969,s. 159). Duża część stempli przejęta zostałaod Heleniusa z Westemdorf, których udział sięga około 20%, a w mniejszym stopniu także od Comitialisa (Gabler 1978, s. 116, 143).
W Pfaffenhofen produkowano,poza miskami re liefowymi, także sigillatazdobione technikąbarbo- tinową oraz gładkie (talerze, mortaria) (Kellner 1976a, s.79).Z wcześniejszych badań znanesą kub ki Drag. 33, talerzeDrag. 31, 32, pucharkiDrag. 54, Lud. V, Vd (Kellner 1964, s. 85). Niektóre z tych form notowane sąwPannonii (Gabler 1978, s. 124-125). Zazwyczaj trudno jest je określić, zwłaszcza jeśli sąone znajdowane poza warsztatem, oraz od
dzielićod tych produkowanych wWestemdorf. Dodatkowymi kryteriami ułatwiającymi wydzie lanie wyrobówz Pfaffenhofen, pozawłaściwymi im zestawami stempli i mało wyszukanym stylem zdo bienia, sąich cechy jakościowe wynikające zprzy gotowaniagliny orazwypału. Wyróżnia je żółtawo-czerwonawamiękka,pylastaglina zostawiająca ślad na palcach, wypał zaśjest często niepełny (Kellner
1964, s. 83; Christlein, Kellner 1969, s. 158; Gabler 1978, s.79, 126)6. Barwagliny wyrobów Heleniusa częściejbywajaśniejsza,natomiast wkręgu Dicanu sa obserwuje się odmiany ciemniejsze; podobnie wyróżnia sięodmienne warianty kolorystyczne pole wy, na ogółbardzo złej jakości i zachowanej ślado- wo (Gabler 1978, s. 126).
6 Odróżnienie wyrobów Pfaffenhofen od tych z Westemdorf (oddalonego zaledwie około 2 km), w oparciu o analizy składu gliny nie jest możliwe, jak wykazują wyniki badań M. Picona (1974, s. 187).
7 Materiał porównawczy objął, poza Pannonią, Noricum i Dacją, również znaleziska z obszaru Barbaricum między Panno nią i Dacją oraz nieliczne z obszarów na północ od środkowego Dunaju (Gabler 1978, ryc. 18). We wcześniejszym opracowaniu D. Gablera (1966, s. 127-128,132-133, ryc. 3:1 -8) sigillata przy pisane zostały Pfaffenhofen (z pracowni Heleniusa) oraz warsz tatom noryckim, pokrewnym garncarstwu z Trewiru i z Westem dorf (warsztat Dicanusa nie był jeszcze wówczas określony).
8 D. Gabler (1978, s. 139, 146, ryc. 18) wymienia materiał z trzech stanowisk: Opatowa, woj. śląskie, Zadowic, woj. wielko polskie, Wólki Łasieckiej, woj. łódzkie, łączony wcześniej (przed wydzieleniem warsztatów w Pfaffenhofen) z Trewirem, z We stemdorf, a także z warsztatami Dicanusa z Lorch-Enns lub We stemdorf (porównaj z B. Rutkowskim 1960, s. 75:132, 85:186, 87:197; 1963, s. 329, ryc. 1-2).
Ornament reliefowy jest często niestarannie wy konany, zaśovolonierytmicznierozmieszczone; brak ostrości konturów, złe wybicie stempli w matrycy lub
wypaczenie w wyniku powtórzeniaczynności,utrud niają właściwąich identyfikację. Poza techniką zdo bienia,na ogólną złą jakość wyrobów, wpływ miało widocznezużycie stempli(wiele z nichuzyskiwano techniką odlewu) oraz niestaranneiniewłaściwe przy gotowanie gliny(Gabler 1978,s. 126-128).
Pracownie z Pffaffenhofen dostarczałytowarów głównie narynek norycki i pannoński (Gabler 1966, s. 128,ryc. 4; 1978,s. 133-140, ryc. 18)7. Na obsza rze na zachód od tych warsztatów notuje sięniewie le materiałów, zaledwie w Gauting (Bratananium), Valley,Wilten (Veldidena), wszystkie pozostałe sta nowiska znajdująsię w prawobrzeżnej strefie rzeki Inn oraz na wschód i południowy-wschód, zwłasz cza wzdłuż Dunaju (Gabler 1978, 133-134, ryc. 18). Znacznąilością materiału wyróżniają się Pocking, Iu-vavum (Salzburg), Lauriacum (Lorch-Ens), Vindo bona (Wien), Carnuntum (Petronell, Bad Deutsch-Altenburg), Brigetio (Szöny), Aquincum (Obuda), Intercisa (Dunaväros), a poza limesem Stupava. Głównym terenem eksportowym Pfaffenhofen był obszar limesu, a odbiorcami zwłaszcza obozy legio nowe, miasta militarne i obozy oddziałów pomocni czych. Oddalone od limesu Iuvavum (Noricum) pe łniło rolęmiejscowości tranzytowej przy rozprowa dzaniu wyrobówzPfaffenhofen (Gabler1978, s. 133-134).Również znaleziska z Dacji wskazują, że przy wożonojezwłaszcza napotrzeby wojskaw prowin cjach (Gabler 1978, s. 140). Zarównotereny zbytu jak i odbiorcywyrobówwarsztatów z Pfaffenhofeni Westemdorfbyły podobne. Zaledwie trzy stanowi ska z sigillata z Pfaffenhofen znane były wówczas na ziemiach Polski (Gabler 1978, s. 139, 146, ryc. 18)8,podczas gdyopracowanyobecnie materiał zwie lokrotnił teznaleziska (tab. XXIII).
Stanowiskapannońskie dostarczyły kilku danych dladatowania użytkowania wyrobów z Pfaffenhofen w ciągu III w., do około 260 r. (Gabler 1978, s. 132, 114).WAquincumznaleziono je m.in.w warstwach